Je nʼaina John Mills tsakʼin, kʼoa kʼiaa kisʼenngindá nga nó 1913 ya Nueva York nga 25 nóle. Nga kʼia, jé ndsʼee Russell kitsjoale kjoanokjoaya je xi kisʼenngindá. Xijekoan, je pana yaa kikʼejna ya ʼnde xi tíjnajin ndáchikon xi Trinidad ʼmi, kʼoa yaa chixankao jngo tsoti xi nʼio nda tíkotʼaya je Biblia, xi Constance Farmer ʼmi. Yaa tsakasenkao je miyole xi William Brown * tsakʼin nga tsakakó je “Foto-Drama de la Creación” saʼnda nó 1923. Je ndsʼee Brown kao chjoónle yaa África Occidental kinikasén, kʼoa je xijchána yaa tsakatio ya Trinidad, kʼoa kui kjoachoya kisʼele nga ya ngʼajmi koai.

Je xijchána ñajan xti kisʼele. Je xi títjon Rutherford kitsole, nga̱ kʼoaʼmi je xi presidente tíjnale je Sociedad Watch Tower nga kui nichxin. Kʼiaa kitsian nga 30 sá diciembre nó 1922, kʼoa Woodworth sʼin kitsjoa jaʼaínna je xijchána (ninga to Worth kitsona nga kinchja̱na) jotsakʼin je xi director sʼin tsakʼejnale je revista The Golden Age (xi ¡Despertad! ʼmi ndʼaibi). Ningalani kisikasénnajin skuela je xijchánajin, je xi ngisa koanmele kuinga je Jeobá si̱xálaijin. Je mana nʼio nda koanle josʼin kitsoyanajin jmeni xi tso je Biblia. Kʼoa je pana ñaki kʼoasʼínchoya kʼianga tsoyanajin jmeni xi bʼéyanajmí je Biblia ánni nga ngisa nda koa̱njinsíninajin.

Nga kʼoakisʼin nda kichomani. Jan koannijin xi tsangínjin je Skuela xi tsʼe Galaad, kʼoa jan xtiyánchjín ndichja nkjín nó nga precursora sʼin kisixá ya Trinidad y Tobago. Nga nda kitsoyanajin kʼoa nga nda choa̱ tsakatíonajin je xijchánajin, joxi yaa tsakʼéntjenajin ya ndʼiale Jeobá joni jngo yá, tojo tso ya Salmo 92:13. Kʼoa tsakinyakaonajin nga nda kinixálaijin je Jeobá.

 Yaa niʼyanajin kitjoni nga kitsoyason je ndsʼee. Je xi precursor sʼin tjíosíxá yaa batiojtín nga fáoyani josʼin kisixále Niná je ndsʼee George Young, jngo misionero xi Canadá tsʼe, xi ya kichosíxatʼa ya Trinidad. Kʼoa je xijchána nʼio nda kinchja̱ni xi tʼatsʼe je ndsʼee Brown kao chjoónle, xi ya África Occidental tjío nga kʼia, kui xi kitsjoanganʼiona nga koanmena kixinyasoan nga sʼa te nóna.

Nga kui nichxin, je revistaná ñaki kʼoakitsokixi jmeni xi tjíosʼín je religión ndiso, je chjota xi negosioyʼai tjínle, kʼoa nga to tjíobʼanacha je chjotaxá sonʼnde. Je naʼmi alikui kisasenle, kʼoa nga nó 1936 kʼoakitsole je xi chjotaxá sʼin tíjna nga kʼia ya Trinidad nga tsín tijme xo̱n katabʼasjeni je Sociedad Watch Tower. Kinikatíoʼmaníjin je xo̱n xi Énle Niná yʼangini kʼoa tosi tonda kui kinichjainjin josaʼnda nga je. Kʼoa kitjoníjin ya ʼnyo calle kʼoa bicicleta kinichjainjin kʼianga kinikʼabísuinjin je xo̱n kao tratado. Nʼio kjin kichuijin nga tiʼmiyasuinjin kao je ndsʼee xi Tunapuna tsʼe xi jngo aparato tíjnasonle je carro xi síchjén nga tsoyason. Ngayeje jebi kui xi tsakasenkaona, kʼoa kʼiaa kisʼe̱nngindá nga 16 nóna.

