1, 2. 1) Jméni xi makjáojinle je xijchá xi jekjimajchínga je xtile. 2) Jméni xi koa̱n sʼin je xti xi jekjimajchínga.

JE XIJCHÁ nʼio tsjoa sʼele kʼianga fisʼenngindá je xtile. Jngo tichjaa xi Berenice ʼmi xi ño ma xtile xi kʼiaa kisʼenngindá nga kjesa teñojin nóle. Kʼoatso nga nʼio tsjoa koanle kao je xʼinle nga kʼoasʼin je Jeobá tjíosíxále xtile. Tonga xi koankjáojinle kuinga jekjimajchínga je xtile kʼoa nga ñʼai koa̱nle. Tsa tjínli xti xi jekjimajchínga, kʼoajinti sʼin nikjaʼaitsjain.

² Jngo sicólogo kʼoatso nga nʼio ñʼai male je xti nga jekjimajchínga kʼoa nga kʼoati ñʼai male xijchále. Tsakui nichxin kʼoasʼin síkjaʼaitsjen kʼa je xi xijchá ma nga tosʼín tomani je xti kʼoa nga tojo xtiʼndí sʼín ninga jekjimajchínga. Sicólogo jebi kʼoati tso nga nkjín koya jmeni xi sʼín je xti nga jekjimajchínga, nga bʼantjaiya josʼin síkjaʼaitsjen kʼoa nga machjénle nga ya batiokao miyole. Nʼio nkjín koya jmeni xi ndatjín xi koa̱n sʼin je xti xi jekjimajchínga. Tobʼelañá, koaan miyole Jeobá koa̱n, tojo kisʼin Jesús kʼianga sʼa xti (tʼexkiai Lucas 2:52). Kʼoati koa̱nle nga ngisasa nda kuitsoyason kʼoa nga ngisasa tse sixále Jeobá.  Kʼoati koa̱nle je skoéjin jmeni xi sʼin. Jolani, nga tsjoátʼale yaole je Jeobá kʼoa sitjosonle. Tsa tjínli xti xi jekjimajchínga, jósʼin kuisenkoai nga je Jeobá sixále. Kui tʼintjenngi choa̱le Jesús. Kataʼyala jósʼin koakolai je xtili nga tsjoachai, nga nangitokon mai kʼoa nga majinli jotjío kon.

3. Jósʼin tsabeni pastrole Jesús nga miyole koan.

³ Je chjota xi choʼnda kisʼele nichxin kjoatse alikui tsakʼéyanajmíle jotjío kon kʼoa tsa jomale. Tonga je Jesús alikui kʼoakisikao je pastrole. Kʼoakitsole nga tsín tsa jo choʼnda sʼin tsabekon, nga miyole koanni (tʼexkiai Juan 15:15). Nʼio tsjoake koan je chjotale kʼoa kʼoasʼin tsakakónile nga kisikʼayale nichxin kʼoa nga kao kjoatsjoa tsakʼéyanajmíle jme xi kisikjaʼaitsjen kʼoa jotjín kon. Kʼoa nda kinrʼoéle je chjotale kʼianga tsakʼéyanajmíle jmeni xi kisikjaʼaitsjen kʼoa jotjío kon (Marcos 6:30-32). Nga kʼoakisʼin je Jesús kui xi tsakinyakao je chjotale nga kisimiyo Jesús kʼoa nga koan kitjosonle je xá xi kisʼin nga koanskanni.

