TOJLO abʼqʼi 1935, e pon nmane —James ex Jessie Sinclair—anqʼil atz Bronx, jun lugar te Nueva York. Atztzu ok kyojtzqiʼn Willie Sneddon, aju otoq tzʼetz toj tnam Escocia ik tzeʼn kye. Tej tikʼ junjun minut toklen kyojtzqiʼn kywitz, e ok ten yolil kyiʼj toj kyja. Bʼaj jlu tej naʼmxtoq wul itzʼji.

Xi tqʼamaʼn ntxuʼye te Willie qa otoq jaw jiqʼwe tman ex ttzik mas matij toj mar del Norte tej chʼixtoq tok Nimaq Qʼoj. Ok chokarin tibʼ bark iqil pescad tukʼil jun mina. Xi tqʼamaʼn Willie te: «At teya tman toj infierno». Testigos de Jehová Willie, maske nya toj tumel ok qe yol toj twiʼ ntxuʼye, noqtzun tuʼnj, kyuʼn yol lu el tnikʼ tiʼj axix tok.

Mintiʼ kubʼ tnaʼn ntxuʼye tbʼanel kyuʼn qe yol xi qʼamaʼn te tuʼnju ojtzqiʼntoq tuʼn qa tbʼaneltoq xjal tman. Noqtzun tuʼnj, ax ikx tqʼama Willie jlu te: «¿Jakupe kubʼ tnaʼna bʼaʼn qa ma txi nqʼamaʼne teya qa ax ikx ten Jesús toj infierno?». Tzajtzun tnaʼn ntxuʼye aju naʼj Dios in nok kyxol okslabʼil jatumel in bʼettoq, atztzu in netz qʼamaʼn qa etz Cristo toj infierno ex qa jaw anqʼin tej tikʼ oxe qʼij. Tuʼntzunju, kubʼ t-ximen ntxuʼye tiquʼn otoq ten Jesús toj jun lugar jatumel in che bʼaj yajin xjal nya bʼaʼn toj qʼaqʼ. Tuʼn jlu tzaj tajbʼil ntxuʼye tiʼj axix tok. Tzyet tbʼet kyoj chmabʼil jatumel in nok kychmon kyibʼ erman atz Bronx ex jaw aʼ twiʼ toj 1940.

Toj ambʼil aju mintiʼ in tzaj qʼamaʼn qa il tiʼj tuʼn kyxnaqʼtzan mambʼaj tiʼj Tyol Dios kyukʼil kykʼwaʼl. Tej kʼwaʼlx qine, a nmane in xqʼuqin wiʼje aj in xiʼ ntxuʼye kyoj chmabʼil ex aj in xiʼ pakbʼal aj tkubʼ bʼaj junjun seman. Tej tikʼ junjuntl abʼqʼi, tzyet qbʼete tukʼil nmane kyoj chmabʼil junx tukʼil ntxuʼye. Nim pakbʼan ntxuʼye ex nim xjal e xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios tukʼil. Pon jun ambʼil e xnaqʼtzan junjun xjal junx kyukʼil txqantl tiʼj Tyol Dios, tuʼnju in che anqʼintoq toj junx lugar. Aj in netz qʼoʼn nvacacione toj tja xnaqʼtzbʼil, in chinxtoqe tukʼil ntxuʼye pakbʼal. Ex iktzun tten el nnikʼe tiʼj Tyol Dios ex tiʼj alkye tten tuʼn t-xi nqʼamaʼne tqanil tkuʼx toj kye txqantl.

In tzaj nchʼixwiye tuʼn t-xi nqʼamaʼne qa mintiʼ ok nqʼoʼne toklen axix tok tej kʼwaʼlx qine. Noqtzun tuʼnj, tzyet npakbʼane tej njapune twi 12 abʼqʼi, ex atxix toj ambʼil  aju naʼmx tkyaj nkoline. Tej njapune twi 16 abʼqʼi, xi nqʼamaʼne te Jehová tuʼn wajbʼene te. Jaw aʼ nwiʼye toj 24 te julio te 1954 toj jun nimaq chmabʼil atz Toronto (Canadá).