Nga tsakinyakaona je xijchána kʼoa nga tsakʼinyasuinjin kui xi tsakasenkaona nga misionero mena koa̱n. Kʼoa tojo kui mena koa̱n kʼianga kia ya Aruba nga nó 1944 nga kixinyasoan kao je ndsʼee Edmund Cummings. Nʼio tsjoa koannajin nga te chjota ki kʼianga jaʼaitsjenya je Kjoabiyale Cristo nga nó 1945. Jngo nó jaʼato kʼianga kisʼejna je xi títjon jtín ya ʼnde xi tíjnajin ndáchikon.

Xijekoan, kixinyale jngo tsoti xi ñatjen kinixáijin, xi Oris Williams ʼmi. Tsoti jebi nʼio kisitoánntjai jmeni xi kisakoyale. Tonga nga jekiskotʼaya je Biblia kʼiaa koanjinle jme kjoanni xi tso je Énle Niná kʼoa kʼiaa kisʼenngindá nga 5 sá enero nó 1947. Nga jeki nichxin koantsjoachaníjin xíngijin, kʼoa xijekoan chixanníjin. Kʼoa kʼianga sá noviembre nó 1950 precursora sʼin kisixá je chjoónna. Nʼio tsjoa kisatio tokuinjin nga kinixálaijin je Jeobá.

Nga nó 1955, kʼiaa kʼoatsakʼinnajin nga ya Skuela xi tsʼe Galaad koanngínjin, kuinga kinikatíonijin je xánajin, tsakatenaníjin je ndʼianajin kao je tsojmi xi tjíonajin nga̱ likui tiya Aruba tsakiyonijin. Kʼianga 29 sá julio nó 1956, kʼiaa jetʼa je skuela jebi xi mani 27, kʼoa yaa Nigeria kinikasénnajin.

Xi jejaʼato nó, je Oris i kitso: “Jé nganʼiotsjele Jeobá basenkaoná kʼianga mangakaoná je kjoa xi bitjatojiaan kʼianga misionero maa. An alikui mena nga misionera koa̱n tsakai joni je xʼinna. Kui xi koanmena nga xti sʼe̱najin. Tonga alikui tikʼoasʼin kisikjaʼaitsjenña nga koanjinna jokji maxátíyale nga kʼuínyasoán je Énle Niná. Kʼianga jetʼanajin je Skuela xi tsʼe Galaad ñaki kʼoakisʼe tokoan nga misionera koa̱n. Kʼianga jetimangínkinjin je barco Queen Mary, tangínla nandao kitsonajin je ndsʼee Worth Thornton, xi ya síxákao je ndsʼee Knorr, kʼoa kʼoakitsonajin nga ya Betel si̱xáijin. Ñaki tokʼoakoanna. Tonga ngotjo koannganina ya Betel kʼoa nʼio koantsjoake̱ je xá xi kisʼian. Kjaʼaí kjaʼaí xá kisʼian, tonga xi ngisa nʼio koantsjoake̱ kuinga recepcionista sʼin kisixá. Nʼio tsjoake̱ nga fakaonajmía je chjota, kʼoa nga recepcionista koan nʼio nkjín ndsʼee xi ya Nigeria tsʼe tsaʼbexkoan. Kʼoa nkjín xi jejndí kjoan je najñole nga bichó, jekijtale, fatile kʼoa baole. Nʼio tsjoa kisʼe tokoan nga tsakasenkoa kʼoa nga kisisinle. Kuinga tsjoa kisʼeni tokoan nga̱ ngayeje jmeni xi nʼia ya Betel tʼatsʼe Jeobá”. Kʼoa kui xi tsakinyakaonajin nga nda kinixálaijin je Jeobá.

