Tej t-xi tzyet tuʼn wajbʼene te precursor, jaqet jun tbʼanel bʼe nwitze jatumel tzaj nkʼamoʼne nim kʼiwlabʼil aju mintiʼ kubʼ nximane (Efes. 3:20). Noqtzun tuʼnj, ¿tzeʼn bʼaj tkyaqil jlu? Kxel tzyet tuʼn t-xi nqʼamaʼne tkyaqilju o bʼaj toj wanqʼibʼile.

In nul itzʼje toj 1939 toj tnam Berlín te Alemania, tej otoq tzikʼ junjun xjaw ttzajlen tzyet Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ. Tej chʼixtoq tkubʼ bʼaj nimaq qʼoj toj abʼqʼi 1945, e ok tzoqpaj aj qʼoj tiʼj tnam Berlín toj avión. Toj jun qʼoj, e kutz xoʼn junjun bomba kyibʼaj ja jatumel in qo anqʼintoqe. Atzun weye kyukʼil toj njaye bʼant tuʼn qex oqe toj juntl lugar jatumel mlaytoq qo kʼixbʼiye kyuʼn bomba. Pero tuʼn miʼn tbʼaj jun tiʼ qiʼje, o xiʼye toj tnam Erfurt, jatumel ul itzʼj ntxuʼye.

Kukx ok tilil tuʼn ntxuʼye tuʼn tkanet axix tok tuʼn. Jaw tuʼjin qe uʼj otoq che bʼant kyuʼn xjal ex jyon tqanil kyiʼj nim okslabʼil, pero mintiʼ ok qeʼ tkʼuʼj tiʼj jun tiʼ. Bʼalo toj abʼqʼi 1948 e pon kabʼe testigo de Jehová qjaye, e okx tiʼn ntxuʼye toj ja ex xi tqanin nim xjel kye. Tej naʼmxtoq tikʼ jun or, tzaj tqʼamaʼn ntxuʼye weye ex te witzʼine: «Ma kanet axix tok wuʼne». Yajxitl, bʼant tuʼn t-xiʼ ntxuʼye, wanabʼe ex aʼyine kyoj chmabʼil atz Erfurt.

O meltzʼaje toj tnam Berlín toj 1950 ex xi tzyet tuʼn qxiʼye toj kʼloj okslal tok tbʼi Berlín-Kreuzberg. Tej qxiʼye anqʼil toj juntl lugar te tnam, ok qchmon qibʼe toj kʼloj okslal te Berlín-Tempelhof. Tej tbʼet ambʼil, jaw aʼ twiʼ ntxuʼye. Atzun weye kukxtoq in chin ximane tiʼj. ¿Tiquʼn?

Mintiʼ bʼant nim wuʼne toj wajbʼebʼile te Jehová tuʼnju in chin tzajtoq xobʼe. Maske in chin extoqe pakbʼal, mintiʼ in pakbʼane te jun xjal toj kabʼe abʼqʼi. Chʼexpaj tkyaqil tej ntene kyukʼil ermano ex ermana aʼyeju mintiʼtoq in che tzaj xobʼ ex kukx in che ajbʼentoq te Jehová. Ateʼtoq junjun otoq che ten toj campo te  concentración nazi moqa otoq che ten toj cárcel te Alemania oriental. Atzun junjuntl okx kyiʼn uʼj toj ewaj toj Alemania oriental, maske jakutoq che okx qʼoʼn pres. Kuʼpin tkyaqil jlu toj wanmiye. Kubʼ nximane jlu: qa kubʼ kyximen erman lu tuʼn kykyim ex tuʼn kyokx qʼoʼn pres tuʼnju in che ajbʼen te Jehová ex tuʼnju in che onin kyiʼj txqantl, ax ikx weye jaku ten njwerse.

