TOJLO 1910, kyaj kykolin nmane aju tnam Tiflis (Georgia) ex i eʼx anqʼil toj jun tal tnam jatumel in che ok xqʼuqit alumaj nqayin tiʼj tnam Pelly (Saskatchewan, toj oeste te Canadá). In nul itzʼji toj 1928, qaq qbʼete ex aʼyine mas chʼin. Atxtoq qaq xjaw tuʼn wul itzʼje tej tkyim nmane, atzun ntxuʼye kyim tej tzma neʼ qine. Tej tikʼ chʼintl ambʼil kyim Lucy tej qʼiʼntoq 17 abʼqʼi tuʼn, aju ntzike mas matij. Tuʼntzunju, a ntiyoye Nick ok te xqʼuqil qeye.

Jun qʼij, ok kyqʼoʼn toj njaye kywitz tiʼj tej ttzaj ntzyuʼne tje jun qcheje. Qʼiʼnlo jun kabʼe abʼqʼi wuʼne. E tzaj xobʼ tuʼnju kubʼ kyximen qa jakutoq tzaj tqʼoʼn chej jun npatade, tuʼntzunju i eʼx schʼiʼn wiʼje tuʼn ya miʼn tok ntzyuʼne tje chej. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ in chin keʼyine kyiʼj ex mintiʼ nbʼiye tej kytzaj schʼiʼn. Maske mintiʼ jun tiʼ bʼaj toj ambʼil aju, el kynikʼ toj njaye tiʼj qa mintiʼ in bʼant nbʼine.

Jun kyamiw toj njaye tqʼama qa aju mas bʼaʼn te weye, aju qa ma chinx kysamaʼne toj jun tja xnaqʼtzbʼil kye xjal mintiʼ in bʼant kybʼin. Tuʼntzunju, in xi samaʼne tuʼn ntiyoye Nick toj jun tja xnaqʼtzbʼil kye xjal mintiʼ in bʼant kybʼiʼn atz Saskatoon (Saskatchewan). Nim in tzaj xobʼe tuʼnju najchaq taʼ tja xnaqʼtzbʼil ex tzmatoq qʼiʼn jweʼ abʼqʼi wuʼne. Oʼkx jaku chin pone visitaril qe toj njaye aj in che ok ninqʼij ex aj ttzaj qʼijil. Tej tbʼet ambʼil, bʼant kyyol men wuʼne  ex in chin tzalajtoqe tej in chin saqchaʼne kyukʼil txqantl kʼwaʼl.

Marion, jun kyxol qe ntzike xuʼj kubʼ mojeʼ tukʼil Bill Danylchuck toj 1939, ex kykabʼil e ok ten xqʼuqil wiʼje ex tiʼj juntl ntzike xuʼj Frances tbʼi. Aʼyetzun tnejel toj njaye tzyet kyxnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios kyukʼil testigos de Jehová. Kyoj nvacacione toj qʼijil, ok tilil kyuʼn tuʼn ttzaj kyxnaqʼtzaʼn weye aju in neltoq kynikʼ tiʼj toj Tyol Dios. Kwest tuʼn tbʼant kyyolin wukʼile, tuʼnju mintiʼ ojtzqiʼn kyyol men kyuʼn. Maske ikju, el kynikʼ tiʼj qa ngantoqe tuʼne tel nnikʼe tiʼj Jehová. El nnikʼe tiʼj qa aju in kubʼ kybʼinchaʼn, atzun in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios, tuʼntzunju kubʼ nximane tuʼn wexe pakbʼal kyukʼil. Tej tikʼ chʼin ambʼil, ya waje tuʼn tjaw aʼ nwiʼye. Toj 5 te septiembre te 1941 jaw aʼ nwiʼye tuʼn Bill toj jun tkubʼil aʼ kʼuxbʼil, ex nojni tuʼn aʼ in jatz toj xoch. «¡Puro cheʼwxix aʼ tkuʼx toj!».

