Ir al contenido

Ir al índice

KJOAʼMIYA XI CHOTʼAYA 17

Xi na̱ mao, chjénngio je choa̱le Eunice

Xi na̱ mao, chjénngio je choa̱le Eunice

“Ali chʼasjengijin josʼin bándiaali je na̱li. Yaa mangóson joni jngo corona xi naskásʼin matsenle jkui kʼoa joni xi bʼengi yásin xi naskásʼin matsen” (PROV. 1:8, 9).

KJOAJNDA 137 Yánchjín xi kixi koan

XI TÍNCHJA̱NI a

Je Eunice, male Timoteo, kao Loida xi majchále ma, nʼio tsjoa tjío kon nga be kʼianga fisʼenngindá je Timoteo (Chótsenlai je párrafo 1)

1, 2. 1) ʼYáni xi Eunice tsakʼin, kʼoa jméni xi ñʼai koanle nga tosʼa kitsoyale je Timoteo xi tʼatsʼe Jeobá kao tʼatsʼe Jesús. 2) Tʼeyanajmí jmé xi tínchja̱ni je sén xi faʼaitʼa ya portada.

 NINGA tsín síkʼaxki̱ Biblia kʼianga kisʼenngindá je Timoteo, tonga nʼiojin tsjoa koanle je male nga kʼia (Prov. 23:25). Nʼiojin tsjoa kisʼe kon nga tsabe je tile nga tojeme koaisʼenngindá. Ñaki tsjoajin tjínle je male Timoteo nga tíkotsenle kʼoa nga bichó je Loida xi majchále mani je Timoteo, tsoakjá je Eunice. Kʼoa kʼianga jechanisʼenngindá je Timoteo ñaki faʼátsele je male kʼoa nʼio tsjoa male. Ñaki nroajen ndáxko̱n je Eunice kʼianga be jokji tsjoa tjínle je Timoteo kʼianga jebitjongindá. Ninga ñʼai koanle je Eunice nga títjon, kitsoyale je Timoteo nga tsjoake katama je Jeobá kao Jesús. Jméni xi ñʼai koan sakʼoale je Eunice kʼianga tosʼa kitsoyale je Timoteo.

2 Je xijchále Timoteo kjaʼaí kjaʼaí religión tsakatiojin. Je nʼaile griego koan kʼoa je na̱le kao majchále judío koan (Hech. 16:1). Sʼajin ʼndí kji je Timoteo nga chjotale Cristo koan je Eunice kao Loida. Tonga je pale alikui kisikʼantjaiya religiónle. Jméni xi kisʼin Timoteo kʼianga jekoanjchínga. A kui kiskoéjin je religiónle nʼaile. A kui kiskenngi je costumbrele chjota judío josʼin tsakʼinyale kʼianga sʼa ʼndí kji. A chjotatjenngile Cristo koan.

3. Tojo tso Proverbios 1:8, 9, jósʼin bekon Jeobá jmeni xi sʼín je xi na̱ ma nga binyakao ʼndíxtile nga katasímiyo Jeobá.

3 Nichxin xi tiyoaa ndʼaibi je xi na̱ ma kʼoatisʼin tsjoake je familiale tojo kisʼin je Eunice. Ninga ñʼai ma sakʼoale kui xi mele nga kuinyakao je ʼndíxtile nga miyole Jeobá katama. Kʼoa je Jeobá nʼio chjí be jmeni xi sʼín (tʼexkiai Proverbios 1:8, 9). b Je Jeobá basenkao je xi na̱ ma nga tsoyale ʼndíxtile nga tsjoake katama Jeobá kʼoa nga je katasíxále.

4. Jméni xi ñʼai ma sakʼoale je xi na̱ ma.

4 Toxá kui síkjaʼaitsjenni je xi na̱ ma tsa je Jeobá sixále ʼndíxtile tojo kisʼin je Timoteo. Je xi xijchá ma bení nga tse kjoa faʼatojin je xtile nga̱ ñʼai chon sonʼnde (1 Ped. 5:8). Xi ijngosani, tjíokʼa tichjaa xi toje tjíosíjchá ʼndíxtile, kʼoa ninga tjínle xʼin tjínkʼa xi tsín je Jeobá síxále. Tobʼelañá, jngo tichjaa xi Christine ʼmi c itso: “Je xʼinna nʼio nda chjota koan kʼoa nʼio tsjoake koannajin, tonga tsín kitsjoaʼnde nga kui kixinyale xi tʼatsʼe Jeobá je ʼndíxtinajin, sakʼoa kinroajen ndáxkoan kʼoa kʼoakixian tsa kuicho nichxin nga je Jeobá sixále ʼndíxtina”.

