ARTHUR tbʼi nmane ex kʼujlaʼntoq Dios tuʼn. Tej tzmatoq kuʼxun, kubʼ t-ximen tuʼn tten jun toklen toj Iglesia Metodista. Noqtzun tuʼnj, kubʼ tchʼixpuʼn t-ximbʼetz tej tjaw tuʼjin junjun kyuʼj qeju Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios ex ok tchmon tibʼ kyukʼil. Jaw aʼ twiʼ toj 1914 tej qʼiʼntoq 17 abʼqʼi tuʼn. Tej tikʼ Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, mintiʼ xiʼ ajbʼel kyxol soldad. Tuʼntzunju kubʼ qʼoʼn tkastiw tuʼn t-xiʼ lajaj xjaw toj cárcel atz Kingston (Ontario, Canadá). Tej tetz toj cárcel, ok te colportor, atzun kybʼi precursor tok toj ambʼil aju.

Kubʼ mojeʼ nmane tukʼil Hazel Wilkinson toj 1926. Otoq tzʼok tojtzqiʼn nyaʼye aju axix tok toj 1908. Kyaje qbʼete ex aʼyine tkabʼin kʼwaʼlbʼaj, in ul itzʼji toj 24 te abril te 1931. Kʼujlaʼntoq Tyol Dios tuʼn nmane ex nimen tuʼn, axju tqʼama tuʼn tbʼant quʼne. Mas nim toklen tuʼn qajbʼen te Jehová kye toj njaye. Tuʼntzunju, otoq qo naqʼete tuʼn qpakbʼane junx ttziyele kyja xjal (Hechos 20:20).

Toj 1939 tzyet Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ. Tej tikʼ juntl abʼqʼi, ya mintiʼ tzaj qʼoʼn ambʼil tuʼn tok kychmon kyibʼ nix tuʼn kypakbʼan testigos de Jehová toj tnam Canadá. Ex iltoq tiʼj tuʼn kyqʼolbʼen kʼwaʼl twitz bandera ex tuʼn kybʼitzin tiʼj bʼitz te tnam toj tja xnaqʼtzbʼil. Kyoj ambʼil aju, chʼixmi tkyaqil maj tzaj kyqʼoʼn aj xnaqʼtzal ambʼil weye tukʼil wermane Dorothy tuʼn qetze peʼn. Noqtzun tuʼnj, jun qʼij kubʼ tqʼoʼn aj xnaqʼtzal nchʼixe tej tqʼama qa in chin xobʼe. Tej wetze toj tja xnaqʼtzbʼil, e ok ten junjun wukʼile bʼyol weye ex in kubʼ kyxoʼne twitz txʼotxʼ. Mintiʼ tzaj bʼaj nkʼuʼje, sino mas kubʼ nnaʼne qa waje ‹tuʼn nnimane tnejel te Dios ex nya kye xjal› (Hechos 5:29).

Toj julio te 1942, jaw aʼ nwiʼye toj jun tkubʼil aʼ jatumel in che ok xqʼuqit alumaj. Qʼiʼntoq 11 abʼqʼi wuʼne. Ajbʼen qe qʼij te nvacacione wuʼne tuʼn woke te precursor te vacaciones, aju in nok qʼoʼn tbʼi te precursor auxiliar toj ambʼil jaʼlo. Toj jun abʼqʼi, in xiʼye kyukʼil oxe erman pakbʼal kye xjal kʼayil siʼ atz kubʼni te Ontario.

Toj 1 te mayo te 1949 in oke te precursor regular. Toj ambʼil aju tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn nxiʼye aqʼunal tiʼj bʼinchal ja toj ninja qʼil twitz aqʼuntl te Canadá. Yajxitl, tzaj qʼoʼn woklene tuʼn waqʼunane toj Betel. In ok qʼoʼne aqʼunal toj imprenta, jatumel bʼant nyukine tiʼj jun prensa plana. Naʼnx wuʼne tej waqʼunane tkyaqil qonikʼen kyoj junjun seman, tuʼntzun tetz imprimirit jun tal uʼj in yolin tiʼj ikʼbʼil kyiʼj testigos de Jehová toj tnam Canadá.