Nim e onin erman jatumel in noktoq qchmon qibʼe tuʼnju ateʼtoq toj Betel moqa otoq che ten toj. Tbʼanel ela toj nwitze aj kyyolin kywitz xjal ex alkye tten in xitoq kychikʼbʼaʼn axix tok tiʼj Tyol Dios. Maske kyajtoq aj xnaqʼtzal tuʼn nxiʼye toj universidad, atzun weye wajtoqe tuʼn ntene toj Betel. Tuʼntzunju, toj nimaq chmabʼil ok Toronto kubʼ nnojsaʼne uʼj tuʼn nxiʼye. Ex tej tikʼ juntl abʼqʼi, kubʼ nnojsaʼne juntl maj uʼj toj jun nimaq chmabʼil ok Nueva York, toj Estadio de los Yankees. Tej in japune twi 17 abʼqʼi, pon qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn ttzyet waqʼunane toj 19 te septiembre te 1955 toj Betel atz Brooklyn. Toj tkabʼin qʼij waqʼune, inx samaʼne jatumel in nok kyxkʼomel uʼj, aju atz taʼ toj bʼe Adams tajlal 117. Atzun tuʼn ntene toj akʼaj waqʼune. Jun rat naj tzyet tajbʼen jun máquina wuʼne, aju in najbʼen tuʼn tjaw chmet 32 t-xaq uʼj, ex in bʼaj tbʼinchaʼn tuʼntzun tpon toj juntl máquina te slapil uʼj.

Tej tikʼ jun xjaw waqʼune jatumel in nok kyxkʼomel uʼj, inx samaʼne kyxol Kʼloj xjal Tzʼibʼil kybʼi xjal kyaj uʼj tuʼnju in bʼant ntzʼibʼine toj máquina. Toj ambʼil aju, ateʼtoq erman ex ermana in che tzʼibʼin toj máquina tuʼn tkubʼ qʼet kybʼi xjal in tzaj kyqanin uʼj Aju Xqʼuqil ex ¡Despertad! kywitz jun piẍ kʼuxbʼil. Tej tikʼ junjuntl xjaw, inx samaʼne toj Ja te Samabʼil uʼj. Toj ambʼil aju, a Klaus Jensen in xqʼuqin tiʼj aqʼuntl ex tzaj tqanin weye qa waje tuʼn wonine tiʼj yukel camión tuʼntzun kypon caja uʼj ttzi puerto ex tuʼn kyxi samet kyoj junjuntl tnam. Ax ikx, iltoq tiʼj tuʼn kyxi iqʼit qe sac uʼj toj ja jatumel in cheʼx samet tuʼntzun kypon kyukʼil kʼloj okslal te Estados Unidos. Tqʼama erman Jensen qa ma chin aqʼunane tiʼj aqʼuntl jatumel in  nok qipumal tiʼj, tbʼanel kʼokel te weye tuʼnju mas jitxʼin qine ik tzeʼn jun tqʼabʼ tzeʼ. Oʼkx 125 libra waline. Tej tikʼ ambʼil, ok wipune tuʼnju in xiʼye iqil qe caja uʼj kytzi puerto ex toj ja jatumel in chex samet. ¡Ax tok aju tqʼama ermano Jensen!

Toj ambʼil aju, axju Kʼloj xjal Tzʼibʼil kybʼi xjal kyaj uʼj in chex samante qe uʼj in xi kyqanin kʼloj okslal. Iktzun tten el nnikʼe tiʼj kybʼi yol in che etz imprimirit uʼj toj atz Brooklyn. Naʼmxtoq tok nbʼiʼne tqanil kyiʼj yol aju, noqtzun tuʼnj, kubʼ nnaʼne nim tzalajbʼil tej tel nnikʼe tiʼj qa in chextoq samaʼn nim mil uʼj kyoj lugar mas najchaq. Ax ikx, mintiʼ kubʼ nximane qa mas yajxitl tzultoq qʼoʼn woklene tuʼn nxiʼye visitaril kyoj nim lugar aju.