Chebʼe el nxobʼile tej wonine tuʼn t-xi sipet jun uʼj nim toklen toj abʼqʼi 1955. Toj jun carta etz qʼoʼn toj uʼj Informador, * tqʼama ermano Nathan Knorr qa atzun jlu mas tbʼanel xjaw te pakbʼabʼil otoq bʼaj t-ximen ttnam Dios tuʼn tok. Ax ikx tqʼama qa ma che onin kykyaqil pakbʼal, «kʼokeltoq xjaw lu te mas tbʼanel tuʼnju naʼmxtoq tbʼant jlu jun maj». Ex atzun jlu bʼaj. Yajxitl, xi nqʼamaʼne te Jehová tuʼn wajbʼene te ex toj abʼqʼi 1956 jaw aʼ nwiʼye junx tukʼil nmane ex wanabʼe. Pero mintiʼ ikʼ nim ambʼil tej tkubʼ nximane tuʼn tbʼant juntl tiʼ nim toklen wuʼne.

Otoq tzʼel nnikʼe tiʼj qa aju mas tbʼanel tuʼn tbʼant wuʼne toj wanqʼibʼile, aju tuʼn woke te precursor. Pero kubʼ nximane tuʼn tbʼant junjuntl tiʼchaq wuʼne tnejel. In xiʼye xnaqʼtzal toj tnam Berlín tuʼn tel nnikʼe tiʼj tzeʼn jaku txi samet kʼaẍjel ex tzeʼn jaku tzaj nlaqʼoʼne toj juntl tnam. Yajxitl, kubʼ nximane qa iltoq tiʼj tuʼn waqʼunane tuʼntzun tten wojtzqibʼile tiʼj jlu. Tuʼntzunju, toj abʼqʼi 1961 xi tzyet tuʼn waqʼunane toj tnam Hamburgo, atzun tnam lu mas matij jatumel in che pon bark te Alemania. Qa mastoq in chin ximane tiʼj aqʼuntl, ya mintiʼtoq in chin ximane tiʼj tuʼn woke te precursor. ¿Tiʼtoq kbʼantel wuʼne?

In xi nqʼoʼne chjonte te Jehová tuʼnju e ajbʼen qe tbʼanel erman tuʼn tuʼn tel nnikʼe tiʼj qa tnejel tuʼn nximane tiʼj wajbʼebʼile te. Nim kyxol qe wamiwe otoq che ok te precursor ex kubʼ kyqʼoʼn jun tbʼanel techel nwitze. Otoq ten erman Erich Mundt toj campo te concentración ex onin wiʼje tuʼn tok qeʼ nkʼuʼje tiʼj Jehová. Tzaj tqʼamaʼn weye qa aʼyeju erman ok qeʼ kykʼuʼj kyiʼjx tej kyten toj campo te concentración, e kubʼ numj tej tbʼet ambʼil. Atzun qeju ok qeʼ kykʼuʼj tiʼj Jehová, kukx e ajbʼen te ex e onin tiʼj ttnam.

Ax ikx, kukx in nonintoq erman Martin Poetzinger kyiʼj erman, aju ajbʼen toj Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl ex in xitoq tqʼamaʼn jlu kye: «Aju qetzbʼil mas nim toklen aju tuʼn miʼn qtzaj xobʼ». Tej nximane kyiʼj tyol, kyaj ntzaqpiʼne waqʼune ex xi tzyet tuʼn wajbʼene te precursor toj junio te 1963. Atzun mas tbʼanel bʼant wuʼne toj wanqʼibʼile. Tej tikʼ kabʼe xjaw, tzaj qʼoʼn woklene te precursor especial ex naʼmxtoq wok tene jyol waqʼune. Ex tej tikʼ junjuntl abʼqʼi, tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn nxiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad tajlal 44. Otoq chin tzaj kʼiwlaʼne tuʼn Jehová mas twitzju kubʼ nximane.