5. Jmé xi chótʼayajiaan i̱ kjoaʼmiya jebi.

5 Kʼiatsa na̱ mai, koaan kuisenkoai je ʼndíxtili nga je Jeobá katasíxále kʼoa nga tsjoake katama tojo kisʼin je Eunice. I̱ kjoaʼmiya jebi kui chótʼayajiaan jósʼin chjénngi je choa̱le Eunice kʼoa jósʼin kʼuínyanilai je ʼndíxtili kao jmeni xi si kʼoa jmeni xi nʼiai. Kʼoa kʼoati jchaa jósʼin koasenkaoli je Jeobá.

KAO KUI TAKOYANILAI JE ʼNDÍXTILI JMENI XI SI

6. Tojo tso 2 Timoteo 3:14, 15, jókoanni nga chjotatjenngile Cristo koanni je Timoteo.

6 Saʼnda nga tosʼa kitsin Timoteo, je Eunice kitsoyale je “xo̱n Escritura xi tsʼe Niná” josʼin koanjinle je chjota judío. Tonga ali tsa nʼio tse jmeni xi koanjinle nga̱ tsín tsabe xi tʼatsʼe Jesús. Ninga kʼoalani, jmeni xi tsakʼinyale je Timoteo kui xi tsakasenkao nga chjotatjenngile Cristo koan kʼianga jekiskason nóle. Nʼio tsakasenkao je Timoteo jmeni xi kitsoyale je na̱le kʼianga koankjainle xi tʼatsʼe Jesús (tʼexkiai 2 Timoteo 3:14, 15). d Nʼiojin tsjoa kisʼe kon je Eunice nga kʼoasʼin kitsoyale je ʼndíle xi tʼatsʼe Jeobá. Je jaʼaín xi Eunice tso “síkinje” sʼin tsoyanile, kʼoa kʼoakisʼin je Eunice josʼin tsoyanile je jaʼaínle.

7. Jméni xi kisʼin je Eunice nga tosi tonda je Jeobá kisixále Timoteo kʼianga jekisʼenngindá.

7 Nʼio tjínle kjoandosin kʼianga kisʼenngindá je Timoteo. Tonga je Eunice tojo kisikjáojin. Kuijin kisikjaʼaitsjen jméni xi sʼin je tile. A je simiyo xi tsín je Jeobá síxále. A yaa koaikotʼaya ya Atenas kʼoa a kui koa̱nkjainle jmeni xi tso je chjotachjine xi ya bakóya. A tokui sikʼayale nichxinle kao nganʼiole nga kjoanyiná koaitjenngi nga sʼa xti. Je Eunice alikui koan nga je kiskoéjin jmeni xi sʼin je Timoteo, tonga koan tsakasenkao. Jméni xi kisʼin. Tosi tonda kitsoyale nga tsjoake katama je Jeobá kʼoa nga chjí katabe jmeni xi kisʼin je Jesús. Tsa toje xi nʼai kʼoa tsa toje xi na̱ ma tísíjchá ʼndíxtile, ali tsa tojejin xi ñʼai male josʼin kuitsoyale ʼndíxtile nga je Jeobá katasíxále. Kʼoati ñʼai male ninga je Jeobá tjíosíxále nga jao xi xijchá ma. Jméni xi bakóyale je xi xijchá ma je choa̱le Eunice.

8. Kʼiatsa kʼoati testigole Jeobá ma xʼinle tichjaa, jméni xi sʼin nga koasenkao je xʼinle nga koakoyale ʼndíxtile xi tʼatsʼe Jeobá.

8 Chótʼayai Biblia kao je ʼndíxtili. Tsa kʼoati kotʼaya je xʼinli, je Jeobá kui xi mele nga kuisenkoai je xʼinli nga koakoyalai je ʼndíxtili xi tʼatsʼe Niná. Jngo koya jokoan sʼiain, kʼiaa nga kʼoainganʼiolai nga chotʼayajtíon ya yaniʼya nga xki̱ xomana. Kʼoatʼinlai je ʼndíxtili nga nʼio koasenkao nga kʼoasʼin chotʼayajtíon. Tikjaʼaitsjain jméni xi koa̱n sʼiaon ánni nga tsjoa sa̱tíoni kon nga chótʼayajtíon. Koaan cho̱bayaño kao xʼinli jmeni xi sʼiaon kʼianga chótʼayao je Biblia. Kʼiatsa jngo xtili xi ngisa koasenkao nga kui skótʼaya je libro Koaan nda kuiyoaa, koaan kuisenkoai je xʼinli nga kuiyondao josʼin kʼuínyalao je ʼndíxtino.

