NAʼNX wuʼne te jun prim tej attoq nim cheʼw atz Brookings (Dakota del Sur, Estados Unidos). Kubʼ nnaʼne qa in laqʼeʼxix ttzaj ambʼil te jbʼal. Attoq qine toj kyja alumaj tukʼix jun kʼloj xjal ex qkyaqile in qo luline tuʼn cheʼw. Atz atoʼye ttzi jun pil aʼ cheʼwxix wen. Kyqʼontze ambʼil weʼye tuʼn t-xiʼ nqʼamaʼne aju o tzikʼ wiʼje ex kʼelel kynikʼe tiʼj tiquʼn atoʼye atztzu.

In nul itzʼje toj 7 te marzo te 1936. Aʼyine chʼiʼp kyxol kyaje wermane. Atz in qo anqʼine toj jun lugar jatumel in che anqʼin alumaj te elni te Dakota del Sur. Nim toklen aqʼuntl kye nmane, noqtzun tuʼnj nya a jlu mas nim toklen. Otoq che ok nmane te testigos de Jehová. Toj 1934 jaw aʼ kywiʼ. Otoq t-xi kytziyen tuʼn kyajbʼen te Jehová, tuʼntzunju mas nimtoq toklen toj kywitz tuʼn tbʼant tajbʼil Dios kyuʼn. Clarence tbʼi nmaʼne. Tnejel a nmaʼne ex yajxitl a ntiyoye Alfred ok qʼoʼn toklen kyxol kʼloj okslal te Conde (Dakota del Sur), ik tzeʼn nbʼant tuʼn xjal qʼol kyaqʼun kʼloj ansyan toj ambʼil jaʼlo.

In che bʼettoq nmane kyoj kychmabʼil testigos de Jehová ex in che pakbʼantoq kye xjal tiʼj qʼuqbʼil qkʼuʼj in tzaj tqʼoʼn Tyol Dios. Aju techel kubʼ kyqʼoʼn nmaʼne ex aju xnaqʼtzbʼil tzaj kyqʼoʼn qeye onin qiʼje tuʼn tok qkʼujlaʼne Jehová. Tej qʼiʼntoq qaq abʼqʼi quʼne tukʼil wanabʼe Dorothy, ok qʼoʼn qoklene te pakbʼal. Toj 1943 kux ntzʼibʼine nbʼiye toj Xnaqʼtzbʼil tuʼn Tbʼant Qpakbʼan, aju tzmatoq in xi tzyet toj ambʼil aju.

Nimtoq kyoklen nimaq chmabʼil toj qwitze. Naʼnx wuʼne jun nimaq chmabʼil ok toj 1949 atz Sioux Falls (Dakota del Sur). Atztzu ex tqʼoʼn  ermano Grant Suiter jun tchikʼbʼabʼil tok tbʼi: «¡Es más tarde de lo que usted piensa!». Tqʼama erman qa kykyaqil okslal otoq txi kytziyen tuʼn kyajbʼen te Jehová, iltoq tiʼj tuʼn tajbʼen kychwinqlal kyuʼn tuʼn kypakbʼan tiʼj Tkawbʼil Dios. Tej tbʼaj nimaq chmabʼil lu, xi nqʼamaʼne te Jehová tuʼn wajbʼene te. Toj juntl nimaq chmabʼil ok toj 12 te noviembre te 1949 atz Brookings, jaw aʼ nwiʼye. Tuʼntzunju, atine toj kyja alumaj kyukʼix juntl ox xjal, aju ma txi nqʼamaʼne tnejel. Chʼixtoq tjaw aʼ qwiʼye toj jun pil kʼuxbʼil.

Yajxitl kubʼ nximane tuʼn woke te precursor. Toj 1 te enero te 1952 tzyet wajbʼene te precursor, tej qʼiʼntoq 15 abʼqʼi wuʼne. In tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios jlu: «Qa ma tzʼok tjunin tibʼa kyukʼil qe xjal at kynabʼl, ktel tnabʼla», ex kyxol toj njaye ateʼ nim xjal at kynabʼil aʼyeju e onin wiʼje tuʼn woke te precursor (Proverbios 13:20). Chʼixme tkyaqil maj in pakbʼane tukʼil ntiyoye Julius, tej qʼiʼntoq 60 abʼqʼi tuʼn. Ngantoqe tuʼn npakbʼane junx tukʼil maske mas matij nwitze. El wiʼne nim tbʼanel techel tiʼj ex tiʼj tojtzqibʼil. Ax ikx wanabʼe Dorothy ok te precursora.