Jun kyxol qeju tbʼanel xnaqʼtzbʼil el nnikʼe tiʼj ex mas aju tzaj tqʼamaʼn erman Nathan Knorr ex erman Lyman Swingle, aju tuʼn miʼn tkyaj qtzaqpiʼn naj qoklen. Tzaj kyqʼamaʼn qeye tuʼn tok tilil quʼne maske qo okel weʼye twitz nya bʼaʼn. Tzaj tqʼamaʼn ermano Knorr jlu qeye: «¿Alqiʼj kʼokel kyqʼoʼn kywiʼye? ¿Tiʼj tzʼil, kyiʼj tal us, moqa tiʼj prowil? ¿Moqa kʼokelpe kyqʼoʼn kywiʼye kyiʼj tzeʼ, kyiʼj bʼech ex kyiʼj xjal in che tzalaj? Bʼaʼn tuʼn kyok kykʼujlaʼne qe xjal». Jun qʼij tej in tzajtoq tchikʼbʼaʼn erman Swingle tiquʼn in kyaj kytzaqpiʼn junjun erman kyoklen, etz taʼl twitz. Tuʼn jlu weʼ tchikʼbʼabʼil ex xi tzyet juntl maj tuʼn tzmaxi tej tqeʼ tkʼuʼj. Pon jlu toj wanmiye, ex kubʼ nximane tuʼn miʼn ttzaj tbʼis Cristo wuʼne nix qe terman (Mat. 25:40).

Tej ttzaj qʼoʼn qoklene, tzaj kyqanin oxe betelita qeye jatumel qo xeʼle ajbʼel. Tej t-xi kyqʼamaʼn txqantl jatumel tuʼn kyxiʼ, kyqʼama tbʼanel kyyol, pero tej t-xi nqʼamaʼne qa chin xeʼle ajbʼel toj República del Congo, noq e kyaj weʼ ex oʼkx kyqʼama: «Ah, atz Congo, awt Jehová txiʼ tukʼila». Toj ambʼil aju attoq nim tqanil tiʼj qʼoj, tiʼj kyimen ex kyiʼj qe soldad in  che qʼojin tuʼn tpaj pwaq. Pero kukx e tzaj nnaʼne qeju xnaqʼtzbʼil el nnikʼe tiʼj. Tej tikʼ chʼin ambʼil tej qgraduarine toj septiembre te 1967, in xiʼye kyukʼil wukʼile Heinrich Dehnbostel ex Claude Lindsay toj tnam Kinsasa.

Tej qpone Kinsasa, xi tzyet tuʼn qxnaqʼtzane tiʼj yol francés toj oxe xjaw. Yajxitl, o xiʼye kubʼni tuʼn qpone tzmax Lubumbashi (ojtxe toktoq tbʼi te Elisabethville) nqayin tiʼj tnam Zambia. O anqʼine toj jun ja kye misionero toj tnam.

Tuʼnju naʼmxtoq tpakbʼet ni jun maj kyoj nimku lugar te Lubumbashi, o tzalaje tuʼnju aqoʼye xi qʼamante tnejel maj axix tok kye xjal. Tej tikʼ chʼin ambʼil, ya mintiʼtoq in kanin ambʼil qiʼje tuʼn t-xi qqʼoʼne xnaqʼtzbʼil kye qeju kyajtoq tuʼn kyxnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios. Ax ikx in qo pakbʼantoqe kye polisiy ex kye xjal at kyoklen toj kawbʼil. Nim xjal in noktoq kyqʼoʼn toklen Tyol Dios ex pakbʼabʼil. Ex tuʼnju mastoq in bʼant kyyolin xjal toj yol suajili, bʼant qyoline tiʼj yol lu tukʼil ermano Claude Lindsay. Yajxitl, o xi samaʼne toj juntl kʼloj okslal toj yol suajili.

E ikʼ tbʼanel tiʼchaq qiʼje, noqtzun tuʼnj, ax ikx e tzaj junjun nya bʼaʼn. Nimku maj tzaj kyqʼamaʼn soldad ex qe polisiy nya ax tok yol qiʼje, aʼyeju kʼal qʼeʼn qetoq ex txʼuʼj kywiʼ. Toj jun maj, akux in noktoq jun chmabʼil quʼne toj ja jatumel in qo anqʼine, e okx polisiy ex o xi qʼiʼne kyuʼn toj comisaría. O kubʼ qeye twitz txʼotxʼ tzmaxi tej chʼixtoq tok las 10 te qonikʼen, yajxitl tzaj qʼoʼn ambʼil qeye tuʼn qetze.