4. Jósʼin je xi xijchá ma nga simiyo je xtile (chótsenlai sén xi fitsʼiani kjoaʼmiya jebi).

⁴ Ninga ji batexomalai je xtili, tonga kʼoati koa̱n miyole koai̱n. Jméni xi koa̱n sʼiain. Tikʼayalai nichxin. Tsakui nichxin ngisasa choa nichxin si̱kʼayalai je xáli kʼoa jmesani xi nʼiai. Nʼio machjén nga kʼoasʼiain, kuinga tʼetsʼoanilai je Jeobá kʼoa tikjaʼaitsjain jósʼin si̱kʼayalai nichxin je xtili. Xi ijngosani, machjén nga jchai jméni xi tsjoake je xtili. Tobʼelañá, jmé canciónni, jmé pelíkulani kʼoa jmé kjoaniská xi tsjoake. Jngo tichjaa xi Italia tsʼe xi Ilaria ʼmi kʼoatso nga kʼoati tsjoake koan xijchále je músika xi tsjoake koan je. Nga kʼoakisʼin je pale kui xi tsakasenkao Ilaria nga miyole koanni kʼoa nga tsakʼéyanajmíle tojmeni. Ali kʼoajinsʼin nikjaʼaitsjain nga tsín tiskoe̱xkónnili tsa si̱miyui kʼoa nga kuisenkoai nga miyole Jeobá koa̱n (Salmo 25:14). Tosa skoe̱ je xtili nga tsjoachai kʼoa nga ʼyaxkuín. Kʼoa ngisa kuitso kon nga kʼoeyanajmíli tojmeni.

5. Jmé xi kisʼin je chjotale Jesús nga ñaki tsjoa kisatio kon.

⁵ Je Jesús be nga tsjoa sa̱tíole je chjotale tsa ñaki tsjoa tjíole nga sixále Jeobá kʼoa tsa ñaki tokui xá sʼin nga kuitsoyason. Kuinga kʼoakitsonile je chjotale nga katatsoyason kʼoa kʼoakitsole nga je koasenkao (Mateo 28:19, 20).

6, 7. Ánni nga kjoatsjoacha bakónile je xtile xi xijchá ma kʼianga binyakao nga kotʼaya Biblia, nga fi kjoajtín kʼoa nga tsoyason.

⁶ Xi xijchá mao kuijin xi meno nga miyole Jeobá katama je xtino. Kʼoa je Jeobá jon tsakáneno nga kʼuínyalao kʼoa si̱kixiyao (Efesios 6:4). Kuinga machjénsíni nga kʼuínyalai ngantsjai jmeni xi tso je Biblia. Tobʼelañá, ánni nga skuela nikasénni xtili. Kuijin nga ʼyai nga koa̱nchjénle jmeni xi sa̱kóyale ya skuela. Ngisa nʼio chjíle nga kuisenkoai nga tsín sicha kjoajtínná kao kjoajtíntsená kʼoa nga koatio nga chotʼayajtíon Énle Niná ya niʼyano. Jmeni xi kjimajinle xi tʼatsʼe Jeobá kui xi koasenkao nga koa̱n kuitjontjai. Kuinga machjénni nga kuisenkoai nga tsjoa katasatío kon nga kjimajinle xi tʼatsʼe Jeobá kʼoa nga katamajinle nga je tsjoále kjoafaʼaitsjen nga kui xi ndatjín skoéjin (Proverbios 24:14). Kʼoati koa̱n kʼuínyalai nga nʼio chjíle nga ʼmiyasoán. Tʼintjenngi choa̱le Jesús kʼoa tisenkoai je xtili nga tsjoake katama nga kjoakaonajmíni je chjota xi tʼatsʼe Biblia.

⁷ Machjén nga ntsjaintsjai chótʼayá Biblia, nga kjuián kjoajtín kʼoa nga kʼuínyasoán. Ánni nga ndatjínni nga kʼoasʼin je xi  sʼa xti. Jngo tichjaa xi Sudáfrica tsʼe kʼoatso nga je kʼoa kao xtindsʼe̱ likui tsjoake koan nga kiskotʼaya, nga ki kjoajtín kʼoa nga kitsoyason. Kʼoatso nga toxá síkitsónjinni nga kotʼayajtín Énle Niná ya niʼyale. Tonga je xijchále tosi tonda tsakinyakao. Je tichjaa kʼoatso nga tsjoále kjoanda je xijchále, nga̱ jé tsakasenkao nga koanjinle nga nʼio chjíle xále Niná. Kʼoa ndʼaibi, tsa ñandia tsín kʼoakoa̱nle je tichjaa nga koai kjoajtínná kʼoa tsa kʼiaje̱ nga ʼmiyasoán, bʼénele yaole nga tsín tokʼoakatamaʼnde.

8. 1) Jósʼin tsakakó je Jesús nga nangitokon koan. 2) Jósʼin tsakinyakao kjoanangitokon xi kisʼele Jesús je chjotale.