9. Jméni xi koasenkao jngo tichja xi tsín kotʼaya je xʼinle.

9 Tjínkʼa je xi na̱ ma xi toje tsoyale Biblia ʼndíxtile nga tsín kotʼaya je xʼinle kʼoa tsakuije̱ nga toje tjíosíjchá ʼndíxtile. Tsakui kjoa tijnajin ali kʼoajin mali, jé Jeobá koasenkaoli. Koaan si̱chjáin je video kʼoa kao je xo̱n xi bʼasje je naxinandále Niná xi koasenkaoli kʼianga kʼuínyalai je ʼndíxtili. Kʼoati koa̱n chjónangilai je ndsʼee xi kʼoati xti tjíosíjchá, jósʼin síchjén je xo̱n kao video xi bʼasje je naxinandále Niná kʼianga kotʼayajtín ya yaniʼya e (Prov. 11:14). Xi ijngosani tʼetsʼoalai je Jeobá ánni nga katabasenkaonili jósʼiain nga ngisa nda chja̱kaonajmí je ʼndíxtili, ánni nga jchani josʼin síkjaʼaitsjen kʼoa jotjío kon (Prov. 20:5). Nda cho̱banajmío ninga tokui chjónangilai jméni xi ñʼai male ya ndʼiaskuela.

10. Jmésa xi koa̱n sʼiain nga kuisenkoai je ʼndíxtili nga skoe̱sa xi tʼatsʼe Jeobá.

10 Tʼinyalai je ʼndíxtili xi tʼatsʼe Jeobá. Tʼinyalai ngayeje xi tʼatsʼe Jeobá kao je kjoanda xi tíbakóli (Deut. 6:6, 7; Is. 63:7). Nʼio koasenkao tsa kʼoasʼiain, ngisaa tsa tsín maʼali nga ʼmiyalai ya niʼyali. Je Christine, xi sa jekanikʼaxkiaa ya párrafo 4, itso: “Makjoanni nga tsín nanda koanʼana nga kixinyale je ʼndíxtina xi tʼatsʼe Jeobá, tsakjakaonajmíña Énle Niná tojmeni xi kisʼian. Sakʼoa tsangínkitsomaijin kʼoa sakʼoa chitso tsakiyoyaijin ngatsʼijin kʼoa mangíson choaijin nandá, kʼoasʼin kixinyanile jmeni xi kisinda Jeobá kʼoa nkjínsa koya jmeni xi chobayanijin xi tʼatsʼe Niná. Kʼoa kʼianga jekoanjchínga je ʼndíxtina, kʼoakixinle nga toje katakotʼaya Biblia”. Xi ijngosani, nda tinókjoaño xi tʼatsʼe naxinandále Niná kao xi tʼatsʼe ndsʼee. Ali chʼaojinsʼin nokjoaño tʼatsʼe je xi chjotajchínga sʼin tjío. Kʼiatsa nda kuinókjoaño xi tʼatsʼe kui xi koasenkao ʼndíxtino nga je kʼoakuitsole kʼiatsa jme nganʼio xi koa̱nchjénle.