 Toj 1969 tzaj qʼoʼn woklene te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil. Toj circuito lu, ok wojtzqiʼne qe chqʼajlaj te África ex in bʼete tjaqʼ kʼul kyoj qeju bʼe nojni tuʼn xoqʼil. Toj jun aldea, in kyajtoq ten jun ekʼ kyukʼil tal tjaqʼ nwetbʼile. Naʼnx wuʼne aj in noktoq ten kʼotjel junjun qʼij aj qsqix. Ax ikx, in tzaj nnaʼne tukʼil kʼujlabʼil tej nkubʼ qeʼye kyukʼil erman tiʼj qʼaqʼ toj qonikʼen tuʼn qyoline tiʼj axix tok tiʼj Tyol Dios.

Jun kyxol qeju matij nya bʼaʼn o ok weʼye twitz, aju tej ttzaj kyqʼamaʼn junjun xjal qa testigos de Jehová qe, pero in che onintoq tiʼj kʼloj xjal Kitawala. * Junjun kyxol qe jlu jaw aʼ kywiʼ, axpe ikx xi qʼoʼn kyoklen te ansyan. Nim kyxol qe xjal lu e ok ik tzeʼn abʼj nya qʼanchaʼl, pero mintiʼ bʼant tuʼn kysbʼun kyiʼj erman (Jud. 12). Tej tbʼet ambʼil, i etz qʼiʼn xjal lu toj ttnam Jehová. Yajxitl, mas nim xjal el kynikʼ tiʼj axix tok.

Toj 1971 in xi samaʼne ajbʼel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl te Kinsasa. In najbʼene toj junxichaq aqʼuntl atz, ik tzeʼn tuʼn kyxi samet carta, tuʼn kyxi samet uʼj in che tzaj qanin ex junjuntl tiʼchaq at toklen tukʼil Kʼloj Onil tiʼj Pakbʼabʼil. Tej wajbʼene toj Betel, bʼaj nnukʼune aqʼuntl toj jun matij tnam jatumel mintiʼtoq aʼ, luz nix tbʼanel bʼe. At maj in xitoq tiʼn nim ambʼil tuʼn kypon carta toj kʼloj okslal. In chextoq samet toj jun avión, yajxitl in chex samet kyoj bark, pero in che kyajtoq qʼetj bark tiʼj kʼul jacinto kyoj nim seman. Noqtzun tuʼnj, kukx bʼant aqʼuntl quʼne maske tzaj nya bʼaʼn lu qiʼje ex junjuntl.

In jaw labʼine tiʼj tzeʼntoq in bʼaj kynukʼun erman qe nimaq chmabʼil tukʼil chʼin pwaq. In bʼajtoq kybʼinchaʼn plataforma tukʼil txʼotxʼ, in najbʼentoq nimaq t-xaq kʼul kyuʼn tuʼntzun tok tiʼjele ja ex in bʼajtoq kytolin tuʼntzun kykubʼ qeʼ tibʼaj. In bʼajtoq kybʼinchaʼn tqan ja tukʼil tzeʼ bambú ex tukʼil tqʼabʼ tzeʼ in bʼajtoq kybʼinchaʼn twi ja ex qe mes. Tuʼnju mintiʼtoq clav, in najbʼentoq tal t-xkʼomil tzeʼ kyuʼn. In chin jawtoq labʼine tiʼjju in bʼant kyuʼn erman tuʼn kyex twitz nya bʼaʼn. Nimxix e ok nkʼujlaʼne. Tuʼntzunju, nim in bʼisune kyiʼj tej in xiʼye ajbʼel toj juntl lugar.

