A ʼYANÍ josʼin sʼexkia je Biblia nga én hebreo. Tsakui nichxin tsín ʼyai josʼin sʼexkia kʼoa jokjoan je Biblia xi én hebreo faʼaitʼa. Kʼianga jchaa nga jao Biblia xi én hebreo faʼaitʼa xi tsakʼasje je Elias Hutter, kʼianga siglo 16, kui xi koasenkaoná nga chjí jchaa je Biblia xi kijnaná ndʼaibi.

Je Elias Hutter kʼiaa nga nó 1553 kitsin ya ʼnde xi Görlitz ʼmi, chrianle naxinandá xi machinrókao Alemania kao Polonia kʼoa kao República Checa. Yaa Universidad Luterana xi tsʼe Jena kiskotʼaya je én hebreo. Kʼianga tosʼa 24 nóle, maestro koan kʼoa én hebreo tsakakóya ya ʼnde xi Leipzig ʼmi ya Alemania. Jngoo skuela tsakʼéjna ya naxinandá Núremberg. Tsakásjaile josʼin kitsoya nga to ño nó koa̱nnile je xtiskuela je én hebreo, griego, latín kao én alemán. Tsín kisʼe skuela xi koanngóson joni tsʼe Elias Hutter.

Kʼianga nó 1587, je Hutter kui tsakʼasje je Biblia xi Antiguo Testamento sʼin ʼyale ndʼaibi. Kʼoa Derekh ha-Kodesh tsakʼin, kʼoa yaa kiskoenile ya Isaías 35:8, je xi “Ndiaa xi Tsje” sʼin tsoyanile. Tʼatsʼe josʼin kisʼenda Biblia jebi, nʼio nkjín xi i̱ kitso: “Nʼio naskásʼin tjínnda”. Je xi ngisa tsabechjí xi kui kiskotʼaya, kuinga kui tsakinyakao nga koanle je én hebreo.

Jao koya tjínni ánni nga nʼio koanchjénsíni je Biblia xi tsakʼasje je Hutter. Xi títjon, kuinga kjaʼaí kjoan letra machjén nga én hebreo kʼoa ngakixi sʼetsʼiakaoni nga maxkia. Xi majaoni koya, kuinga letra satíotʼale nga tongini kʼoa nga fetʼani, kʼoa kui xi kʼoati ñʼai ma nga ʼyale jókjoánsʼin tsoyanile nga jngó jngó én. Tobʼelañá, je én xi kjoabijnachon sʼin tsoyanile, kʼianga én hebreo kui letra jebi machjén: נפשׁ (néfesch). Ya Ezequiel 18:4, letra jebi kui tíjnatʼale nga tongini je letra ה (ha) je xi “je” tsoyanile, kʼoa ngakjijngo én i sʼe: הנפשׁ (hannéfesch) je xi “je kjoabijnachon” sʼin tsoyanile. Tonga je chjota xi tsín be je letra הנפשׁ (hannéfesch) kʼoajin kuitso nga tsín tikuini je נפשׁ (néfesch).

Je Hutter kui tsakʼasje je letra xi koan kisatiotʼale je letra hebreo. Kʼianga koan tsakʼéxkia je xtiskuelale, nʼio jma kisikjoan je letra hebreo kʼoa kao xi tsín kʼoakjoan tsakai. Kʼianga  tsakatío je letra hebreo xi kisikʼiya, je letra xi tsakatíotʼale nga tongini kʼoa nga maskanni, alikui jma kisikjoan. Kʼianga kʼoakisikjoan Hutter je letra, je xtiskuelale ngotjo tsabeni jña kinroani nga jngó jngó letra kʼoa kui xi tsakinyakao nga koanle je én hebreo. Je Biblia Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras (con referencias), kʼoati me sʼin faʼaitʼa je nota xi tjíongitsʼinle. Tojosʼin matsen je sén xi faʼaitʼa tʼainni, kui bakó jokjoan letra xi kisichjén je Hutter.

Je Hutter kui tsakʼasje xi Nuevo Testamento sʼin ʼyale, kʼoa 12 én tjínni je xi tsakʼasje. Je Biblia jebi kʼiaa kitjo nga nó 1599 ya naxinandá Núremberg. Je xi Políglota de Núremberg sʼin ʼyale. Je Hutter koanmele nga én hebreo kisikʼatoyani je Escrituras Griegas Cristianas, tonga kʼoakitso nga ningalani nʼio tse tao̱n kisikjeyale, toxitsjoajin tsa kʼoakisʼin. * Kuinga tosa jesoa kisikʼatoyasíni nga én hebreo je xi én griego kijna tsakai. Ñaki tokui xá kisʼin kʼoa ñanó koanjngonile nga kisikʼatoya.

Tonga a ñaki ndasʼin kisikʼatoya nga én hebreo je Hutter je Escrituras Griegas Cristianas. Kʼianga nó 1891, je chjota xi nʼio nda be je én hebreo xi Franz Delitzsch tsakʼin, i kitso: “Kʼianga ndasʼin jaʼatoya je Biblia nga én hebreo, majinle je chjotale Cristo xi tochoa male je én jebi. Tojo nʼio nda machjén nga kui chotʼayajiaan kʼoa ñaki kui je én xi machjén faʼaitʼa”.

Je Hutter alikui nyiná koan nga̱ tsín nkjín Biblia tsakaténa. Tonga alikui kichangi je xále. Tobʼelañá, je William Robertson kao Richard Caddick kiskotʼajin ijngokʼa kʼoa tsakʼasjee je Biblia Nuevo Testamento xi je Hutter tsakʼasje nga nó 1661 kao nó 1798. Je Hutter kʼianga ya kiskoenile je én griego nga kisikʼatoya je Biblia, kui jaʼaínle Jeobá tsakatíongajao ya jñani Kýrios (Señor) tso kʼoa xi Theós (Niná) tso, ya jñani kʼoasʼin faʼaitʼa je Escrituras Hebreas kʼoa jñani kʼoasʼin koanjinle nga je Jeobá tínchja̱ni. Ningalani nʼio nkjín Biblia xi tsʼe Nuevo Testamento tsín faʼaitʼa je jaʼaínle Niná, faʼaitʼa xi je Hutter kisikʼatoya. Kʼoa jebi kui xi bakó nga tjínnele kjoaʼaítʼa je jaʼaínle Niná ya Escrituras Griegas Cristianas.

Kʼianga jchai je jaʼaínle Niná nga Jeobá ʼmi xi ya faʼaitʼa ya Escrituras Griegas Cristianas kʼoa kʼianga kjoásjai je nota xi faʼaitʼa ngitsʼinle je Biblia con referencias. Kui tikjaʼaitsjain je xá xi kisʼin je Elias Hutter nga tsakʼasje je Biblia nga én hebreo.