Tej tzmatoq chʼin qine, naqʼlitoq qe nmane tuʼn t-xi kyqʼoʼn txokbʼil kyiʼj ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil tukʼix kyxuʼjil tuʼn kykyaj tten qjaye. Jun mejebʼleʼn onin nim wiʼje aʼye Jesse ex Lynn Cantwell. In che ximintoq wiʼje ex tzaj kyqʼuqbʼaʼn nkʼuʼje. Aj kypon Cantwell visitaril jun kʼloj okslal nqayin jatumel in qo anqʼintoqe, at maj pon kyqʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn nxiʼye pakbʼal kyukʼil. Ngantoqe tuʼn ntene kyukʼil, wajtoqe tuʼn kukx wajbʼene te Jehová ex tuʼn woke te precursor ik tzeʼn kye.

A Bud Miller, atzun juntl ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil pon visitaril qeye, Joan tbʼi t-xuʼjil. Qʼiʼntoq 18 abʼqʼi wuʼne tej kypon visitaril kʼloj okslal jatumel atoʼye. Toj ambʼil aju iltoq tiʼj tuʼn npone kyxol jun kʼloj xjal in che jaw jyonte alkyeqe tuʼn kyxiʼ ajbʼel kyxol soldad. Kyajbʼiltoq tuʼn tkubʼ nbʼinchaʼne jun tiʼ aju kubʼ nximane qa nya bʼaʼn, tuʼnju kyaj tqʼamaʼn Jesús tuʼn miʼn qonin kyiʼj aj kawil (Juan 15:19). Wajtoqe tuʼn npakbʼane tiʼj Tkawbʼil Dios, tuʼntzunju xi nqanine tuʼn wok qʼoʼne te ajbʼel te Dios.

 Kubʼ nnaʼne nim tzalajbʼil tej ttzaj tqʼamaʼn ermano Miller qa tuʼn t-xiʼtoq wukʼile toj chmabʼil kyukʼil xjal in che jaw jyonte alkyeqe tuʼn kyxiʼ ajbʼel kyxol soldad. Mintiʼtoq in xobʼ erman tuʼn tyolin kywitz xjal. Ax ikx attoq nim tojtzqibʼil tiʼj Tyol Dios. Mintiʼ tzaj bʼaj nkʼuʼje tej tok nbʼine qa tuʼn tten wukʼile. ¿Tiʼ tzaj tuʼn jlu? Tej chʼixtoq tkubʼ bʼaj jbʼalil toj 1954, in nok qʼoʼne te ajbʼel te Dios kyuʼn xjal, ex tuʼn jlu jakutoq chin ajbʼene mas te Jehová.

Tej tikʼ chʼintl ambʼil, tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn nxiʼye ajbʼel toj Betel, atz toj ja Watchtower te Staten Island (Nueva York). Oxe abʼqʼi in ajbʼene atz. Ikʼ nim tbʼanel tiʼchaq toj wanqʼibʼile ex in naqʼunane kyukʼil nim «xjal at kynabʼl».

Toj ja jatumel in qo aqʼunantoqe attoq emisora te radio WBBR. Tzyet tajbʼen emisora lu kyuʼn testigos de Jehová atxix toj 1924 ex pon bʼaj toj 1957. In che aqʼunantoq junlo 15 moqa 20 betelitas toj ja. Chʼixme qkyaqile kuʼxun qoʼye ex mintiʼtoq nim qojtzqibʼile tiʼj aqʼuntl, noqtzun tuʼnj attoq jun ermano skʼoʼn maj qukʼile, Eldon Woodworth tbʼi. Ok ik tzeʼn qmane ex tzaj t-xnaqʼtzaʼn nim tiʼchaq qeye. Tej in tzajtoq jun nya bʼaʼn qxole, kukx tqʼama ermano jlu qeye: «Ax tok, tkyaqilju at jaʼlo, tbʼanelxix aj tok qkeʼyin aju o bʼant tuʼn Qajaw».

Ax ikx attoq erman Frederick Franz qukʼile ex nim onin qiʼje. Attoq nim tnabʼil ex attoq nim tojtzqibʼil tiʼj Tyol Dios. In ximin tiʼj teyele junjun qeye. A Harry Peterson bʼinchal qwaye. Aju axix tok t-apellid, atzun Papargyropoulos, noqtzun tuʼnj mas nya kwesttoq tuʼn t-xi qqʼamaʼne Peterson. Ax ikx skʼoʼn maj ex tzalaj tiʼj pakbʼabʼil. In bʼanttoq tbʼanel taqʼun toj Betel ex mintiʼ kyaj tkolin tuʼn tpakbʼan. Tkyaqil xjaw in kyaj tqʼoʼntoq nim syent uʼj kye xjal. Ax ikx attoq nim tojtzqibʼil tiʼj Tyol Dios ex tzaj tqʼoʼn tzaqʼwebʼil kyiʼj nimku qxjele.