Toj 1974 in xi samaʼne toj ninja qʼil twitz aqʼuntl toj tnam Nairobi te Kenia. Attoq nim aqʼuntl tuʼn tbʼant, tuʼnju in xqʼuqintoq ninja te Kenia tiʼj aqʼuntl in bʼant kyoj lajaj tnam, ex kyxol qe jlu ateʼtoq junjun nyatoq qʼoʼntz ambʼil tuʼn kyajbʼen erman te Jehová. Kukxtoq in chinx samaʼne visitaril qe tnam lu, ex mas toj tnam Etiopía. In che eltoq ikʼun erman atz ex ikʼx nim joybʼil kyuʼn. Nim kyxol qeju erman lu e ok kʼixbʼisaʼn ex e okx qʼoʼn toj cárcel, axpe ikx e kubʼ bʼyoʼn junjun. Pero kukx e ajbʼen te Jehová tuʼnju attoq jun tbʼanel kyamiwbʼil tukʼil ex kyukʼil erman.

Toj 1980 ikʼ jun tiʼ tbʼanel toj wanqʼibʼile, in kubʼ mojeʼye tukʼil Gail Matheson te Canadá. O tene junx tukʼil toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad ex kukx o yoline toj carta. In najbʼentoq te misionera toj tnam Bolivia. Tej tikʼ 12 abʼqʼi, ok qqʼolbʼen qibʼe juntl maj toj tnam Nueva York, ex tej tikʼ chʼintl ambʼil o kubʼ mojeʼye toj tnam Kenia. In xi nqʼoʼne chjonte te Gail tuʼnju ik t-ximbʼetz kyiʼj tiʼchaq ik tzeʼn te Jehová ex in tzalaj kyiʼj tiʼchaq at te. Kukx o ten ntxlaje ex kʼujlaʼn wuʼne.

Xi tzyet tuʼn wajbʼene te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil juntl maj toj 1986 ex in chin ajbʼentoqe toj Kʼloj ansyan toj Ninja qʼil twitz aqʼuntl. In visitarine kyiʼj kʼloj okslal junx tukʼil Gail kyoj tnam ateʼ tjaqʼ tkawbʼil ninja te Kenia.

Naʼnx wuʼne aju bʼant kyuʼn erman toj 1992 tej tok jun nimaq chmabʼil toj tnam Asmara te Eritrea, toj ambʼil aju otoq tzaj qʼoʼn ambʼil kye erman tuʼn kyajbʼen te Jehová. Bʼisbʼajil tuʼnju oʼkx kanet jun ja quʼne jatumel in xi kʼuʼt twitz awal, aju mas nya bʼaʼn keʼyin tojxi twitzju tiʼjxi. Pero toj qʼij tej tok nimaq chmabʼil, in jaw  labʼine tiʼjju otoq bʼant kyuʼn erman, otoq tzʼok tembʼil kyuʼn te jun tbʼanel lugar tuʼn qkʼulin te Jehová. Nim erman xi kyiʼn tbʼanel tela ex bʼaj kymaqsiʼn tkyaqilju nya bʼaʼn keʼyin. O tzalaje tej tok nimaq chmabʼil ex e pon 1,279 xjal.

In qo kyajtoqe toj junxichaq lugar aj qxiʼye visitaril kye erman ex tuʼn jlu in qo ok weʼtoqe twitz junjun nya bʼaʼn. At maj o kyaje toj tbʼanelxix ja ttxlaj mar ex junjuntl maj o kyaj tene toj jun tal pach, ex in xitoq qbʼetine 100 metro tuʼn qxiʼye toj baño. Pero noq jaxku tumel o ajbʼene, mas in tzaj qnaʼne qeju tbʼanelxix qʼij te pakbʼabʼil kyukʼil precursor ex qe pakbʼal in che tzalajxix. Tej ttzaj qʼoʼn juntl qoklene, e kyaj qqʼoʼne nim qamiwe ex o bʼisune kyiʼj.