Nga nó 1961, ñandia kʼianga tsakiyojtínjin kao familiana ya Trinidad, je ndsʼee Brown tsakʼéyanajmínajin jmeni xi koan nga ya África tsakʼejna. Kʼoa an kui tsakʼeyanajmíle josʼin tífison je Énle Niná ya Nigeria. Kʼoa je ndsʼee Brown kitsoakjána kʼoa i kitsole je pana: “Johnny, alikuikʼia kʼin ji ya África, tonga je Woodworth jeki”. Kʼoa je pana kʼoakitsona nga tosi tonda kʼoasʼian. Nga kʼoakitsona je ndsʼee  kao pana, ngisaa tikoanmengánina nga nda kisixále je Niná.

Nga nó 1962, ki ijngokʼa je Skuela xi tsʼe Galaad xi mani 37, kʼoa te sá tsakʼinyanajin. Je ndsʼee Wilfred Gooch, xi superintendente xi tsʼe sucursal sʼin tíjna ya Nigeria, kʼoati ki je Skuela xi tsʼe Galaad xi mani 38, kʼoa yaa Inglaterra kinikasén, kʼoa an tsakatejna ngajaole. Kʼoati kisʼian jokisʼin je ndsʼee Brown, nkjín ʼnde kisixatʼa, kʼoa nkjín ndsʼee tsaʼbexkoan xi ya tsʼe kʼoa nʼio kisimiyoa. Ninga ma̱ tjíosíjchá yaole, tonga jokji tsjoa tjíole kui bakó nga tsín nʼio tse tao̱n machjénná kʼoa tsa nʼio nkjín tsojmi sʼe̱ná nga tsjoa sʼe̱ tokoán kʼoa nga nda kuiyoaa. Ninga ma̱ tjíosíjchá yaole, nda fayo kʼoa tsje fayo nga bichó ya kjoajtín. Kʼoa kʼianga bichó ya kjoajtíntse camión batioya kʼoa tjínkʼa xi kui batioya je xi bolekajas ʼmi, * je camión xi ya tjín. Je camión jebi letra faʼaitʼa. Tobʼelañá, je xi tso: “Jngoo xo̱ngáje bichómani nga jngó jngó tin nandá”.

Ñaki kʼoatjín jotso én jebi, jokji bʼainganʼioá nga jngó jngoá nʼio chjíle, kʼoa jin kʼoati kinʼiaijin. Nga nó 1974, ya naxinandá Nigeria kʼoati 100,000 jekoanni xi kitsoyason joni ya Estados Unidos. Kʼoa tosi tonda koannkjín je xi kitsoyason.

Nichxin nga nʼio nda tíʼmiyason je Énle Niná, kʼiaa kitsʼia je kjoajchán ya Nigeria, tjen nó 1967 saʼnda nó 1970. Je ndsʼee xi ya tjío ya chrian jña tíjna je xo̱ngáje xi Níger ʼmi, ya xingoale Biafra, nkjín sá nga tsín tikichonile xo̱n xi Énle Niná yʼangini. Tonga tsakʼendajinníjin josʼin koanngínkaolaijin. Tojoná kaxian nga títjon, nkjín kʼa kitjatojinjin je xo̱ngá, jé Jeobá tsakʼetsʼoalaijin kʼoa jé kininʼiotʼaijin.

Nʼio nda faʼaitsjenna jmeni xi koan nga kʼia. Nʼio xkón koanchon, tobʼelañá, je sondado ñaki kjiotontsja je tjo̱le, kʼoa nkjín koya chʼin kisʼe. Kuinga xkón tsakiyonijin nga kitjatojinjin je xo̱ngá. Nʼio ñʼai koannajin nga ya kitjaijin jñani tjío je sondado. Tonga ngisaa xkón koanchon nga ya kitjaijin jñani tjío je chjota xi Biafra tsʼe. Ñandia kʼianga jenjio, chitso tsakatejnaya nga jaʼajinndá xo̱ngá, tjen Asaba saʼnda nga kichoa ya Onitsha, kʼoa yaa Enugu kia nga kitsjoanganʼiole je xi superintendente sʼin tjío. Kʼoati kia nga kitsjoanganʼiole je xi chjotajchínga sʼin tjío ya Aba, jñani tsín kitjoʼnde nga lʼí bakaa nga jemanjio. Ya Port Harcourt, tongotjo kinikjetʼanijin je kjoajtín kao jngo kjoabʼetsʼoa nga̱ yaa naxinandá jaʼasʼen je sondado.