⁸ Tsandalani ñaki chjotatsje koan Jesús, nangitokon koan kʼoa kʼoakitsole je chjotale nga machjénle nganʼiole Jeobá (tʼexkiai Juan 5:19). Ninga nganʼio kisijé je Jesús je chjotale tojo tsabexkón kʼoa ngisa kisinʼiotʼa. Xijekoanni, kʼoati kisʼin tsanda je kʼoa nangitokon koan joni Jesús (Hechos 3:12, 13, 16).

9. Ánni nga ndatjínsíni nga nangitokon koai̱n kʼoa nga kʼoasí tsa jñani chʼao kanʼiai.

⁹ Kjoaixi nga likui chjotatsjee joni Jesús. Sakʼoaa saténgiaa. Kʼianga jña saténgi, nangitokon katamai kʼoa kʼoasi nga chʼao kanʼiai (1 Juan 1:8). Tsa kʼoasʼiain, kʼoatisʼin tsanda je xtili kʼoa ngisa skoe̱xkónli. Tobʼelañá, ʼyáni xi ngisa ʼyaxkuín, a je naili xi kʼoatso nga je kasʼele jée tsa jñani likui nda kasʼín axo je xi tsín jotso kʼoa xi tsín síjé kjoanichatʼa. Jngo tichjaa xi Rosemary ʼmi kʼoatso nga, je kʼoa kao xʼinle, yaa ngixko̱n nga jan xtile kisijéle kjoanichatʼa xínkjín tsa jñani likui nda kisʼin. Nga kʼoakisʼin, je xtile ngisa kitso kon nga tsakʼéyanajmíle tsa jme kjoa xi kisʼele. Kʼoasʼin tsakakóyale je xtile ngantsjai nga je Jeobá kʼoetsʼoale kʼiatsa jme kjoa kjoaʼatojin kʼoa nga ya koasjai kjoafaʼaitsjen ya xo̱n xi Énle Niná yʼangini.

10. Jósʼin tsakakó je Jesús nga nangitokon koan kʼianga kʼoakitsole je chjotale jmeni xi sʼin.

¹⁰ Je Jesús tjínle ʼnde nga je kʼoakitsole chjotale jmeni xi kisʼin. Tonga nangitokon koan, nkjín kʼa kitsoyale ánni nga tjínnenile kʼoasʼin jmeni xi kitsole. Tobʼelañá, i kitsole: “Títjon tijnyísjao je kjoatéxomale Niná, kao kjoakixile”. Tonga kʼoati kitsole je kjoanda xi so̱kole tsa kʼoasʼin, kitsole: “Kʼoa ngayije kjoa jebi kʼoasʼin kʼoaisonno”. Kʼoa ñandia nga i̱ kitsole: “Ali jéejin fanao”. Kʼoa kʼoati kitsole ánni nga tsín kʼoasʼinni, kitsole: “Jméni nga tsín jée koanenino. Josʼin nga jée fanao, kʼoatisʼin jée koanenino” (Mateo 6:31–7:2).

11. Ánni nga ndatjínni nga kʼoakʼuínlai je xtili kʼiatsa jme xi sʼiain.

 ¹¹ Kʼianga jme xi sʼiain xi je xtili bʼakaotʼale kʼoatʼinlai ánni nga kʼoasʼianni. Tsa kʼoasʼiain ngisa sitjoson. Jngo ndsʼee xi ño mani xtile, kʼoatso nga je xti ngisa sínʼiotʼa xijchále nga kʼoatsole ánni kʼoasʼinni tsa jmeni. Kui xi binyakao nga majinle jmeni xi sʼin je xijchále. Tikjaʼaitsjain nga tsín tixtiʼndíni. Jekjimale tjíosíkjaʼaitsjen kʼoa tjíokjoejin jmeni xi mele sʼin. Je ndsʼee xi kanikʼaxkiaa kʼoati tso nga je xti tjínnele koa̱nle sichjén kjoafaʼaitsjenle nga skoéjin jmeni xi sʼin (Salmo 119:34). Takui kjoanangitokon kʼoa kʼoatʼinlai je xtili jotjín tokuin. Tsa kʼoasʼiain, kʼoatisʼin tsanda je. Xi ijngosani, skoee nga ʼyaxkuín kʼoa nga jejochjotajchínga nikoai.