Toj ja jatumel o aqʼunane, in bʼajtoq conservarin fruta ex verdura. In bʼaj conservarin 45,000 latas te chʼixme jun litro tuʼntzun tajbʼen kyuʼn qeju ateʼ toj Betel. In naqʼunane tukʼil Etta Huth, jun ermana at nim tnabʼil. A bʼaj  bʼinchante qe receta e ajbʼen quʼne tuʼntzun kybʼaj bʼinchet fruta ex verdura. Ax ikx in che pontoq junjun ermana aqʼunal qukʼile, aqeju ateʼ kyxol junjun kʼloj okslal nqayin. Maske attoq nim tojtzqibʼil Etta tiʼj alkye tten tuʼn kykuʼx fruta ex verdura toj kykubʼil, kukx nimen kye erman in che xqʼuqintoq tiʼj ja. Kubʼ tqʼoʼn jun tbʼanel techel qwitze.

Kyxol qeju in che pon onil qeye attoq jun txin Angie Romano tbʼi, jun kyxol qeju otoq tzʼonin Etta tiʼj tuʼn tel tnikʼ tiʼj Jehová. In kubʼ mojeʼye tukʼil Angie toj abril te 1958, ex ma tzikʼ 58 abʼqʼi junx in qo ajbʼene te Jehová. Tuʼnju kukx in najbʼen Angie te Jehová o tzʼonin tuʼn kukx tten jun tbʼanel qmejebʼleʼne. Attoq tnabʼil Angie ex jaku tzʼok qeʼ nkʼuʼje tiʼj noq tiʼxku jaku bʼaj.

Tej t-xi kʼayit emisora te radio WBBR te Staten Island toj 1957, in najbʼene chʼintl ambʼil toj Betel te Brooklyn. Tej nkubʼ mojeʼye tukʼil Angie kyaj nkoline tuʼn wajbʼene toj Betel. O ajbʼene te precursor atz Staten Island toj oxe abʼqʼi. Axpe ikx in naqʼunane chʼin ambʼil kyukʼil qeju akʼaj tajaw emisora te radio, aju ok kyqʼoʼn tbʼi te WPOW.

Nya nimtoq tiʼchaq ten qeʼye, iktzun tten jakutoq qoʼxe ajbʼel jatumel atx taj onbʼil. Tuʼntzunju, toj 1961 tzaj qʼoʼn txokbʼil tuʼn qxiʼye ajbʼel te precursor especial atz Falls City (Nebraska). Tej tzmatoq qpone, tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye jun xjaw South Lansing (Nueva York), tuʼntzun qtene toj Xnaqʼtzbʼil kye ansyan ex kye onil kye ansyan. Kubʼ qnaʼne nim tzalajbʼil tiʼj xnaqʼtzbʼil tzaj qʼoʼn qeye ex kubʼ qximane qa tuʼn qmeltzʼaje Nebraska aj tkubʼ bʼaj xnaqʼtzbʼil. Noq o jaw labʼine tej ttzaj qʼamaʼn qeye qa tuʼn qxiʼye pakbʼal toj tnam Camboya. Tojju tbʼanel lugar te sureste te Asia, ok qkeʼyine, ok qbʼiʼne ex xi qnikʼbʼene akʼaj tiʼchaq. Qajtoqe tuʼn qpakbʼane tuʼn tkyaqil qkʼuʼje tiʼj Tkawbʼil Dios toj tnam aju.

Noqtzun tuʼnj, chʼexpaj aju in bʼanttoq kyuʼn aj kawil te tnam Camboya, tuʼntzunju o xiʼye tzmax Vietnam del Sur. Tej tikʼ kabʼe abʼqʼi, ok jun yabʼil wiʼje ex iltoq tiʼj tuʼn qmeltzʼaje Estados Unidos. Xi tiʼn chʼin ambʼil tuʼn nbʼanixe, ex tej tkubʼ nnaʼne qa ya otoq chin bʼante, tzyet tuʼn qajbʼene te precursor juntl maj.