Je kjoajtín xi kisatio nʼio kitsjoanganʼiole je ndsʼee nga koanjinle nga tsjoake je Jeobá kʼoa nga je sikuinda. Kʼoati kui kjoafaʼaitsjen tsakʼaile nga nʼio chjíle nga tsín ʼya xi tsjoánganʼiole kʼoa nga jtín koatio. Je ndsʼee xi Nigeria tsʼe kixi koan. Kisʼele kjoatsjoacha kʼoa jtín tsakatio. Tsee kjoanda kisʼena nga ya tsakatejnakoa nga kui nichxin.

Kʼianga nó 1969, jé ndsʼee Milton Henschel xi presidente sʼin tsakʼejnale je kjoajtíntse jñani nkjín naxinandá faʼaini je xi bichó xi “Paz en la Tierra” tsakʼin ya Estadio de los Yankees (Nueva York). An tsakasenkoa kʼoa nʼio tse xi koanna. Nʼio tsakasenkaona nga̱ kʼoati jngo kjoajtíntse jñani nkjín naxinandá faʼaini je xi bichó kisʼejna nga nó 1970, xi “Hombres de Buena Voluntad” tsakʼin ya Lagos (Nigeria). Jé Jeobá kisichikontʼainnajin nga kisʼejna kjoajtíntse jebi, nga̱ me tokʼia jetʼa je kjoajchán nga kui nichxin. Je xi kicho kjoajtíntse xi kisʼejna 121,128 koanni kʼoa 17 én jaʼatoya. Je ndsʼee Knorr kao ndsʼee Henschel, kao xi kjaʼaísa ndsʼee xi avión tjíoya nga kicho, xi ya tsʼe Estados Unidos kao Inglaterra, tsabee nga 3,775 koanni je xi kisʼenngindá. Kʼoakoan joni kʼianga sʼuí Pentecostés nga nʼio nkjín koanni je xi tokʼia chjotatjenngile Cristo koan. Kjesa kʼoasikji tse xá sʼejinna joni kʼianga kisʼendajin je kjoajtíntse xi kisʼejna. Sasa koannkjínyani je xi kitsoyason.

Je xi tsʼato 30 nó nga ya Nigeria tsakatejna, sakʼoaa superintendente viajante sʼin kisixá kʼoa sakʼoaa superintendente de zona koan ya África Occidental. Je misionero nʼio kitsjoa kjoanda kʼianga kitsʼainganʼiole kʼoa nga kuenta koan nga jngó jngó. Nʼio tsjoa kisʼe tokoan  nga kʼoakixinle nga tsín toje tjío. Nga kʼoakisʼian kui kitsoyana nga tjínnele kʼoainganʼiolee je ndsʼee nga tosi tonda sixále je Jeobá kʼoa nga taja sʼin kʼoa jtín sʼin kʼoéjna je naxinandále.

Jé Jeobá tsakasenkaonajin nga kichokjoajinnajin nga chʼin kisʼe kʼoa nga kjoajchán kisʼejna. Tsaʼyaníjin ngantsjai josʼin tsakasenkaonajin je Jeobá. Je Oris itso:

“Nga joaijin nkjín kʼa nga kui chʼin xi malaria ʼmi kisʼenajin. Nga kui chʼin kisʼenajin, ñandia nga tsín tijme xi tsabeni je Worth nga kicho ya hospital xi tíjna ya Lagos. Kʼoatsakʼinna nga tsakui nichxin likui tikʼoéjnakonni, tonga tsjoá koanndayani. Kʼianga jejaʼále, tsakjákaoni tʼatsʼe Chjotaxále Niná je chjinexki xi tísíkuinda, je xi Nwambiwe ʼmi. Xijekoanni, tsangínchonlaijin nga tosi tonda katabesa xi tʼatsʼe Biblia. Kiskotʼaya kʼoa chjotajchínga sʼin tsakʼejna ya Aba. Kʼoa an kʼoati nkjín chjota tsakasenkoa nga testigole Jeobá koan, jolani je chjota xi kjaʼaí religión tjíojin. Nʼio tsjoa tsakáya tokuinjin nga tsaʼyaxkuinjin je chjota xi Nigeria tsʼe, josʼin ngale, je costumbre xi tjínle kʼoa kao énle”.