11. Tojo tso Santiago 3:18, ánni nga nʼio chjísínile nga nda kjuinkoaa xíngiaa ya yaniʼya.

11 Nda tangínkao xíngio ya yaniʼya. Kʼoatʼinlai je xʼinli kʼoa kao je ʼndíxtili nga tsjoachai. Ali chʼaojin sʼin nikʼaxki̱ je xʼinli, tosa takolai kjoaxkóntokon kʼoa takoyalai je ʼndíxtili nga kʼoati katasʼín tsanda je. Tsa kʼoasʼiaon kui xi koasenkaono nga nda kuiyo ya yaniʼya kʼoa ngisaa choa ñʼai koa̱nno nga chótʼayao xi tʼatsʼe Jeobá (tʼexkiai Santiago 3:18). f Kataʼyala xi tʼatsʼe Jozsef, xi precursor especial sʼin tísíxá ya Rumania. Kʼianga sʼa ʼndí kji, je nʼaile koankaile nga je Jeobá sixále je xtindsʼe̱ kʼoa kao na̱le. Je Jozsef itso: “Je mana tsakʼénele yaole nga nda tsakiyuijin ya yaniʼya. Kʼianga ngisa nʼio tsakʼejnachjoa je pana, alikui yaole kisijtile je mana, tosaa ngisa ndʼé koan. Kʼoa kʼianga ñʼai koannajin nga tsaʼyaxkuínjin kʼoa nga kinitjosonlaijin je pana, kui kitsoyanajin je mana jmeni xi tso Efesios 6:1-3. Xijema kʼiaa kʼoatsonajin jñani nda sʼín je pana, kʼoa tsakasenkaonajin nga koanjinnajin ánni nga tjínnenile jchaxkuínjin. Nga kʼoakisʼin je mana kui xi tsakasenkaonajin nga nda tsakiyuijin ya yaniʼya”.

KAO KUI TAKOYANILAI JE ʼNDÍXTILI JMENI XI NʼIAI

12. Tojo tso 2 Timoteo 1:5, jósʼin tsakasenkao Timoteo je choa̱le Eunice.

12 (Tʼexkiai 2 Timoteo 1:5). g Je Eunice nʼio nda choa̱ tsakʼéjnale je Timoteo. Kitsoyajinle nga kao xáná bakoñá nga tjínná kjoamakjain (Sant. 2:26). Je male Timoteo nʼio nda kisʼin kʼoa koanjinle je Timoteo nga kui kʼoakisʼinni nga nʼio tsjoake koan je Jeobá. Kʼoa kʼoajinti tsabe nga kui xi tsjoa tsakáya kon male nga je Jeobá kisixále. Jósʼin tsakasenkao je Timoteo je choa̱ xi tsakʼéjnale je male. Tojo kitso je pastro Pablo, je Timoteo kʼoati kji kjoamakjain kisʼele joni je male. Kui kʼoakoanni nga kui choa̱le kiskenngi kʼoa koanmele kʼoati kisʼin tsanda je. Kʼoakjoán tikjima nichxin xi tiyoaa ndʼaibi, nʼio nkjín tichjaa xi tjíobinyakao je familiale nga je Jeobá tjíosíxále (1 Ped. 3:1, 2). Kʼoati koa̱n sʼiain tsanda ji.

13. Ánni tjínnenile kui ngisa tsjoále kjoandosin je xi na̱ ma nga nda kʼoéjna ngixko̱n Jeobá.

13 Kui ngisa tʼailai kjoandosin nga nda kuijnai ngixko̱n Jeobá (Deut. 6:5, 6). Tojo sʼín ngatsʼi je xi na̱ ma, kʼoajinti nʼiai tsanda ji, nkjínjin koya xi tsín kʼoanʼiai tojoni nga nisinlai jmeni xi chale je xtili. Tobʼelañá, nikʼayajin nichxinli, nikjeyajin tao̱nli kʼoa sakʼoajin tsín nda sojnafai. Tonga alikui koa̱n nga toxá si̱kʼienjin yaoli kʼoa si̱chajin xi tʼatsʼe Jeobá. Chʼa̱sjeʼai nichxin nga tʼetsʼoalai Jeobá nga toji, nga chótʼayai Biblia nga toji kʼoa nga kʼuín kjoajtín. Tsa kʼoasʼiain kui xi koasenkaoli nga ngisa koa̱nmiyui je Jeobá, kʼoa nda choa̱ kʼoéjnalai je familiali kao xi kjaʼaí chjota.

14, 15. Jméni xi bakóyali je choa̱le Leanne, María kao João.

14 Kataʼyala kʼa tʼatsʼe je xti xi tsjoake koan Jeobá kʼoa xi je kisinʼiotʼa nga kui kiskenngi je choa̱le na̱le. Je tsotile Christine xi Leanne ʼmi, itso: “Kʼianga i̱ ndʼia tíjna je pana, alikui koan kichotʼayaijin Biblia. Tonga je mana nikʼiajinla kisicha je kjoajtín. Ningalani tsín nʼio tse xi tsaʼyaijin xi tʼatsʼe Biblia, tonga jmeni xi kisʼin kui xi tsakinyakaonajin nga koankjainnajin xi tʼatsʼe Niná. Nga kjesa mangínjinjin je kjoajtín tongini koanjinnajin nga ñaki kʼoatjín jmeni xi tichotʼayaijin”.