Yajxitl, in ok qʼoʼne aqʼunal kyxol Kʼloj Onil tiʼj Pakbʼabʼil. Jun maj, xi nqanine junjun xjel kye junjun precursor naʼmxtoq kyxiʼ ajbʼel toj tnam Quebec. Ikʼintoq qeju erman atztzu. Kyxol qeju xi nqanine xjel kye, attoq Mary Zazula, te tnam Edmonton (Alberta). Ateʼtoq ttat toj Iglesia Ortodoxa. Tej mintiʼ kyaj ttzaqpiʼn Mary tukʼil jun ttzik tuʼn kyxnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios, i etz lajoʼn toj kyja. Kykabʼil, jaw aʼ kywiʼ toj junio te 1951, ex tej tikʼtl qaq xjaw e ok te precursor. Tej t-xi nqanine qe xjel, el nnikʼe tiʼj qa kʼujlaʼn Jehová tuʼn Mary. Naʼnx wuʼne tej tkubʼ nximane qa tukʼil wajtoqe tuʼn nkubʼ mojeʼye. Atzun bʼant wuʼne. O kubʼ mojeʼye toj 30 te enero te 1954, tej tikʼ bʼeljaj xjaw toklen qojtzqiʼn qwitze. Tej tikʼ jun seman qkubʼlen mojeʼye, tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye ajbʼel kyxol Ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil. Kyoj kabʼe abʼqʼi, atz o visitarine kyxol kʼloj okslal te kubʼni te tnam Ontario.

 Tuʼnju chʼiy pakbʼabʼil twitz tkyaqil Txʼotxʼ, iltoq tiʼj tuʼn kyten mas erman in cheʼx samaʼn pakbʼal kyoj juntl tnam. Kubʼ qximane tukʼil Mary qa jakutoq tzikʼx kytxʼabʼil us quʼne toj ambʼil te qʼijel ex qa jakutoq tzikʼx nim cheʼw quʼne atz Canadá, tuʼn jlu jakutoq qo anqʼine noq jaxku tumel. Bʼant tuʼn qxiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad te Watchtower tajlal 27 ex kubʼ bʼaj qxnaqʼtzbʼile toj julio te 1956. Ex toj noviembre ya otoq qo pone anqʼil toj tnam Brasil.

Tej qpone toj tnam Brasil, xitzun tzyet qxnaqʼtzane tuʼn tbʼant qyoline toj yol portugués. Tzyet qxnaqʼtzane kyiʼj junjun yol nya kwest tuʼntzun tajbʼen quʼne toj pakbʼabʼil. Yajxitl, kyaj toj qwiʼye junjun yol tuʼntzun tkyaj qqʼoʼne qe uʼj Aju Xqʼuqil ex ¡Despertad!, o eʼxtzune pakbʼal. Kubʼ qximane tuʼn tjaw quʼjine jun taqikʼ Tyol Dios in yolin tiʼj anqʼibʼil tjaqʼ Tkawbʼil Dios te jun xjal taj tuʼn tok tbʼiʼn. Tej tkanet jun nan xjal quʼne ex kubʼ tyekʼun tajbʼil tuʼn tok tbʼiʼn, jaw wuʼjine Apocalipsis 21:3 ex 4 te. Noqtzun tuʼnj, in tzaj desmayarje, tuʼnju mintiʼ naqʼli qiʼne jatumel at nim kyaq. Ex mintiʼx o chin naqʼete.

O xi samaʼne ajbʼel atz toj tnam Campos (Río de Janeiro). Toj ambʼil jaʼlo, at 15 kʼloj okslal toj. Tej qpone, oʼkx attoq jun tal kʼloj erman ex jun ja jatumel in che anqʼintoq kyaje ermana in chex samaʼn pakbʼal toj juntl tnam. Attoq Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz ex Lorraine Brookes (jaʼlo, Wallen t-apellid). At maj il tuʼn tjatz ntxʼjoʼne qe xbʼalun ex tuʼn tjyet siʼ tuʼn tbʼant wabʼj toj ja. Jun lunes, tej otoq bʼaj qxnaqʼtzaʼne uʼj Aju Xqʼuqil, in nok tene yolil tukʼil Mary tiʼjju otoq bʼant quʼne toj qʼij aju. In najlantoq Mary toj jun sofá ex tokxtoq jun almohada tjaqʼ twiʼ. Tej tjaw weʼ, etz jun kan tjaqʼ almohada. Oʼkx jaku kubʼ qximen tiʼ bʼaj tzmaxi tej tkubʼ nbʼyoʼne kan.

