Yaa Países Bajos kitsian nga nó 1948. Nga koanñanóni yaa tsangínkiyuijin ya São Paulo (Brasil). Je xijchána nʼio sísin ya yo̱ngo̱ kʼoa kʼoasʼin nganajin nga kʼia bʼexkiaijin Biblia nga jebichijin nga maxon. Kʼianga nó 1959, yaa Massachusetts, Estados Unidos tsangínkiyuijin.

Jin manijin kao xijchána kʼoa je pana nʼio kisixá nga tsakajngiʼanajin. Jokji jaʼato nó nkjín koya xá kisʼin, tsojmi tsakaténason, kisixá jña kisʼenda carretera kʼoa yaa kisixá jña bitjo avión. Nʼio tsjoa kisatio tokuinjin ngatsʼijin nga ya kisixá jña bitjo avión nga̱ koan tsangínjin jña xin ʼnde.

Nga sʼa xtia kui kisikjaʼaitsjen jméni xi mena sʼian nga jekoa̱njchínga. Tjínkʼa xtimiyona xi skuelangʼa kiskotʼaya kʼoa tjínkʼa xi sondado koan. Tonga an alikui tsjoake̱ nga sondado kijinle, nga̱ tsín tsjoake̱ kjoasi kao kjoabixkan. Kuinga skuelangʼa kiskotʼayaña nga̱ tsín koanmena nga servicio militar kisitjosoan. Tonga je xi koanmena kuinga koasenkoa chjota nga̱ kʼoasʼin kisikjaʼaitsjen nga kui xi tsjoa kʼoe tokoan.

Ya skuelangʼa kui antropología kiskotʼaya nga̱ kui xi koanmena skoe josʼin kinroatsʼiani je kjoabijnachon. Je maestro kui tsakakóyanajin xi tʼatsʼe evolución kʼoa kʼoakitsonajin nga tjínnele koa̱nkjainnajin nga ñaki kʼoatjín. Tonga tjín jmeni xi tsakʼinyana xi tsín tsakʼéjngo tokoan xi tʼatsʼe evolución kʼoa alikuijin koa̱n nga tokoa̱nkjainná tsa tsín jme choa̱ tjín xi bakó nga ñaki kʼoatjín kjoaixi.

Alikui kui tsakʼinyana jmeni xi ndatjín kʼoa jmeni xi mai, kui sakóyaná nga koa̱n kʼoasʼiaan tojmeni tojoni nga ndasʼin kuitjoaa nga skuela tichotʼayá. Tsjoa kisʼe tokoan nga tsangínjin sʼuí kao miyona kʼoa nga droga kichjainjin, tonga to jaʼato nga tsjoa kisʼe tokoan. Kui kisikjaʼaitsjenjian tsakui xi tsjoa kʼoe kjoaixi tokoan.

Yaa naxinandá Boston kikatejna, kʼoa yaa tsakʼetʼaxoan yaona nga ki ijngokʼa skuelangʼa. Kʼianga koan tsakʼechjiá je skuela, kisixáña kʼianga kisʼena vacación, kʼoa kʼiaa kiskajin títjoan jngo testigole Jeobá. Chjota jebi yaa ñatjen kisixá kʼoa kui tsakjákaonajmínina je xi “ñato nichxin” nchja̱ni ya capítulo 4 xi tsʼe Daniel, kʼoa kʼoakitsona nga nichxin fetʼa tiyoaa ndʼaibi (Dan. 4:13-17). Koanjinna kʼiatsa tosi tonda je kjoakaonajmíña xi tʼatsʼe Biblia kʼoa tsa sikjaʼaitsjenjian jmeni xi tsona tjínnejinle sikʼantjaiya yaona josʼin tijna. Kuinga tokisikjinnile.

Ya skuelangʼa kui kiskotʼaya nga koa̱n kjuíkasenkoa je chjota xi América del Sur tsʼe. Kʼoasʼin kisikjaʼaitsjen nga kui xi tsjoa kʼoe tokoan nga koasenkoa je chjota. Tonga tsínni kui xi tsjoa tsakʼé tokoan. Nga tsínni tsjoa tjín tokoan tosaa tokitjoa skuela nga jejetʼa xi jaon sá.

Kʼianga sá mayo nó 1970, yaa Ámsterdam (Países Bajos) kikatejna, kʼoa yaa kisixá jñani bitjo avión joni je nʼaina. Nga ya kisixá nʼio nkjín ʼnde tsaʼbexkoan, jolani naxinandá xi tjío ya África, América del Norte, América del Sur, Asia kao Europa. Tonga tsaʼbeña nga nʼio tse kjoa tjín ngakjijnda naxinandá kʼoa tsín ʼya xi male bʼéndajin. Ninga kʼoalani, tojo kʼoatjín tokoan nga kui xi mena kʼoasʼian jmeni xi tsjoa kʼoe kjoaixi tokoan. Kuinga ya Estados Unidos kinroa ijngokʼaña kʼoa ijngokʼa ya Boston kiskotʼaya je skuelangʼa.