15 Kʼoa je María kʼoatso nga je nʼaile totaon tsabe ngatsʼi kʼianga kjoajtín ki. Je María itso: “Aliʼya xi ʼbexkoan xi kʼoasikji nʼiojin joni mana. Kʼianga sʼa ʼndí kjiʼe̱ sakʼoa tsín kisitjosoan jmeni xi tsakʼinna nga̱ to chjota kitsokjonle. Tonga nga tsaʼbe jokji nʼiojin je mana kʼoa nga kui ngisa tsjoále kjoandosin xi tʼatsʼe Jeobá kui xi tsakasenkaona nga tsín tichjota kitsokjonnile”. Je João, xtindsʼe̱ kao na̱le, alikui koan tsakjáoyani xi tʼatsʼe Jeobá ya ndʼiale nga̱ likui kitsjoaʼndele je nʼaile. Itso je João: “Je xi tokʼoakoanna kuinga kʼoakisʼin tojmeni je mana tojoni nga nda kʼoéjna kao pana, tonga tsínkʼia kitsjionkon je Jeobá”.

16. Jósʼin binyakao xi kjaʼaí je choa̱ xi batío xi na̱ ma.

16 Kuenta tʼiain nga kuinyakao xi ngikʼa je choa̱ xi bʼejnai. Tobʼelañá, je choa̱ xi tsakʼéjna Eunice nʼio tsakasenkao je pastro Pablo. Kʼoakitso nga kuinga nʼio kisʼejnani je kjoamakjainle Timoteo nga nʼio kisʼejna je kjoamakjainle Eunice (2 Tim. 1:5). Kʼiáni tsabe títjon je Pablo nga kisʼele kjoamakjain je Eunice. Tsakui nichxin kʼia tsabexkon Loida kao Eunice ya Listra kʼianga kjin kikakóyason je Pablo, kʼoa tsakinyakaojin nga chjotale Cristo koan (Hech. 14:4-18). Xjaʼaonla nó koanskanni kʼianga kiskile Timoteo, je pastro Pablo tojo jaʼaitsjenle je kjoamakjain xi kisʼele je Eunice, kʼoa kʼoakitsole xi ngikʼa nga katakjenni je kjoamakjain xi kisʼele je Eunice. Jmeni xi kisʼin je Eunice nʼio tsakasenkao je pastro Pablo kʼoa alikui jao tjínná nga kʼoati nʼio tsakinyakao je chjotale Cristo xi tsakatio nga siglo 1. Tsa toji tinijchái ʼndíxtili kʼoa tsa tsín je Jeobá síxále je xʼinli, ñaki kʼoatʼai tokuin nga tsjoánganʼiole kʼoa binyakao xi kjaʼaí je choa̱ xi bʼejnai.

Nichxin tjenkao nga sakóyale je ʼndíxti nga tsjoake katama je Jeobá. Ali nixa̱njinlai (Chótsenlai párrafo 17)

17. Jméni xi sʼiain tsa kʼoasʼin nikjaʼaitsjain nga tsín tíbichókajin ni̱ma̱le ʼndíli jmeni xi tiʼmiyalai.

17 Kʼiatsa tsín tíbʼénele yaole je tili ninga tibʼenelai yaoli nga tiʼmiyalai, kuenta tʼiain nga nichxin tjenkao nga ʼmiyalee je xti. Tojosʼin matsen je sén xi faʼaitʼa i̱ kjoaʼmiya jebi, kʼianga bʼentje jngo tocho tsakui nichxin kʼoabixoán tsa koale to kʼianga jekoa̱nngʼa. Ningalani tsín ʼyaa josʼin kuichomani, bʼejtenngilee nandá ánni nga katasʼejna xkoén xkoénni kʼoa nga koa̱nngʼani (Mar. 4:26-29). Kʼoatisʼinni, tsakui nichxin kui nikjaʼaitsjen sakʼoai tsa tíbichókajin ni̱ma̱le ʼndíli jmeni xi tiʼmiyalai. Ningalani tsín ʼyai josʼin nga koa̱njchínga, tonga tsa tosi tonda kʼuínyalai jokji kʼoakoa̱nli, kui xi koasenkao nga koa̱nmele simiyo je Jeobá (Prov. 22:6).

