JE CHJOTA hebreo xi ya tsakatio ya ʼNde jña tsakʼinle nga kʼoaile, kʼiaa tsakʼétsʼiakaoni je nó kʼianga tsakinyáxó nangi kʼoa kʼianga tsakántje, kʼoa ndʼaibi kʼiaa bʼakaole nga sá septiembre kao sá octubre.

Kui kiskotsenle je Sá kʼianga tsabe jotjín nichxin tjínle nga jngo sá, tsa 29 kʼoa 30 nichxin. Kʼoa kui je Tsʼuí kiskotsenle nga kiskosonnile jotjín nichxin tjínle nga jngo nó. Kʼiatsa kuilani je Sá kitjenngi, ngisajin choa nichxin kisʼele nga jngo nó tikʼoajinni kʼiatsa kui Tsʼuí kitjenngi. Kʼoa kuinga tsakásjainile jokisʼin nga katamangóson je nichxin. Kiskaniya nichxin kʼoa kisikʼantjaiyajin kʼa sá, tsakui nichxin kʼianga kjesa fitsʼiajin je nó xi ijngo. Nga kʼoakisʼin, kʼiakjoán tsʼakaole nga tsakʼéntje kʼoa kʼianga tsakʼéxkó je tsojmintje.

Kʼianga nichxinle Moisés, je Jeobá kʼoakitsole je naxinandále nga kʼia katabʼétsʼiakaoni je nó kʼianga sá abib (nisán), xi kʼia bʼakaole ndʼaibi nga sá marzo kao abril (Éx. 12:2; 13:4) Kʼianga kui sá, je chjota israelita jngo sʼuí tsakʼasje nga kitsjoatʼale Jeobá je tsojmi xi títjon koanjchále (Éx. 23:15, 16).

Je chjota xi kui kotʼayason jmeni xi koan nichxin kjoatse xi Emil Schürer ʼmi, i kitso: “Alikui ñʼai tjín josʼin nga kisikʼantjaiyajin nichxin je chjota nichxin ngasʼa, tobʼelañá je sʼuí Paxko, tjínnele kʼiakjoan kiska kʼianga kjijngo sá, nga sá Nisán (14 sá Nisán) kʼoa kʼiakjoán nga jefaʼato nga mangóson jokji hora sʼele je nichxin kao nitje̱n kʼianga cha̱nndoá […]. Kʼoa tsa kʼia tsʼakaole nga tífe nó, je sʼuí Paxko tongini kisʼejna kʼoa tjínnele jngo sá kiskanison tongini nga kjesa bichójin sá Nisán” (Historia del pueblo judío en tiempos de Jesús 175 a. C. - 135 d. C., traducción de J. Cosgaya y A. Piñero).

Ñá xi testigole Jeobá maa, tojo kui choa̱ jebi manngíntjengiaa kʼianga ʼyaa josʼin bʼakaole je Kjoabichile Nainá, xi kʼia bʼakaole nga sá marzo kao sá abril, kʼoa kʼiakjoán bichóka nga 14 sá Nisán xi tsʼe calendario hebreo. Tongini sʼejinkon je jtín xi tjío jngo tjíjtsa Sonʼnde kʼiani kʼoakaole nga kjoaʼaítsjenya je Kjoabiyale Cristo. *

Tonga jókoanni tsabe je chjota hebreo kʼiáni jetʼa jngo sá kʼoa kʼiáni kitsʼia je xi ijngo. Nichxin xi tiyoaa ndʼaibi ngisaa choa ñʼai josʼin ʼyañá, koaan tsa jngo calendario chótsenlee kʼoa tsa ya tjen teléfononá chótʼañá. Tonga nichxin kjoatse ngisaa ñʼai koanle josʼin tsabeni.

Kʼianga nichxinle Noé 30 nichxin kisʼele nga jngo sá (Gén. 7:11, 24; 8:3, 4). Tonga kʼianga jekui koanchjén calendario hebreo, alikui tongantsjai nga 30 nichxin kisʼele nga jngo sá. Kʼiaa tsakʼétsʼiakaoni je sá kʼianga matsen je sáʼndí, xi tsonile, kʼianga jefaʼato 29 kʼoa tsa 30 nichxin.

Jngoo sá kinchja̱ni kʼianga i̱ kitso ñandia je David kao Jonatán: “Kjinjio sá nyaon” (1 Sam. 20:5, 18). Kʼianga siglo 11 tongini nga nó 1 jejin tsabe chjota josʼin tsakʼéxki̱ je sá. Kʼoa jókoanni tsabe je chjota israelita kʼiáni kitsʼia nga jngó jngó sá. Yaa tsoyaná libro xi Misná ʼmi, xi ya tjítʼa jmeni xi kitso kʼoa jmeni xi kisʼin je chjota judío ngasʼa. Kʼoati tsoya nga je Sanedrín, je chjotaxá judío xi ngisasa tse nganʼio kisʼele, nga tanjioya batiojtín kʼianga bichó 30 nichxin, xi tsonile, nga to jetífe je sá kʼoa ñato sá kʼoakisʼin, ánni nga tsabeni kʼiáni koaitsʼia je sá xi ijngo kʼoa jósʼin kʼoasje je sʼuí xi tsakatío. Jñá kiskoénile nga kʼoakisʼin.

Chjota kisikasén nga ki ya ʼnde xi toxá kisationi nga kikotsenle je sá ya Jerusalén. Kʼianga be chjota jebi nga sáʼndí, kjitʼanangi tsakájinkon je Sanedrín. Kʼianga sʼejinle Sanedrín bájinkon je chjota kʼianga jekjaʼaí sá  koaitsʼia. Kʼianga yojbi kjia nga tsín matsen je Sá, je chjota jebi kʼoakitso nga 30 nichxin sikje je sá nga kʼia kʼoa nga jekjaʼaí sá koaitsʼia nga koa̱nnyaonni.

Je libro Misná itsosa: Je Sanedrín tsakájinkon je chjota jmeni xi kisʼin kʼoa jngo lʼí tsakʼétse ya nindo xi Olivos ʼmi, xi tíjnachrian ya Jerusalén kao ʼnde xi tjíochrian ya Israel. Kʼianga jeki nichxin tosa chjota kisichjénngá nga kikájinkon je naxinandá. Kʼianga kʼoakisʼin, ninga tsín ya Jerusalén tjíokʼa je chjota judío kʼoasʼin kisʼejinnile nga jekjaʼaí sá koaitsʼia kʼoa nga koa̱n tikuini nichxin kʼoasje sʼuí.

Je sén xi faʼaitʼa rebista jebi, basenkaoná nga ngisa majinná josʼin koanchjén je calendariole chjota hebreo, josʼin tsakʼéxki̱ nichxin xi kisʼele nga jngó jngó sá, je sʼuí xi tsakʼasje kao josʼin kitjenngi je cha̱n.