Nga tikotʼaya skuela, koanjinna nga tsín ya sa̱kóyana jmeni xi mena skoe. Nga tsín ʼbe jmeni xi sʼian jé kisijéle kjoafaʼaitsjen je maestrona xi Antropología tsoya. Kʼoa i kitsona: “Jmé xá tichotʼayani. Ánni nga tsín nikʼéjnani skuela”. Kʼianga kʼoakitsona, tokjoan kitjoña je skuela kʼoa tsín tiya kichoña.

Nga tojo tsín tsjoa tjín tokoan, yaa kijinle je chjota xi toje bʼa yaole kʼoa xi tsín jme kjoatéxoma fitjenngi, xi kjoanyʼán kʼoa xi kjoatsjoacha básjai. Nga kinroanijin ya Estados Unidos kao je miyona, choa choaa kinroaijin saʼnda nga kichuijin ya Acapulco (México). Yaa tsakiyojinlaijin je chjota xi toje bʼa yaole kʼoa xi tsín jme kjoatéxoma fitjenngi, kʼoasʼin matsen nga tsín síkjáojin kʼoa nga tsín jme kjoa tjínle. Tonga koanjinna nga tsínkui xi tsjoa kʼoe kon ngantsjai josʼin fikao yaole. Tsaʼbeña nga nkjínni xi tsínni kixi jmeni xi sʼín.

Nga kui nichxin, kui kisikjaʼaitsjen ijngokʼa jmeni xi mena sʼian saʼnda nga sʼa ʼndí kjiʼe̱. Kui xi koanmena nga chitso koatejnaya kʼoa nga an koasentítjonle je chjota xi tjíoya chitso. Tonga tokʼiajin nga kʼoakoa̱n tsa ñaki tsʼan je chitso xi sixákoa. Nga kʼoati kui xi koanmele je miyona Tom, kʼoasʼin tsakʼendajinjin nga ya ndáchikon kuitsomajinjin jngo tjíjtsa Sonʼnde. Tsakjasjainíjin jngo ʼnde jñani naskáchon, jñani tsín jme kjoatéxoma koanngíntjenngijin.

Yaa Arenys de Mar tsangínjin kao Tom, ʼnde xi ya chrian Barcelona (España) tíjna. Yaa tsakindaijin jngo chitso xi ñajan metro (31 pies) tjínle xi Llygra ʼmi. Tsakʼendayaníjin nga koa̱n koanngínjinkoaijin ya ndáchikon. Nga tsín nʼio maxátiyanajin, kichʼasjeníjin je motorle kʼoa yaa tsakinyasaijin je nandá xi ma ʼyo. Kʼoati jao yá tsakindaijin xi koa̱n chjénndánijin xi aon metro (16 pies) ndo. Nga koa̱n ya si̱kájnaijin je chitso ya ndainandá jñani choa tiʼnde, yaa kichuijin ya Seychelles, ya jinndáchikon Índico. Kui xi koanmenajin nga ya kuichuijin ya ndai África kʼoa nga kʼoétinndaijin ya jña Buena Esperanza ʼmi ya Sudáfrica. Nga koa̱n kuichuijin jñani timangínjin, kui kichotsenlaijin je niño, mapa, libro kʼoa jngo ki̱cha̱ xi koa̱n koandiaanajin josʼin koanngínjin. Tokʼoakoannajin nga nʼio nda koanjinnajin jñani titsomaijin.

Koanjinnajin nga tsín koa̱n ya jinndáchikon kuitsomakoaijin je chitsonajin nga̱ yá koanndani. Nga tojngo hora kanjaola litro (6 galón) nandá jaʼasʼen je chitso. Tojonásʼin jesa kabʼeyanajmía, nʼio kitsokjoan kʼianga jtsíntjao̱nʼio jaʼajin ndáchikon, kʼoa tokʼiaa tsakʼetsʼoa títjon ijngokʼale Niná. Kʼoakixinle Niná nga kʼoenele yaona nga skoexkoan tsa kuinje̱ngilaijin yaonajin. Koanxaan je jtsíntjao̱nʼio kʼoa kisitjosonña jme xi kixian.

Tsakʼexkiaña Bibliana nga tijnaya chitso ya jinndáchikon. Tikjaʼaitsjenlao jokji tsjoa kisʼe tokoan nga ya tijnaya chitsona nga ya tjenjian je ndáchikon Mediterráneo. Nkjín koya jti̱ tjín, jolani je xi fitjen kao xi delfín ʼmi, kʼoa ñaki to nandá kijna ngakjijnda. Kʼianga njio nʼio naskásʼin matsen je Vía Láctea nga nʼio nkjín niño tjín kʼoa ngisaa kisʼejngo tokoan nga tíjna jngo Niná xi mandosinle xi tʼatsaan.