KʼOATʼAI TOKUIN NGA JE JEOBÁ KOASENKAOLI

18. Jósʼin koasenkao Jeobá je xtili nga miyole koa̱n.

18 Saʼnda nichxin kjoatse, je Jeobá nʼio nkjín xti tíbasenkao nga miyole kjima (Sal. 22:9, 10). Kʼiatsa je xtili xi mele, koasenkao je Jeobá nga skoe̱sa xi tʼatsʼe (1 Cor. 3:6, 7). Ningalani sakʼoa sikjinle Jeobá je xtili, tonga je Jeobá tosi tonda kao kjoatsjoa koasenkao (Sal. 11:4). Kʼiatsa koako nga mele nda koatio ngixko̱n Jeobá, je Jeobá tíjnanda nga koasenkao (Hech. 13:48; 2 Crón. 16:9). Je Jeobá kʼoati koasenkaoli tsanda ji, nga kuikjoan chja̱kaoni je xtili jmeni xi machjénle kʼoa kʼiani nga machjénle (Prov. 15:23). Je Jeobá kʼoati koa̱nle sichjén je tichjaa kʼoa tsa ndsʼee xi tjío ya jinjtín nga koasenkao kʼoa nga tjao skoe̱, kʼoa kʼianga jekoanjchínga jé Jeobá koasenkao nga kjoaʼaítsjenle jmeni xi tsakʼinyalai ngasʼa (Juan 14:26). Tsa tosi tonda koakoyalai ʼndíxtili kao jmeni xi si kʼoa kao je choa̱ xi bʼejnai, je Jeobá tsee kjoanichikontʼain tsjoáli.

19. Ánni nga tsín jao kʼoéni tokuin nga nda tijnai ngixko̱n Jeobá.

19 Je Jeobá tsjoakeli ni je sixále ʼndíxtili kʼoa ni mai. Kui tsjoakenili je Jeobá nga̱ kʼoati tsjoachai tsanda ji. Tsa toji tinijchái je ʼndíxtili kʼoa tsa tsín kotʼaya je xʼinli, kuenta tʼiain nga je Jeobá koasenkaoli kʼoa kʼoati je sikuinda xtili tojo sʼín jngo nʼai (Sal. 68:5). Jé xtili xi kuitsoni tsa mele nga je Jeobá sixále. Tonga tsa kʼoakʼoaí tokuin nga je Jeobá koasenkaoli kʼoa kʼoasʼiain jokji kʼoakoa̱nli, nda kuijnai ngixko̱n Jeobá.

KJOAJNDA 134 Je xti jngoo kjoatjao xi tsʼe Niná

a I̱ kjoaʼmiya jebi kui kuitsoyaná jósʼin koa̱n skénngi xi na̱ ma je choa̱le Eunice, xi na̱le koan Timoteo, kʼoa jméni xi sʼin nga kuinyakao je ʼndíxtile nga skoe̱xkon je Jeobá kʼoa nga tsjoake koa̱n.

b Proverbios 1:8, 9: “Tinóʼyai, ʼndítá, je kjoabichakjáyale nʼaili kʼoa ali chʼasjengijin josʼin bándiaali je na̱li. 9 Yaa mangóson joni jngo corona xi naskásʼin matsenle jkui kʼoa joni xi bʼengi yásin xi naskásʼin matsen”.

c Alikui tsa ñaki kʼoaʼmi kʼa chjota xi bʼaxki̱ i̱bi.

d 2 Timoteo 3:14, 15: “Tonga ji nda tʼinkoai xi kichotʼayai, xi nda koankjainli, nga jeʼyai ʼya xi tsakakóyali. 15 Saʼnda nga ʼndí tisui, tsaʼyai je xo̱n Escritura xi tsʼe Niná, je xi nda sichjineli josʼin kuitjontjai xi totʼatsʼe nga makjainli tʼatsʼe Cristo Jesús”.

e Chótsenlai ya kjoaʼmiya 50 xi tsʼe libro Koaan nda kuiyoaa kʼoa xi faʼaitʼa revista La Atalaya xi tsʼe 15 de agosto de 2011, página 6 kao 7.

f Santiago 3:18: “Je chjota xi male síkinjenyʼánjin, jé ní xi nyʼánsʼin bʼéntje kjoakixi”.

g 2 Timoteo 1:5: “Tjínjinna josʼin nga ñaki kjoakixi makjainli, nga kʼoasʼin títjon koankjainle na̱jcháli Loida kao na̱li Eunice. Kʼoati nʼio nda ʼbe nga makjainli”.