Tej nmeltzʼaje ja toj qʼijil toj abʼqʼi 1946, bʼant tuʼn qxiʼye toj jun nimaq chmabʼil atz Cleveland (Ohio, Estados Unidos). Toj tnejel qʼij, kubʼ kytzʼibʼin qe ntzike junjun xnaqʼtzbʼil tuʼntzun wok lepeʼye tiʼj programa. Toj tkabʼin qʼij, in jaw tzalaje tej tok nbʼiʼne qa ax ikx in netz qʼamaʼn nimaq chmabʼil toj kyyol men kye jun kʼloj xjal mintiʼ in bʼant kybʼin. Toj ambʼil lu in tzalaje tiʼj xnaqʼtzbʼil ex el nnikʼe tiʼjju in tzaj t-xnaqʼtzaʼn Tyol Dios. ¡Tbʼanelxix ela jlu toj nwitze!

Tej chʼixtoq tbʼaj Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, kyajtoq xjal tuʼn tkubʼ kyyekʼun qa kʼujlaʼn kytnam kyuʼn. Atzun weye, tej nmeltzʼaje toj tja xnaqʼtzbʼil tej tbʼaj nimaq chmabʼil, otoq kubʼ nximane qa oʼkx te Jehová tuʼn wajbʼene. Tuʼntzunju, ya mintiʼ ok nqʼolbʼene bandera, mintiʼ in bʼitzine tiʼj tbʼitz tnam ex ya mintiʼ tuʼn tkubʼ wikʼsaʼne qe ninqʼij. Ax ikx, ya mintiʼ in xiʼye toj iglesia kyukʼil kʼwaʼl. Nya bʼaʼn ela jlu toj kywitz qeju in che aqʼunan toj tja xnaqʼtzbʼil, tuʼn jlu ok tilil kyuʼn tuʼn tkubʼ wiʼje kyukʼil nya ax tok yol tuʼntzun tkubʼ nchʼexpuʼne nximbʼetze. Ok kyqʼoʼn wukʼile kywitz tiʼjju in bʼajtoq, ex tzaj tqʼoʼn jlu ambʼil weye tuʼn nyoline tiʼj Tyol Dios kyukʼil. Ateʼ junjun xi kykʼamoʼn axix tok tej tbʼet ambʼil. Kyxol jlu at Larry Androsoff, Norman Dittrick ex Emil Schneider, ex kukx in che ajbʼen te Jehová toj ambʼil jaʼlo.

Tej in chinxtoqe toj juntl tnam, ok tilil wuʼne tuʼn npakbʼane kye txqantl xjal mintiʼ in bʼant kybʼiʼn. Jun techel, bʼant tuʼn nxiʼye toj jun lugar atz Montreal jatumel in noktoq kychmon kyibʼ xjal mintiʼ in bʼant kybʼin toj lugar aju. Atz in yoline tiʼj Tyol Dios tukʼil Eddie Tager, jun kuʼxun tokxtoq kyxol nya bʼaʼn xjal. Ajbʼen Eddie kyxol jun kʼloj okslal toj kyyol men atz Laval (Quebec) tzmaxi tej tkyim toj abʼqʼi ma bʼaj. Ax ikx ok wojtzqiʼne jun kuʼxun Juan Ardanez tbʼi. Ik Juan ik tzeʼn qe xjal te tnam Berea toj tnejel syent abʼqʼi, jyon mas tqanil tiʼjju in xi xnaqʼtzet te tuʼntzun tel tnikʼ tiʼj qa ax tok tkuʼx xnaqʼtzbʼil toj Tyol Dios (Hechos 17:10, 11). Ok Juan te testigo de Jehová, ex ajbʼen te ansyan atz Ottawa (Ontario) tejxi tkyim.