Toj abʼqʼi 1961 ok qʼoʼn woklene te Tesorero ex a Grant Suiter nejenel toj aqʼuntl. Tej kyikʼ junjun abʼqʼi, tzaj qʼamaʼn weye tuʼn npone toj t-oficina ermano Nathan Knorr, aju qʼil twitz aqʼuntl toj ambʼil aju. Tqʼama ermano Knorr weye qa kxeltoq jun kyxol qe erman in che onintoq tiʼj jun xjaw toj Xnaqʼtzbʼil kye ansyan ex kye onil kye ansyan, ex qa aj tmeltzʼajtoq atz tuʼn taqʼunan kyxol Kʼloj Onil tiʼj Pakbʼabʼil. Tzaj tqʼamaʼn weye tuʼn waqʼunane te t-xel ermano lu, ex qa junx tuʼn waqʼunane tukʼil ermano Don Adams. Ex a ermano Adams xi kʼamonte aju uʼj kubʼ nnojsaʼne tuʼn wajbʼene toj Betel toj nimaq chmabʼil toj abʼqʼi 1955. Ax ikx ya ateʼtoq ermano Robert Wallen ex Charles Molohan tej npone. O qo aqʼunane kyoj mas te 50 abʼqʼi, junx kyukʼil erman lu. In kubʼ nnaʼne tzalajbʼil tuʼnju o chin aqʼunane junx kyukʼil erman lu, aqeju kukx in che ajbʼen te Jehová ex at nim kyojtzqibʼil tiʼj axix tok (Sal. 133:1).

Toj 1970 tzaj qʼoʼn juntl aqʼuntl weye: jun maj toj abʼqʼi moqa toj kabʼe abʼqʼi, teyele junjun qeye iltoq tiʼj tuʼn t-xiʼ visitaril kyoj nim seman junxichaq ninja qʼil twitz aqʼuntl te Watch Tower Society. ¿Tiquʼn in qoʼx  samaʼne visitaril? Tuʼn tok qʼuqbʼet kykʼuʼj erman in che aqʼunan toj Betel ex qeju in cheʼx samaʼn pakbʼal toj juntl tnam. Ax ikx tuʼn tok qkeʼyine qe uʼj toj teyele junjun ninja qʼil twitz aqʼuntl. Ok wojtzqiʼne qe erman otoq che ten toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad, ex tej tikʼ mas abʼqʼi, kukx in che ajbʼentoq te Jehová kyoj junxichaq tnam jatumel otoq che pon samaʼn. O chin visitarine mas te 90 nimaq tnam. Jun tbʼanel oklenj jlu.

Aqeju in che aqʼunantoq toj Betel te Brooklyn, xi samaʼn qoʼye kyxol kʼloj okslal ateʼtoq toj tnam Nueva York, ex inx samaʼn weye kyxol jun kʼloj atz Bronx. Aju tnejel kʼloj okslal attoq toj Bronx, ya otoq chʼiy ex iltoq tiʼj tuʼn tkubʼ qpan qibʼe. Aju tnejel ok qʼoʼn tbʼi te Upper Bronx ex atzun ok nchmon wibʼe.

Tojlo abʼqʼi 1965, ok tojtzqiʼn jun ja xjal axix tok atz kubʼni te Bronx ex e pon anqʼil nqayin jatumel in noktoq qchmon qibʼe. Jun kymeʼjel ja xjal lu, Livija tbʼi ex a mas tzikbʼaj. Ok te precursora regular tej tetz toj tja xnaqʼtzbʼil. Tej tikʼ junjuntl xjaw, xiʼ ajbʼel atz Massachusetts toj jun lugar jatumel kyajtoq erman onbʼil toj pakbʼabʼil. In xitoq ntzʼibʼine te tuʼn t-xi nqʼamaʼne tqanil kyiʼj kʼloj okslal te, atzunte in tzaj tqʼamaʼntoq aju tbʼanel in nikʼtoq tiʼj toj pakbʼabʼil atz Boston.

Tej tikʼ junjuntl abʼqʼi, tzaj qʼoʼn toklen Livija te precursora especial. Ex tuʼnju tajtoq tuʼn tbʼant alkyexku tiʼ tuʼn tiʼj Jehová, ax ikx kubʼ tnojsaʼn jun uʼj tuʼn tpon toj Betel ex pon txokbʼil tiʼj toj 1971. ¡Ok ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn Jehová jun tiʼ weye! O kubʼ mojeʼye toj 27 te octubre te 1973, ex tzaj qʼoʼn ambʼil qeye tuʼn tex tqʼoʼn ermano Knorr chikʼbʼabʼil tiʼj qmejebʼleʼne. In tzaj tqʼamaʼn Proverbios 18:22 jlu: «Aju xjal in knet t-xuʼjil, in knet ju bʼaʼn tuʼn ex in tkʼmoʼn t-xtalbʼil Dios». Ax tok qe yol lu. O qo tzaj kʼiwlaʼne tuʼn Jehová tukʼil Livija tuʼnju ma tzaj tqʼoʼn mas te 40 abʼqʼi qajbʼile toj Betel. Ex kukx in qo bʼete kyxol jun kʼloj okslal toj jun lugar te Bronx.