Toj marzo te 1965 tzyet wajbʼene te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil. Toj 33 abʼqʼi o qo ajbʼene junx tukʼil Angie toj aqʼuntl te circuito ex distrito, ex o qo onine kyiʼj nimaq chmabʼil. Ngantoqe aqʼuntl lu, tuʼnju nim kyoklen nimaq chmabʼil toj nwitze. Kyoj junjun abʼqʼi, o visitarine junjun kʼloj okslal te Nueva York ex kyoj junjuntl lugar nqayin tok tiʼj. Atz e ok nim nimaq chmabʼil toj Estadio de los Yankees.

Kyoj abʼqʼi o che ikʼ, o tzaj qkʼamoʼne nimku oklenj kwest tukʼil Angie. Toj 1995 tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn woke te qʼol xnaqʼtzbʼil tiʼj Xnaqʼtzbʼil kye Onil kye ansyan. Tej tikʼ oxe abʼqʼi tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qmeltzʼaje toj  Betel. Otoq tzikʼ 40 abʼqʼi, kubʼ nnaʼne nim tzalajbʼil tuʼn nmeltzʼaje toj Betel, jatumel xi tzyet tuʼn wajbʼene toj tkyaqil ambʼil. Toj chʼin ambʼil in najbʼene kyxol Kʼloj Onil tiʼj Pakbʼabʼil ex te qʼol xnaqʼtzbʼil kyiʼj xnaqʼtzbʼil tuʼn ttnam Jehová. Toj 2007 kubʼ t-ximen Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl tuʼn tten Kʼloj xjal nukʼul Xnaqʼtzbʼil toj ttnam Jehová, aqeju in che ok toj Betel. In nok qʼoʼne te nejenel kyoj junjun abʼqʼi kyxol kʼloj xjal lu.

Kyoj qeju abʼqʼi o che ikʼ, o chʼexpaj nim tiʼchaq kyiʼj xnaqʼtzbʼil toj Betel. Aju Xnaqʼtzbʼil kye ansyan ateʼ kyxol kʼloj okslal xi tzyet toj 2008. Tej tikʼtl kabʼe abʼqʼi, o che ten mas te 12,000 ansyan toj xnaqʼtzbʼil lu atz Patterson ex toj Betel te Brooklyn. Ax ikx in che ok xnaqʼtzbʼil lu kyoj txqantl lugar toj ambʼil jaʼlo. Toj 2010, chʼixpet tbʼi Xnaqʼtzbʼil kye Onil kye ansyan ex ok qʼoʼn tbʼi te Xnaqʼtzbʼil kye qeju mintiʼ kyxuʼjil, ex yajxitl kubʼ ximet tuʼn tten Xnaqʼtzbʼil kye Mejebʼleʼn Okslal.

Toj septiembre te 2014 ok mojbʼaʼn kabʼe xnaqʼtzbʼil lu ex ok qʼoʼn tbʼi te Xnaqʼtzbʼil kye Pakbʼal tiʼj Tkawbʼil Dios. Atzun jaʼlo jaku che ten mejebʼleʼn, qeju mintiʼ kyxuʼjil ex qeju mintiʼ kychmil toj xnaqʼtzbʼil lu. Twitz tkyaqil Txʼotxʼ, e jaw tzalaj erman tej tok kybʼiʼn qa ax ikx tuʼn tok xnaqʼtzbʼil lu toj kytnam. Tbʼanel tuʼnju ax ikx jaku che ten nim erman toj xnaqʼtzbʼil lu. In kubʼ nnaʼne nim tzalajbʼil tuʼnju o tzʼok wojtzqiʼne nim erman o kubʼ kychʼixpuʼn junjun tiʼchaq toj kyanqʼibʼil tuʼntzun kyten toj xnaqʼtzbʼil lu.

Aj wok tene ximel tiʼj wanqʼibʼile atxix tej tjaw aʼ nwiʼye tej attoq nim cheʼw ex in pon bʼaj toj ambʼil jaʼlo, in xi nqʼoʼne chjonte te Jehová tuʼnju o tzʼok wojtzqiʼne nim xjal at kynabʼil. O che onin jlu wiʼje tuʼn tel nnikʼe tiʼj Dios ex tuʼn wajbʼene mas te. Ateʼ junjun mas kuʼxun nwitze ex junjuntl mas tij. Junxitl kyanqʼibʼil nwitze, noqtzun tuʼnj, in tzaj tyekʼun weye qa kʼujlaʼnxix Dios kyuʼn tukʼilju alkye tten in che anqʼin. Nim in chin tzalaje tuʼnju ateʼ nim wamiwoye toj ttnam Jehová, aʼyeju at kynabʼil ex jaku tzʼel wiʼne tbʼanel techel kyiʼj.