Toj 1950 in xiʼye anqʼil atz Vancouver. Maske ngantoqe tuʼn npakbʼane kye xjal mintiʼ in bʼant kybʼin, mlayx tzikʼ tnaʼl wuʼne aju bʼaj tej nyoline tukʼil jun xuʼj toj bʼe ex nya ẍkint. Chris Spicer tbʼi. Bʼaʼn ela toj twitz tuʼn t-xi tkʼamoʼn jun quʼj tkyaqil xjaw  ex kubʼ t-ximen tuʼn ttzaj tyekʼun tchmil weye, aju Gary tbʼi. In xiʼye tja ex nim chʼin ambʼil o yoline noq tuʼnju kubʼ qtzʼibʼine qe yol toj jun uʼj. Ya mintiʼ ok qkeʼyine qwitze tzmaxi toj jun nimaq chmabʼil ok Toronto (Ontario) tej ttzaj qʼolbʼel weye. ¡Mintiʼtoq yon wuʼne! Tojx qʼij aju tuʼn tjaw aʼ twiʼ Gary. Aju ikʼ wiʼje toj ambʼil aju, tzaj tnaʼn weye qa nim toklen tuʼn kukx qpakbʼan. Mintiʼ ojtzqiʼn quʼn qa at xjal in xi qpakbʼan te jaku txi tkʼamoʼn axix tok aj tbʼet ambʼil.

Yajxitl, in meltzʼaje atz Saskatoon. Atztzu ok wojtzqiʼne jun xuʼj ex tzaj tqʼamaʼn weye tuʼn t-xi nqʼoʼne xnaqʼtzbʼil tiʼj Tyol Dios kye kabʼe tal. Txin qe tal ex gemelos qe, ex mintiʼ in bʼant kybʼiʼn. Jean ex Joan Rothenberger kybʼi. Kykabʼil otoq che ten toj tja xnaqʼtzbʼil kye xjal mintiʼ in bʼant kybʼiʼn jatumel otoq chin xnaqʼtzane. Mintiʼ xi tiʼn nim ambʼil tuʼn kyok ten qʼamalte kye txqantl kyukʼil toj tja xnaqʼtzbʼil aju in neltoq kynikʼ tiʼj, ex jweʼ txin toj tja xnaqʼtzbʼil e ok te testigos de Jehová. Jun kyxol qe txin lu ten Eunice Colin. Otoq tzʼok wojtzqiʼne toj mankbʼil abʼqʼi tej ntene toj tja xnaqʼtzbʼil. Toj ambʼil aju, tzaj tqʼoʼn jun dulce weye ex tzaj tqanin qa jaku tzʼok qamiwin qibʼe tukʼil. Ok Eunice te jun xuʼj nim toklen toj wanqʼibʼile: ok te nxuʼjile.

Tej tok tbʼiʼn ttxuʼ Eunice qa in xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios, xi tqʼamaʼn te director toj tja xnaqʼtzbʼil tuʼn tkubʼ tiʼj tuʼn tuʼntzun ya miʼn t-xnaqʼtzan. Maske ok tilil tuʼn director tuʼn tkubʼ tiʼj ex el tiʼn qe quʼj te, noqtzun tuʼnj otoq bʼaj t-ximen Eunice tuʼn kukx tajbʼen te Jehová. Tej kubʼ t-ximen tuʼn tjaw aʼ twiʼ, xi kyqʼamaʼn tman jlu te: «Qa ma tzʼoka te testigo de Jehová, il tiʼj tuʼn texa toj ja». Tuʼntzunju, tej tjapun Eunice twiʼ 17 abʼqʼi, xiʼ anqʼil tukʼil jun ja xjal testigo de Jehová. Kukx xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios ex jaw aʼ twiʼ. Toj abʼqʼi 1960 o kubʼ mojeʼye, noqtzun tuʼnj, mintiʼ e pon kyman toj qmejebʼleʼne. Tej tel mas abʼqʼi, ok nimen qoʼye kyuʼn tiʼjju nimen  quʼne ex tiʼj alkye tten in xi qchʼiysaʼne qe qkʼwaʼle.