Tej otoq tzikʼ jun abʼqʼi ttzyetlen qxnaqʼtzane tiʼj yol portugués, tzyet qajbʼene kyxol Ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil. O ajbʼene kyoj lugar jatumel mintiʼ luz. O bʼete kyibʼaj chej ex toj karret, ex o jtane twitz txʼotxʼ. Jun maj, o xiʼye pakbʼal toj jun lugar najchaq. Tuʼntzunju, o xiʼye toj jun tren ex tzaj qmajene jun kwart. Tzaj t-samaʼn ninja qʼil twitz aqʼuntl 800 uʼj Aju Xqʼuqil ex ¡Despertad! tuʼn t-xi qsipene. Nim maj o meltzʼaje toj ja jatumel in che pon samaʼn uʼj tuʼntzun kyxi qiʼne qe caja tukʼil uʼj.

Toj 1962, kubʼ ikʼset Xnaqʼtzbʼil kye ansyan ex kye onil kye ansyan kyoj nim lugar te Brasil. Kyoj qaq xjaw njunalxe in xiʼye kyoj junxichaq lugar. Xi nqʼoʼne xnaqʼtzbʼil atz Manaos, Belém, Fortaleza, Recife ex Salvador. Tej ntene Manaos, bʼaj nnukʼune jun nimaq chmabʼil toj jun teatro jatumel in che pon xjal bʼitzil ópera, aju ojtzqiʼntoq kyuʼn xjal. Mintiʼ kanet aʼ saq tuʼn t-xi qkʼane nix jatumel tuʼn qwaʼne toj nimaq chmabʼil tuʼnju tzaj nim jbʼal. In yoline tukʼil jun nejenel kye soldad ex xi nqʼamaʼne aju nya bʼaʼn in bʼaj. Kubʼ tyekʼun tbʼanel tmod ex ok tilil tuʼn tuʼn tten nim aʼ akux in bʼaj nimaq chmabʼil. Ax ikx pon t-samaʼn qe soldad tuʼntzun tjax kyqʼoʼn kabʼe matij lona twiʼ ja, tuʼntzun kyajbʼen jatumel tuʼn tbʼaj bʼinchet wabʼj ex jatumel tuʼn qwaʼne.

 Akux in tene kyoj junjuntl lugar, pakbʼan Mary toj jun lugar te kʼaẍjel jatumel mintiʼ in nok kybʼiʼn xjal Tyol Dios. Te tnam Portugal qe xjal lu, otoq che pon tuʼn tkanet kypwaq. Tzaj bʼaj tkʼuʼj Mary ex xi tqʼamaʼn jlu kye junjun erman: «Aju mankbʼil lugar jatumel waje tuʼn wanqʼine, atz Portugal». Tej tikʼtl chʼintl ambʼil, pon jun uʼj qukʼile. Toj uʼj lu pon txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye ajbʼel atz Portugal, jatumel mintiʼ qʼoʼn ambʼil tuʼn kypakbʼan testigos de Jehová. Noq kyaj weʼ Mary tej tok tbʼiʼn. Noqtzun tuʼnj, xi qkʼamoʼne txokbʼil ex o xiʼye ajbʼel Portugal.

Toj agosto te 1964 o pone Lisboa te tnam Portugal. Kwest kyanqʼibʼil erman kyuʼn policiy secret te tnam aju. Tuʼntzunju, kubʼ qximane tuʼn miʼn qyolin naje kyukʼil erman tej qpone. Tnejel tzaj qmajene jun tal kwart. Tej kytzaj qʼoʼn visa qeye, tzaj qmajene jun ja. Tej tikʼtl jweʼ xjaw, o yoline kyukʼil erman toj ninja qʼil twitz aqʼuntl. Kubʼ qnaʼne nim tzalajbʼil tej tok qchmon qibʼe tnejel maj kyukʼil erman.