Kʼianga jenkjín xomana titsomajinjin ndáchikon, chaan ya kichuijin ya ʼnde jña bichókjayo chitso ya Alicante (España), kʼoa yaa tsakatenaijin je chitsonajin ánni nga kui kuindánijin xi ngisa nda kji. Tonga alikui choa ñʼai koannajin nga tsakatenaijin nga̱ jechitso jchá, tsínle motor kʼoa nandá faʼasʼen. Tonga je xi ngisa tsjoa bʼé tokoan kuinga koanʼana nga tsakʼexkia Biblia.

Kʼianga sa tse sa tse tsakʼexkia Biblia, koanjinna nga ya tsjoáná kjoafaʼaitsjen nga tsjoa sa̱tío tokoán. Tokʼoakoanna jotso Biblia tʼatsʼe jme xi sʼiaan nga tsje kjuinkoaa yaoná, kʼoa kui kisikjaʼaitsjen ánni nga tsín sítjosonni jotso Biblia je chjota xi chjotatjenngile Cristo tsole yaole, jolani an.

Ñaki kʼoatsakʼe tokoan nga nda sʼian kʼoa tsínti droga kiskenña. Kʼoasʼin kisikjaʼaitsjen nga tjín chjota xi kʼoasʼin fikao yaole jotso je Biblia, kʼoa koanmena tsakasje. Tikʼiaa tsakʼetsʼoangánile Niná nga katabasenkaona nga ska̱jian je chjota xi kʼoasʼín jotso je Biblia.

Nkjín religión kijian saʼnda nga koansjaina je religión xi kixi. Kʼianga tsoʼba ya yandiaa ya Alicante, nkjín yo̱ngo̱ tsaʼbe. Tonga nga tsaʼbe nga xkóson nyale, kʼoakixian nga tsín tsakui xi kixi.

Ñandia nga taingo koanxon, yaa tijnatʼa nindo jña matsenni jña fichókjayo je chitso, kui tibʼexkia Santiago 2:1-5, jñani kʼoatso nga tsín ndatjín nga toje xi nyiná síxkón si̱koaa. Kʼianga jetifiña jñani kijna je chitso, yaa ndiaa jaʼa jñani tjíoxkó chjota xi Énle Niná tjíokotʼaya. Itso én xi tjítʼa: “Ndʼia jña kotʼaya je Testigole Jeobá”.

I kixian: “Toskotʼayakaola chjota xokjoan, jóxotsesʼin skoéyana”. Kjijka ndso̱koa nga jaʼasʼen, ntsja̱ʼa kjiʼe̱, kʼoa kixijndajon kixijndatʼa kji je pantalónna. Je acomodador kʼoakitsona nga koa̱n koatejna kʼoa yaa kichosíkʼéjnana jñani tíjna jngo chjoón xi jejchínga. Nʼio nda chjota chjoón jebi kʼoa tsakasenkaona nga koansjaina je texto xi tísíkʼaxki̱ je xi tínchja̱ya. Nga jejetʼa kjoajtín, tokʼoakoanna nga nʼio nda chjota ngatsʼi xi kichosítiʼndana. Jngo xi kʼoakitsona tsa koa̱n nga ya ndʼiale kjuía nga tʼatsʼe Biblia cho̱bayanijin. Tonga nga kje fetʼajinna nga bʼexkia Biblia ngakjijngo, i kixinle: “Kʼia kʼoaxínle nga jetijnanda”. Tonga kiña ngayeje kjoajtín.

Nkjín xomana jaʼato nga chan kʼia ya ndʼiale chjota xi kʼoakitsona, kʼoa kitsoyana jmeni xi kiskonangile xi tʼatsʼe Biblia. Kʼianga jejngo xomana jaʼato, jngo xo̱n najño kitsjoana xi naskásʼin matsen. Kʼoakitsona nga je najño xi kitsjoana nga tsʼe jngo chjota xi ndoyá tíjnaʼya xi totʼatsʼe nga kisitjoson nga kʼoatso je Biblia nga tsjoacha koaan xíngiaa kʼoa nga tsín koa̱n nga kjoajchán kjuinjiaan (Is. 2:4; Juan 13:34, 35). Kʼiaa koanjinna nga jekiskajian chjota xi sítjoson jotso je Biblia tʼatsʼe josʼin mangínkoaa yaoná. Alikui tikui kisindosinña nga koa̱nsjaina jngo ʼnde jña naskáchon xi tíjnajin ndáchikon, tosaa kui xi koanmena nga nʼio nda skotʼaya Biblia. Kuinga ya ki ijngokʼaña ya Países Bajos.