Jebi kʼoati kui tsakakóyanajin nga tjínnele tsjoacha koai̱njin je ndsʼee tsa menajin nga tsjoa sa̱tío tokuinjin nga xin ʼnde tinixáijin.

Kʼianga nó 1987 kjaʼaí xá tsakʼainajin. Likui tiya Betel xi tíjna Nigeria tsakiyonijin, yaa tsangínkʼinyasuinjin ya ʼnde xi tíjnajin ndáchikon jñani Santa Lucía ʼmi. Nʼio tsjoa kisatio tokuinjin, tonga kʼoati tjín jmeni xi ñʼai koannajin. Ya África, je chjota nkjín yánchjín bixankao, tonga ya Santa Lucía tobatiokao xínkjín ninga kje bixanjin. Je Énle Niná tsakinyakao je chjota xi tsakʼinyalaijin je Biblia nga kisikʼantjaiya yaole.

Nga jeki nó, jelikui tikʼoakji nganʼio kisʼeninajin. Kuinga ya kisikasénninajin je Cuerpo Gobernante ya Brooklyn (Nueva York) kʼianga nó 2005. Kʼiaa nga nó 2015 kʼien je Oris, kʼoa tsee kjoaba tsakatejnajian. Tsjoale kjoanda je Jeobá nga nyaon nyaon kʼianga chjoónna koanni je Oris. Nʼio nda tsakasenkaoná kʼoa nʼio tsjoake koanna. Kʼoati nʼio tsjoake̱ koan je xi 68 nó tsakiyokoaijin xíngijin. Koanjinnajin nga je xi tsjoa bʼé tokoán nga jngo chjoón jngo xʼin maa kʼoa nga nda kuiyoaa ya jinjtín, kuinga ʼyaxkoán je xi séntítjonná, nga nichatʼalee xíngiaa, nga nangitokon maa kʼoa nga kʼoamakjoaan josʼin mele Niná.

Kʼianga jaʼajen sakʼoa tokuinjin, jé Jeobá kinijélaijin nganʼio nga tosi tonda si̱xálaijin. Tsakasenkaonajin nga tosi tonda kinindayaijin yaonajin, kʼoa tsaʼyaníjin nga nda tsakiyuijin. Kʼoa sʼasa tse kjoanichikontʼain tsjoáná je Jeobá (Is. 60:17; 2 Cor. 13:11).

Ya Trinidad y Tobago, je Jeobá kisichikontʼain josʼin kisixá je nʼaina kao xi kjaʼaísa ndsʼee. Kʼoa ndʼaibi 9,892 mani je choʼndale Jeobá. Ya Aruba, nkjín ndsʼee tsakinyakao je jtín jñani kichotítjoan nga tosi tonda nda kisixále je Jeobá. Kʼoa ndʼaibi 14 mani je jtín xi tjío. Ya Nigeria 381,398 mani je xi tsoyason. Kʼoa ya Santa Lucía 783 mani je choʼndale Niná.

Ndʼaibi jetsʼato 90 nóna. Ya Salmo 92:14 kʼoatso nga je xi ya tjío ndʼiale Jeobá “tosi tonda koale to ninga jetjínle ntsja̱chxoa, kʼoa tosi tonda yʼai kʼoa xkoén koa̱nkjoan”. Nʼio tsjoa kjoanda nga je Jeobá tisixále. Nga kitsoyana je xijchána kui xi tsakasenkaona nga ñaki kao ni̱ma̱na tisixánile. Je Jeobá tíbakóna kjoatsjoacha, kʼoa títsjoáʼndena nga tosi tonda nda tisixále (Sal. 92:13).