SAʼNDA nichxin kjoatse, je chjota israelita kao tao̱nle kitsjoanganʼioni nga tsaʼyaxkón je Jeobá. Tonga kʼianga nichxinle Jesús, je chjota judío nʼio nkjín koya jmeni xi tsakʼéchjíntjai, kʼoa nʼio ñʼai koanle nga kʼoakisʼin.

Ngatsʼi je chjota judío xi jekiskason nóle, tjínnele basen siclo (jao dracma) kitsjoa kʼianga kitsjoanganʼio ya ndʼianajño, kʼoa xijekoan, ya yo̱ngo̱. Kʼianga siglo 1, je tao̱n jebi kʼoasʼin koanchjén nga koansinle je yo̱ngo̱ xi tsakʼénda Herodes kʼoa nga cho̱ tsakʼaitʼale Niná. Tjínkʼa chjota judío xi kiskonangile Pedro jósʼin síkjaʼaitsjen Jesús xi tʼatsʼe tao̱nbasen jebi. Kʼoa je Jesús kʼoakitso nga tsín chʼaotjín tsakui kʼoechjí. Saʼnda kʼoakitsole je Pedro nga jngo tao̱n katafikásjai xi kʼoechjíni jebi (Mat. 17:24-27).

Nga kui nichxin, je naxinandále Niná tjínnele jngo ya kitsjoa xi te ya tsojmi xi koanjchále kʼoa jotjín kinjele (Lev. 27:30-32; Núm. 18:26-28). Je chjotatítjonle religión kʼoasʼin tsakʼénele je chjota nga te ya sikao jmeni xi koanjchále kʼoa nga jngo ya tsjoá. Jngo ya kitsjoa kʼianga te ya kisikao ninga tokui “xka̱ menta kao xka̱ eneldo kao xka̱ komino”. Alikui chʼaosʼin tsabekon Jesús nga kui kitsjoa chjota, je xi chʼaosʼin tsabe kuinga jaonkjaín koan je chjota escriba kao chjota fariseo (Mat. 23:23).

Xi ijngosani, nga je chjota romano tsakánentsja chjota judío, je chjota jebi kʼoati kisijéle tao̱nbasen. Tobʼelañá, tsa ʼyani xi jngo nangi kijnale, nga tsakʼéchjíntjai tjínnele tao̱n kitsjoa kʼoa tsakuije̱ tsojmi xi koanjchále. Kʼoa je chjota aon ya kʼoa tsa ño ya síkao je tsojmi xi majchále kʼoa jngo ya tsjoále je chjotaxá. Tsen tsen tsakʼéchjíntjai nga jngó jngó je chjota judío jmeni xi kisʼele. Je chjota fariseo kui kiskonangile je Jesús tsa ndatjín kʼianga kui kʼoechjí jebi. Kʼoa je Jesús kʼoakitsole jokjoantjínni kjoa. I kitsole: “Tʼailao tsokʼoa César je xi tsʼe César, kʼoa tʼailao Niná je xi tsʼe Niná” (Mat. 22:15-22).

Kʼoati koanchjíntjai je tsojmi xi kitjo kʼoa xi jaʼasʼen ya naxinandá. Je tao̱n jebi yaa koanchjí ya jñani bichókjayo chitso, jñani kjio puente, jñani tsaokjao je ndiaa, jñani bitjasʼenñá je naxinandá kʼoa tsa ya jinndi̱tsi̱n.

Nʼio ai koanle je naxinandá jmeni xi tsakʼéchjíntjai kʼianga je chjota romano tsakánentsja. Tojo tso jngo chjota romano xi kui kotʼayason jmeni xi koan ngasʼa, xi Tácito ʼmi, kʼianga tsakʼejna je Jesús i̱ Sonʼnde, nga tsakatéxoma je chjotaxá Tiberio, “je naxinandá Siria kao Judea nʼio ai koanle jmeni xi tsakʼéchjíntjai, kʼoa kui kisijé nga tsín kʼoasikji nkjín koya jmeni xi kʼoechjíntjai”.

Josʼin koanchjíntjai je tao̱nbasen jebi, ngisaa nʼio ñʼai koanle je chjota judío. Je chjota xi kui xá kisʼin kʼianga tao̱nbasen tsakʼéxkó, jé tsakʼaile xá jebi je xi ngisa tse tao̱n kitsjoa, kʼoa kui kʼoakisʼinni nga̱ nda kinjele. Xi ijngosani, je chjota jebi kjaʼaísa chjota kitsjoaxále nga tsakʼéxkó je tao̱nbasen, kʼoa kʼoati nda kinjele. Tobʼelañá, je Zaqueo, kisʼele choʼnda xi tsakʼéxále nga tao̱nbasen tsakʼéña (Luc. 19:1, 2). Nga kʼoakisʼin, kuinga nʼio jticha koanni je xi tao̱nbasen tsakʼéxkó.