12. Jósʼin tsakasenkao Jesús je Pedro.

¹² Je Jesús tsabe josʼin tsakasenkao chjotale. Tobʼelañá, kʼianga kʼoakitsole nga si̱kʼien, je Pedro kʼoakitsole nga tsín katatsjoáʼnde nga kʼoakatamatʼain. Je Jesús be nga kuinga tsjoake je Pedro nga kʼoakitsoni. Tonga kʼoati be nga likui ndatjín josʼin tísíkjaʼaitsjen. Jósʼin tsakasenkao Jesús je Pedro kʼoa kao chjotale xi ngikʼa. Títjon kisikixiyanda je Pedro. Xijekoan, kʼoakitsole jmeni xi koa̱nle ʼyani xi tsín sitjosonle je Jeobá kʼianga kjoa kjoaʼatojin. Kʼoa xijekoan, kʼoakitsole nga sichikontʼain Jeobá xi tjíobʼénele yaole nga tjíosíxále (Mateo 16:21-27). Koanjinle je Pedro jmeni xi kitsole Jesús (1 Pedro 2:20, 21).

13, 14. 1) Jósʼin jchani tsa nganʼio machjénle je xtili nga ngisa sʼe̱le kjoamakjain. 2) Jméni xi sʼiain nga kuisenkoai je xtili.

¹³ Tijélai nganʼio je Jeobá nga koa̱njinli jotjío kon je xtili kʼoa nga jchai jósʼin kuisenkoai (Salmo 32:8). Tsakui nichxin jchai nga ba tjínle kʼoa tsakuije̱ nga chʼaosʼin nchja̱ni tʼatsʼe ndsʼee. Tsakui nichxin kʼoasʼin si̱kjaʼaitsjain nga tjín xi tíbʼéʼmali. Ali tokjoan kʼoajinsʼin nikjaʼaitsjain nga chʼao tísʼín kʼoa tsín jotítsoli. * Tonga kʼoati tsín koa̱n nga tokʼoéjngui tokuin kʼoa tsa tsín kuenta sʼiain jme xi kjima. Tsakuini nichxin nganʼio machjénle je xtili nga ngisa sʼe̱le kjoamakjain.

¹⁴ Tsa meli jchai josʼin kuisenkoai je xtili, kao kjoaxkóntokon kʼoa ngasin nganda chjónangilai. Yaa mangóson joni tsa nandá chʼa̱sjee jngo xjáonandá. Tsa tsín tsejta koaan kʼoa tsa tsín ngasin nganda chʼasjee likuijin jme nandá so̱koná. Tikʼoasʼinni, kʼianga tjín xi chjónangilai je xtili, ngasin nganda chjónangilai kʼoa tsejta katamai. Tsa tsín kʼoasʼiain alikuijin kʼoakuitsoli josʼin síkjaʼaitsjen kʼoa jotjío kon (tʼexkiai Proverbios 20:5). * Tojonásʼin jekanikʼaxkiaa ya párrafo 4 je tichjaa xi Ilaria ʼmi kʼoatso nga kui xi koanmele nga sʼa xti nga ya koaikao xtixínkjín xi ñatjen ki skuela. Tonga likui nda kisʼe kon nga̱ bení nga tsín ndatjín jmeni xi tísʼín. Je xijchále tsabe nga tjín xi kjimakjáojinle. Ñandia tsabe nga ba tjínle kʼoa kiskonangile tsa tjín xi kjimale. Je Ilaria kiskiʼndá, tsakʼéyanajmíle jme xi kjimale kʼoa kisijéle nganʼio. Je xijchále kitsoakjá, kʼoakitsole nga majinle jme xi kjimale kʼoa kʼoakitsole nga koasenkao. Tsakinyakao nga ya koasjai miyole ya jinjtín.