At wuq qkʼwaʼle ex bʼaʼn kye kyẍkyin. Kwest ela toj qwitze tuʼn kychʼiyset. Noqtzun tuʼnj, ok tilil quʼne tuʼn tbʼant kyyol men kyuʼn tuʼntzun qyoline kyukʼil ex tuʼn t-xi qxnaqʼtzaʼne axix tok kye. Nim e onin txqantl erman qiʼje jatumel ok qchmon qibʼe. Jun techel, tzaj ttzʼibʼin jun mambʼaj jun uʼj qeye tuʼntzun ttzaj tqʼamaʼn qa at jun qkʼwaʼle in yolin tiʼj nya bʼaʼn yol toj Ja te Chmabʼil. Toxj lugar aju xi qbʼinchaʼne tiʼj. Aqeju nkʼwaʼle James, Jerry, Nicholas ex Steven, in che ajbʼen te ansyan kyxol jun kʼloj okslal ex junx in che ajbʼen kyukʼil qe toj kyja te Jehová. Nya oʼkxju, ax ikx in che onin Nicholas tukʼil Deborah, aju t-xuʼjil, tuʼn kykubʼ qʼet uʼj toj kyyol men toj ninja qʼil twitz aqʼuntl Gran Bretaña. Atzun te Steven tukʼil t-xuʼjil, aju Shannan tbʼi, in che onin kyxol erman in che kubʼ qʼonte uʼj toj kyyol men atz toj ninja qʼil twitz aqʼuntl Estados Unidos.

Bʼisbʼajil tuʼnju noq juntl xjaw tuʼn tjapun 40 abʼqʼi quʼne toj qmejebʼleʼne, kyim Eunice tuʼn cáncer. Toj ambʼil tej tten toj yabʼil, kukx ten nim qʼuqbʼil tkʼuʼj tuʼn kyjaw anqʼin  kyimni. In chin yone tuʼn tpon qʼij jatumel jaku tzʼok nkeʼyine juntl maj.

Toj febrero te 2012, in jaw tzʼaqe ex kʼixbʼi ncaderaye. El nnikʼe tiʼj qa wajtoqe onbʼil, tuʼntzunju in xiʼye anqʼil tukʼil jun nkʼwaʼle ex t-xuʼjil. Atz in nok qchmon qibʼe kyukʼil kʼloj okslal in che yolin toj kyyol men atz Calgary (Alberta), jatumel in chin ajbʼene te ansyan. Noqtzun tuʼnj, tzma tnejel maj in nok nchmon wibʼe kyxol jun kʼloj okslal in che yolin toj kyyol men. Qa ikju, ¿alkye tten kukx o ten wamiwbʼile tukʼil Jehová tej atine kyxol kʼloj okslal in che yolin toj yol inglés? Oʼkx tuʼn tonbʼil Jehová. O japun twi tyol Jehová aju tuʼn t-xqʼuqin kyiʼj xjal mintiʼ kyman ex mintiʼ kytxuʼ (Salmo 10:14). In xi nqʼoʼne nim chjonte kye erman tzaj kytzʼibʼin qe uʼj weye, qeju ok tilil kyuʼn tuʼn tbʼant kyyol men kyuʼn ex qeju ok tilil kyuʼn tuʼn ttzaj kyqʼamaʼn xnaqʼtzbʼil weye toj nyole.

At maj tzaj nbʼise ex wajtoqe tuʼn tkyaj nkoline tkyaqil tuʼnju mintiʼtoq in nel nnikʼe tiʼj tkyaqil xnaqʼtzbʼil moqa tuʼnju kubʼ nnaʼne qa mintiʼ jun ojtzqiʼn tuʼn alkye tten tuʼn tonin kyiʼj xjal mintiʼ in bʼant kybʼin. Kyoj ambʼil aju, in ximene tiʼjju tqʼama Pedro te Jesús: «Tat, ¿al ukʼil qo xeʼle? Oʼkx aya at yol tukʼila in tqʼoʼn chwinqlal te jumajx» (Juan 6:66-68). Iktzun kykyaqil okslal mintiʼ in bʼant kybʼiʼn ex qʼiʼn nim abʼqʼi kyuʼn toj kyajbʼebʼil te Jehová, o txi nxnaqʼtzan wibʼe tuʼn tten npasense, tuʼn tok qeʼ nkʼuʼje tiʼj Jehová ex tiʼj ttnam. Nim o tzʼonin jlu wiʼje. Toj ambʼil jaʼlo, at nim uʼj o kubʼ qʼet toj weye nyol ex jaku tzʼetz wiʼne tbʼanel xnaqʼtzbʼil kyoj chmabʼil ex kyoj nimaq chmabʼil toj kyyol men americano. Ax tok, o ten wanqʼibʼile toj tzalajbʼil ex o tzaj tiʼn nim kʼiwlabʼil tuʼnju in chin ajbʼene te Jehová, aju Qdios.