Tuʼnju mintiʼ qʼoʼn ambʼil tuʼn tok kychmon kyibʼ erman nix tuʼn kypakbʼan, e kubʼ lamet qe Ja te Chmabʼil ex atz e ok chmabʼil kyoj kyja erman. Nim maj e pon policiy keʼyil toj kyja erman. Nya oʼkxju, ax ikx i ex qʼiʼn nim syent ermano ex ermana jatumel ateʼtoq soldad tuʼntzun t-xi qanin xjel kye. Ok bʼinchaʼn nya bʼaʼn kyiʼj tuʼntzun t-xi kyqʼamaʼn kybʼi qe nejenel kyxol kʼloj okslal. Tuʼn tok kyxqʼuqin kyibʼ erman, ya mintiʼ ajbʼen kyapellid kyuʼn, oʼkx ajbʼen kybʼi kyuʼn.

Aju mas nimtoq toklen toj qwitze, aju tuʼn kukx kypon uʼj kyukʼil erman, tuʼntzun tikʼx nya bʼaʼn kyuʼn. In kubʼtoq ttzʼibʼin Mary junjun xnaqʼtzbʼil tiʼj uʼj Aju Xqʼuqil ex junjuntl uʼj tuʼn máquina. In najbʼentoq jun tbʼanel uʼj tuʼn tuʼntzun tajbʼen tuʼn kyetz mas copia tuʼn t-xi qʼet kye erman.

Toj junio te 1966 tzyet jun juicio nim toklen atz Lisboa. Tzaj qʼamaʼn qa nya bʼaʼn in bʼanttoq kyuʼn 49 erman kyxol kʼloj okslal te Feijó, noq tuʼnju in nok kychmon kyibʼ toj jun ja. Tuʼn kybʼaj xnaqʼtzet erman aj kyyolin kywitz jwes, ok nqʼon wibʼe ik tzeʼn jun abogado tuʼntzun t-xi nqanine qe xjel kye. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ o kambʼane tiʼj ley, ik tzeʼn otoq kubʼ qximane. I ex samaʼn 49 erman toj cárcel. Kubʼ qʼoʼn kykastiw tuʼn kyten 45 qʼij toj cárcel ex qa mas, ateʼ junjun e okx qʼoʼn jweʼ xjaw tukʼil mij. Noqtzun tuʼnj, tuʼn jlu bʼant tuʼn t-xi qʼet jun tbʼanel yekʼbʼil. In yolin Tyol Dios tiʼj jun xjal Gamaliel tbʼi ex e ajbʼen qe tyol tuʼn abogado, aju onin qiʼje (Hechos 5:33-39). Ax ikx ex qʼoʼn tqanil toj televisión ex toj radio. Tej tok ten abogado onin qiʼje xnaqʼtzal tiʼj Tyol, kubʼ qnaʼne nim tzalajbʼil, ax ikx tej ttzyet tbʼet kyoj chmabʼil.

Toj diciembre te 1966, ok qʼoʼn woklene te nejenel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl. In aqʼunane nim ambʼil kyiʼj tiʼchaq at toklen tukʼil ley. Ok tilil quʼne tuʼn qyoline tuʼn ttzaj qʼoʼn ambʼil tuʼn tten kyokslabʼil testigos de Jehová toj tnam Portugal (Filipenses 1:7). Toj 18 te diciembre te 1974 tzaj qʼoʼn ambʼil tuʼn tten kyokslabʼil testigos de Jehová. Tzmax toj kytxuylal ninja qʼil twitz aqʼuntl e tzaj erman Nathan Knorr ex  Frederick Franz tuʼntzun kytzalaj junx qukʼile tuʼnju tzaj qʼoʼn ambʼil tuʼn qajbʼene te Jehová. Ok jun qchmabʼile atz Oporto ex Lisboa aju mlayx tzikʼ tnaʼl quʼne, jatumel e pon 46,870 xjal.