Kyoj abʼqʼi 1987 ex 1992, tzaj qʼoʼn ambʼil kye erman tuʼn kyajbʼen te Jehová kyoj nimku tnam ateʼ tjaqʼ tkawbʼil ninja te Kenia. Tuʼntzunju, xi ttzyet tuʼn kyten oficina te Betel ex qe oficina toj junjuntl tnam. Toj 1993, o xi samaʼne toj oficina te Adís Abeba te tnam Etiopía. Kyoj nimku abʼqʼi e ajbʼen erman te Jehová toj ewaj toj tnam lu, atzun jaʼlo otoq tzʼaj qʼoʼn ambʼil kye tuʼn ley.

O tzaj tkʼiwlaʼn Jehová pakbʼabʼil toj tnam Etiopía. Nim erman o che ok te precursor. Atxix toj 2012, o che ok mas te 20% pakbʼal te precursor regular toj junjun abʼqʼi. Ax ikx, nimxix o tzʼonin xnaqʼtzbʼil o che ok tuʼn ttnam Jehová kyiʼj erman, ex o che jaw bʼinchet mas te 120 Ja te Chmabʼil. Toj abʼqʼi 2004, aqeju erman in che ajbʼen toj Betel i eʼx anqʼil kyoj junjuntl akʼaj ja. Ax ikx at jun Ja te Nimaq Chmabʼil toj tembʼil lu ex nim o tzʼonin kyiʼj kykyaqil erman.

Kyoj qeju abʼqʼi tej qtene toj tnam Etiopía tukʼil Gail, e kanet tbʼanelxix qamiwe. Kʼujlaʼnxix qe erman lu quʼne tuʼnju kubʼ kyyekʼin kyxtalbʼil ex kykʼujlabʼil qiʼje. Noqtzun tuʼnj, kʼitzqeku o xi samaʼne toj ninja te Europa central tuʼnju o che tzaj junjun yabʼil qiʼje. Tzalu in qo ok xqʼuqine tukʼil kʼujlabʼil, pero in qo bʼisune kyiʼj qe erman te Etiopía.

O tzʼok qkeʼyine tzeʼn o chʼiy aqʼuntl tuʼn Jehová (1 Cor. 3:6, 9). Jun techel, tej npakbʼane tnejel maj kye junjun xjal te Ruanda aʼyeju otoq che pon toj tnam Congo tuʼn tkanet qʼan kʼuxbʼil kyuʼn, mintiʼtoq jun pakbʼal atz, pero jaʼlo at mas te 30,000 erman toj tnam Ruanda. Toj 1967, attoq junlo 6,000 pakbʼal toj República del Congo, atzun jaʼlo at junlo 230,000. Ex toj abʼqʼi 2018, pon mas te jun millón xjal toj Nabʼitz Tkyimlen Jesucristo. Kyoj kykyaqil tnam ten tjaqʼ tkawbʼil ninja te Kenia, chʼiy mas te 100,000 kybʼet pakbʼal.

Ma tzikʼ mas te 50 abʼqʼi tej kyajbʼen nim erman tuʼn Jehová tuʼn kyonin wiʼje tuʼntzun wajbʼene toj tkyaqil ambʼil. Maske kukx in chin tzaj xobʼe, o chin naqʼete tuʼn tok qeʼxix nkʼuʼje tiʼj Jehová. Aju o tzikʼ wiʼje toj África, o tzʼonin wiʼje tuʼn tten npasense ex tuʼn ntzalaje tiʼjju at weye. In qo jaw labʼine kyiʼj erman tukʼil Gail tuʼnju in kubʼ kyyekʼin kyxtalbʼil, tuʼnju in xi kyjyoʼn jun tumel tuʼn kyex kywitz nya bʼaʼn ex tuʼnju qʼuqlixix kykʼuʼj tiʼj Jehová. In xi nqʼoʼne nim chjonte te Jehová tuʼnju t-xtalbʼil o kubʼ tyekʼin wiʼje. O chin tzaj kʼiwlaʼne tuʼn mas twitzju kubʼ nximane (Sal. 37:4).