15. Jósʼin tsakakó Jesús nga koanjinle jotjío kon je chjota.

¹⁵ Je Jesús koanjinle jokoanle chjotale  kʼoa kui kiskotsenle jmeni xi ndatjín kisʼin. Tobʼelañá, kʼianga kinrʼoé je Natanael nga Nazaret tsʼe Jesús i kitso: “A tjín xi nda xi Nazaret faʼaini” (Juan 1:46). Tsa yalani tijnai nga kʼoakitso Natanael, a kʼoasʼin kinikjaʼaitsjain nga tokui xi chʼaotjín kotsenle, nga bʼasjengi chjota kʼoa nga tsín kisʼele kjoamakjain. Je Jesús alikui kʼoasʼin kisikjaʼaitsjen tʼatsʼe Natanael. Koanjinle jotjín kon kʼoa be nga chjotakixi. Kuinga i̱ kitsoni: “Jngo xi kjoakixi chjota israelita, xi tsínle kjoachʼanachajin” (Juan 1:47). Je Jesús tsabe josʼin kisikjaʼaitsjen je chjota, kʼoa kui kiskotsenle jmeni xi ndatjín kisʼin.

16. Jósʼin kuisenkoai je xtili nga sindaya yaole.

¹⁶ Alikuijin koa̱n jchai jme xi síkjaʼaitsjen je xtili, tonga koaan si̱jinlai yaoli jotjío kon. Je Jeobá koasenkaoli nga kui kuenta sʼiain xi ndatjín tjíosʼín xtili. Kʼoa tsa sakʼoa jme xi sʼin, ali kʼoajinsʼin nikjaʼaitsjain nga likuikʼia nda sʼin kʼoa tsa likui tikoa̱nndayani. Tosa kui kʼoatʼinlai jmeni xi nda tjíosʼín kʼoa nga ʼyai nga mele ndasʼin. Kuenta tʼiain nga bʼénele yaole nga nda sʼín kʼoa kʼoatʼinlai nga nda tjíosʼín. Kʼianga bele tokuin koaan kʼoaisalai xá nga tosi tonda sindaya yaole. Je Jesús kʼoakisikao je chjotale. Nga jekoanni jngo nó basen nga tsabexkon Jesús je Natanael (xi kʼoati Bartolomé tsakʼin), kui xá kitsjoale nga pastro koa̱n. Kʼoa je Natanael nʼio ndasʼin kisitjoson je xá xi kisʼenele (Lucas 6:13, 14; Hechos 1:13, 14). Tʼintjenngi choa̱le Jesús. Alikuijin kʼoanʼiai jmeni xi chʼao kʼoe kon je xtili tsa kʼoasʼin sikjaʼaitsjen nga tsín jme xi nda sʼín. Tosa tʼainganʼiolai kʼoa kʼoatʼinlai nga nda tjíosʼín. Kʼoatʼinlai nga tsjoa tjínli kʼoa nga kʼoati tsjoa tjínle Jeobá nga tjíobʼénele yaole, kʼoa kʼoatʼinlai nga koa̱n kʼoasʼin sichjén nganʼiole nga je Jeobá sixále.

17, 18. Jósʼin kuichomani tsa nda si̱jcháo je xtino.

¹⁷ Je pastro Pablo nkjín chjota tsakinyakao nga tsabexkon Jeobá. Tsjoake koan kʼoa koankjáojinle xi tʼatsʼe josʼín jngo nʼai. Kui xi koanmele nga je Jeobá katasíxále ngantsjai (1 Corintios 4:15; 2 Corintios 2:4). Tojo kisʼin je Pablo kʼoajinti sakʼoa nʼio nikjáojin tʼatsʼe xtili. Jngo testigole Jeobá xi Victor ʼmi, xi jan xti kisijchá kʼoatso nga ñʼai koanle kʼianga jekjimajchínga xtile, tonga kʼoatso nga ngisa kisʼele kjoatsjoa tikʼoajinni nga kjoaʼaon tsakʼejnajin. Jé Jeobá tsakasenkao, je kʼoa kao chjoónle, nga nda miyo koanle je xtile.

¹⁸ Jon xi xijchá mao, nʼio tsjoachao je xtino kʼoa bʼenelao yaono nga nda nijcháo. Tosi tonda kʼoatʼiaon. Tikjaʼaitsjaon jokji tsjoa sʼe̱no kʼianga sixále je Jeobá kʼoa nga kixi koaitʼale ngantsjai (3 Juan 4).