Tbʼanelxix tej waqʼunane tukʼil ermano Knorr. Mintiʼtoq in sikt ex kʼujlaʼntoq axix tok tuʼn. Ax ikx ok tkʼujlaʼn qe erman in chex samaʼn pakbʼal toj juntl tnam. Nim kyxol erman lu e ok te tnejel testigo de Jehová kyoj tnam jatumel e pon. Ok cáncer tiʼj ermano Knorr toj 1976 ex tzaj nim nbʼise tej attoq toj kʼixkʼoj. Jun maj, tej tkubʼtoq twitz watbʼil, tzaj tqanin tuʼn tjaw wuʼjine jun tqanil twitz aju chʼixtoq tetz imprimirit. Ax ikx tzaj tqʼamaʼn weye tuʼn ttzaj nxkoʼne ermano Frederick Franz tuʼntzun tok tbʼiʼn aju kjawil uʼjit. Yajxitl, el nnikʼe tiʼj qa chʼixtoq kynaj twitz ermano Franz, tuʼntzunju, toj jun ambʼil in jawtoq tuʼjin ermano Knorr qe tqanil ik tzeʼn lu te ermano Franz aj chʼixtoq tetz imprimirit.

Kyim ermano Knorr toj 1977, pero aqeju ojtzqiʼntoq ex kʼujlaʼntoq kyuʼn, ok qʼuqbʼaʼn kykʼuʼj tuʼn jlu tuʼnju otoq tzʼok tilil tuʼn  ermano Knorr toj tajbʼebʼil te Jehová tzalu twitz Txʼotxʼ (Apoc. 2:10). Atxix toj ambʼil aju ok ermano Franz te qʼil twitz aqʼuntl.

Toj ambʼil aju, in najbʼene te aj tzʼibʼil te ermano Milton Henschel, aju otoq tzʼaqʼunan tukʼil ermano Knorr kyoj nim abʼqʼi. Tqʼama ermano weye qa aju waqʼune tuʼn tbʼant, aju tuʼn wonine tiʼj ermano Franz toj tkyaqil tiʼchaq. Nim maj in jawtoq wuʼjine tqanil twitz, aju chʼixtoq tuʼn tetz imprimirit. Jun rat in che kyajtoq qe tiʼchaq toj twiʼ ex in nokxix tqʼoʼn twiʼ tiʼj tqanil in jawtoq uʼjin te. Tbʼanel toj nwitze tuʼnju in nonine tiʼj ik tzeʼn jlu tejxi tkyim toj diciembre te 1992.

Kukx e ajbʼen nmane te Jehová tejxi kykyim ex in chin yone tiʼj ambʼil jatumel kxel nqʼoʼne bʼaʼn kyulen twitz jun tbʼanel txʼotxʼ (Juan 5:28, 29). Jun rat naj ma tzʼex 61 abʼqʼi wuʼne toj Betel. In kubʼ nnaʼne qa mlay tzʼok nmojbʼaʼne juntl tiʼ tukʼil woklene tuʼn wajbʼene kye erman twitz tkyaqil Txʼotxʼ, junx kyukʼil qe ermano ex ermana kukx e ajbʼen te Jehová. Jaku txi qqʼamaʼne tukʼil Livija tuʼn tkyaqil qanmiye qa «aju tzalajbʼil tuʼn Qman» o tzaj tqʼoʼn qipumale toj tkyaqil ambʼil te qajbʼebʼile te (Neh. 8:10).

Mintiʼ in yon Jehová tiʼj jun xjal tuʼn tbʼant aqʼuntl toj ttnam. Noq tiʼxku jaku bʼaj, kukx kbʼantel aqʼuntl tuʼn t-xi pakbʼet axix tok tiʼj Tkawbʼil kye xjal. In kubʼ nnaʼne tzalajbʼil ex in nok nqʼoʼne te jun oklenj tkyaqil ambʼil tej ma chin aqʼunane junx kyukʼil qeju terman Cristo. Chʼixmi kykyaqil qeju skʼoʼn maj o chin aqʼunane kyukʼil, ya mintiʼtl qe tzalu twitz Txʼotxʼ. Noqtzun tuʼnj, nim in xi nqʼoʼne chjonte tuʼnju o chin aqʼunane junx kyukʼil qeju xjal kukx e ajbʼen te Jehová ex ten nim kykʼujlabʼil tiʼj kyajbʼebʼil te.