KʼOASATÍO kjoaixi tokoán jokitso je rey Salomón. Mená nga ngisasa tse kuiyoaa tsakai. Jokji nga tífaʼato nichxin tjíobásjaile chjota josʼin nga ngisasa tse koatio.

Tobʼelañá, je xo̱n xi Epopeya de Gilgamés ʼmi, kʼoatso nga je rey sumerio xi Gilgamés tsakʼin, kui tsakásjai nga mele kʼoéjna ngantsjai nichxin, tonga alikui kʼoakoan.

Kʼianga siglo 4 tongini nga nó 1, je chjota xi China tsʼe tsakásjai josʼin nga ngisasa tse koatio. Je xki xi tsakʼénda kui tsakʼéjin je ki̱cha̱ xi mercurio kao xi arsénico ʼmi. Kʼoa nga kui tsakʼi je chjota xi tsakatéxoma China tosaa to kʼien. Kʼianga nó 500 saʼnda chrianle nó 1500, ya jña Europa ʼmi tjínkʼa chjota xi kʼoasʼin kisikjaʼaitsjen nga tse koatio kʼiatsa oro ski̱ne.

Tojo kisʼin chjota nichxin kjoatse nga tsakásjai nga ngisa tse mele koatio, nichxin xi tiyoaa ndʼaibi, je chjota tjíokotʼayason ánni nga majchíngasíñá. Nga kʼoatjíosʼín kui xi mele nga kuicho nichxin nga tsín tiʼya xi koa̱njchíngani kʼoa tsín tiʼya xi kuiyáni. Tonga jósʼin tíbichómani.

Je chjota xi kui kotʼayason josʼin síxá yaoná tsʼato 300 koya tjínni jmeni xi tso anni nga majchíngasíñá kʼoa biyasíñá. Je chjinexki kjimasjaile josʼin nga tsín ngotjo katamajcháni je célula xi tjíojin yaoná, kʼoa tjíokotʼayakao je cho̱ kao chjota. Kʼoa ngayeje jebi jé chjota xi nʼio nyiná tjíobʼéngitao̱n nga̱ kui xi mele nga katamasjaile je chjinexki jósʼin nga tsín tikuiyáñá. Jméni xi tjíosʼín je chjinexki nga tjíobásjaiya jebi.

Nga ngisasa bijbi katasíxá yaoná. Tjínkʼa chjinexki xi kʼoatso nga ya nroani nga majchíngaa jñani telómeros ʼmi tjínle yaoná xi ya tjíotʼale je xi cromosoma ʼmi. Kʼoa kʼianga mankjínya je célula xi tjínle yaoná machoaya je xi telómeros ʼmi. Kʼoa nga jefi nichxin alikui timankjínyani je célula, kʼoa yaa nroani nga majchíngaa.

 Je xi Elizabeth Blackburn ʼmi, xi premio kinjele nga nó 2009, kao je chjota xi ya síxákao koansjaile jmeni xi binyakao je xi telómeros ʼmi nga tsín ndi̱to̱n katafe kʼoa nga tsín katamajchá je célula. Tonga kʼoati kitso nga je xi telómeros ʼmi alikui koa̱nle kʼoasʼin nga ngisasa tse kuiyoaa.

Nga síchjotseya ijngokʼa je célula. Kʼianga jemajchá je célula kʼoa tsín timachjotseyani, yaa nroani nga bitjoya yaoná, nga kjineya ma yaoná kʼoa kjaʼaísa chʼin bʼetʼaná. Je chjota xi Francia tsʼe, xi kotʼayason tʼatsʼe jebi, chriansʼaa nga koanle kisichjotseya je célulale chjotajchínga xi jetsʼato 100 nóle. Je xi Jean-Marc Lemaître ʼmi, xi séntítjonle nga kotʼayason, kʼoakitso nga koa̱n koa̱nchjotseya ijngokʼani je célula.

Alikui tongatsʼi je chjota xi kui kotʼayason xi kʼoatso nga koa̱n ngisasa tse kuiyoaa. Ngisaa tse tjíobatío je chjota tjen siglo 19, tonga kuinga tsje sʼín, nga síkuindale yaole je chʼinʼbi kʼoa nga jetjín xki. Tjínkʼa je chjinexki xi kʼoatso nga tsín koa̱n tsesa kuiyoaa jokjitse biyoaa ndʼaibi.

Jela 3,500 nó tjínle nga i̱ kitso Moisés, jngo chjota xi tsakʼejna nichxin kjoatse: “Jotjín nó biyoaa, to 70 kʼoa tsa tjínná nganʼio 80 nó biyoaa. Tonga tsee kjoañʼai chjaʼá kʼoa tosasa faʼani nó xotjín, ali tsen ma” (Salmo 90:10). Ninga tjíobásjaile chjota josʼin nga ngisasa tse kuiyoaa, tokʼoakji nó biyoaa jokitso Moisés.

Tjínkʼa je cho̱ xi tsʼato 200 nó batio kʼoa tjín yá xi jmi nó male. Kʼianga kui nikjaʼaitsjeen xi tʼatsʼe jebi, tsakui nichxin i̱ bixoán: “Ánni nga to 70 nó kʼoa tsa to 80 nó biyoñá”.