Tuʼn tonbʼil Jehová, chʼiy pakbʼabʼil kyoj junjun islas jatumel in che yolin xjal toj portugués, ik tzeʼn Azores, Cabo Verde, Madeira, Santo Tomé ex Príncipe. Tuʼnju kukx chʼiy kybʼet testigos de Jehová kyoj lugar aju, iltoq tiʼj tuʼn tten jun ninja qʼil twitz aqʼuntl mas matij. Tuʼntzunju, jaw bʼinchet juntl akʼaj. Toj 23 te abril te 1988 ex tqʼoʼn ermano Milton Henschel chikʼbʼabʼil te ikʼsabʼil ninja qʼil twitz aqʼuntl. E pon 45,522 erman toj chikʼbʼabʼil, kyxol qe jlu e ten 20 erman in chex samaʼn pakbʼal kyoj junjuntl tnam, aqeju otoq che ajbʼen toj tnam Portugal.

Kyoj abʼqʼi ma che ikʼ, o tzeʼl qkanoʼne tukʼil Mary kyiʼj erman kukx in che ajbʼen te Jehová. Jun techel, tej nxiʼye tukʼil erman Theodore Jaracz visitaril jun ninja qʼil twitz aqʼuntl tuʼn Kʼloj Xjal qʼil twitz aqʼuntl, el wiʼne jun tbʼanel xnaqʼtzbʼil tiʼj. Attoq jun matij nya bʼaʼn tojju ninja qʼil twitz aqʼuntl. Otoq tzʼok tilil kyuʼn Kʼloj ansyan iqʼel twitz aqʼuntl toj ninja tuʼn tbʼant tiʼj nya bʼaʼn. In kubʼtoq kynaʼn nya bʼaʼn tuʼnju mintiʼ in bʼanttoq tiʼj kyuʼn. Tuʼntzunju, xi tqʼamaʼn ermano Jaracz kye: «Atzun jaʼlo, bʼaʼn tuʼn t-xi qʼet ambʼil tuʼn taqʼunan xewbʼaj xjan». Ex mlayx tzikʼ tnaʼl wuʼne aju tqʼama ermano Franz qeye tukʼil Mary tej qxiʼye visitaril Brooklyn. Tej t-xi qqanine qnabʼile te kyukʼil junjuntl erman, tqʼama: «Miʼn kyaj kykoline ttnam Jehová noq tiʼxku jaku tzaj. Oʼkx jlu in bʼant tuʼn aju aqʼuntl tqʼama Jesús: aju tuʼn tpakbʼet tbʼanel tqanil tiʼj Tkawbʼil Dios».

Kukx o qo tzalaje tukʼil Mary tuʼnju in xi qbʼiʼne tbʼanel nabʼil tzaj tqʼoʼn erman Franz. Ax ikx, in tzaj qnaʼne qe tbʼanel ambʼil tej qxi samaʼne visitaril junjun ninja qʼil twitz aqʼuntl twitz tkyaqil Txʼotxʼ. In kubʼ qnaʼne tzalajbʼil tuʼnju ok qojtzqiʼne qe erman in che ajbʼen te Jehová te junxichaq kyabʼqʼi ex xi qqʼamaʼne kye qa nim toklen kyajbʼebʼil toj twitz Jehová. Kukx xi qqʼamaʼne kye tuʼn kyajbʼen te Jehová.

Ya ma tzikʼ nim ambʼil, qkabʼile qʼiʼn mas te 80 abʼqʼi quʼne. Ya ma tzaj yabʼil tiʼj Mary (2 Corintios 12:9). Ax ikx, o qo ok weʼye kywitz junjun joybʼil. Noqtzun tuʼnj, o che onin joybʼil qiʼje tuʼn kukx tchʼiy qʼuqbʼil qkʼuʼje tiʼj Jehová ex tuʼn tkubʼ qximane tuʼn kukx qajbʼene te. Aj qximane tiʼj qanqʼibʼile toj qajbʼebʼile te Jehová, in nel qnikʼe tiʼj qa o tzaj tyekʼun tkʼujlabʼil qiʼje toj nimku tten * (qʼonka twitza tiʼj tqanil).