Ño nichxin kichoña ya naxinandá Groninga (Países Bajos). Tsakajngixáña nga kichoa ya ʼnde jebi. Kʼianga ya tsakajngixá jñani manda yá, nkjín koya xi kichjonangina, jngo koya kuinga kʼoaxián jme religión xi tijnajian. Kʼoa i tsakʼe je xo̱n: “Testigole Jeobá”. Kʼianga tsabe je naile xá jmeni xi tsakʼetʼaxoan, chʼao tsaká nkjaín kʼoa i kitsona: “Tsakui nichxin kʼia kuinchjale”. Tonga tsínni kinchja̱na.

Jña xin jñani kʼoati yá manda, yaa kiskonangia tsa machjénle choʼnda. Kʼoatsakʼinna  tsa kjiona xo̱n xi tsʼe skuela kʼoa tsa sa jekisixá. Kʼoakixinle nga sa jejngo chitso tsakʼendaya. Tokʼoakoanna nga i̱ kitsona: “Koaan kʼoétsʼiakaokjoanni sʼaili nga si̱xái, tonga ali kjoajin bijnyi nga̱ testigole Jeobá ña kʼoa fitjenngiña jotso je kjoafaʼaitsjen xi tsjoá Biblia”. Kʼoa i kixinle: “Kʼoati kuiña tsanda an”. Tonga nga tsabena nga ndo tjín ntsja̱jkoa kʼoa nga ntsja̱ʼa kjiʼe̱, i kitsona: “Xínyajinle tsokʼoa Biblia”. Tsjoa kisʼe tokoan nga kʼoakitsona. Koanjinna anni nga tsín tsakʼaixánina nga títjon. Koanjinna nga jeni Jeobá tíbasenkaona nga koa̱nsjaina jmeni xi simetokoan (Sal. 37:4). Jngo nó kisixákoa je ndsʼee kʼoa kʼoati kitsoyana Biblia je xi jngo nó. Kʼiaa kisʼe̱nngindá nga sá enero nó 1974.

Nga jejaʼato jngo sá precursor sʼin kisixá kʼoa kui xi nʼio tsjoa tsakʼé tokoan. Kʼoa xi koan jngo sáni yaa Ámsterdam kia nga kitsjoanganʼioa jñani tíjna jngo grupo xi én kastía nchja̱. Nʼio tsjoa kisʼe tokoan nga kixinyale Biblia je chjota nga én kastía kʼoa nga én portugués. Tsee kjoanda tsakʼaina nga sá mayo nó 1975, nga̱ precursor especial sʼin kisixá.

Ñandia nga jngo precursora especial xi Catharina ʼmi kichokao kjoajtín nga én kastía jngo chjoón xi Biblia títsoyale xi Bolivia tsʼe. Carta kichjilaijin xíngijin kao Catharina nga ngisa nda jchaxkuinjin xíngijin. Kʼoa koanngósonníjin josʼin menajin si̱xálaijin Niná. Kʼiaa nga nó 1976 chixainjin, kʼoa precursor especial sʼin kinixáijin saʼnda tjen nó 1982 kʼianga tsangínjin Skuela xi tsʼe Galaad xi mani 73. Tokʼoakoannajin kʼoa tsjoa kisatio kaoni tokuinjin nga ya África Oriental kinikasénnajin. Aon nó nga ya tsakʼainganʼiuijin ya Mombasa (Kenia). Nga nó 1987, yaa Tanzania kinikasénnajin jñani jekisʼetʼaxo̱n ngixko̱n kjoatéxoma je xále Niná. Kʼoa 26 nó nga ya tsakiyuijin kʼoa xijekoan yaa Kenia tsangín ijngokʼaijin.

Nʼio tsjoa tjío tokuinjin nga binyakoaijin chjota xi nrʼoé je Énle Niná. Tobʼelañá, je chjota xi títjon kixinyale Biblia ya Mombasa kʼiaa kiskajian nga tixinyasoan, jao revista kitsjoale kʼoa i kitsona: “Kʼianga jekoa̱n kʼoexkia, jméni xi sʼian”. Jngo xomana koanskanni, kao kui libro Usted puede vivir para siempre en el paraíso en la Tierra kixinyanile Biblia, libro jebi chriankʼiaa kitjo nga én suajili. Kʼiaa kisʼenngindá chjota jebi nga koanñanóni kʼoa precursor regular sʼin kisixá. Kʼoa jeme 100 chjota tíbasenkao nga tjíotsjoátʼale yaole Jeobá kʼoa nga tjíofisʼenngindá.

Kʼianga koanjinna jme xá tiyoñá i̱ Sonʼnde kʼoakisʼe tokoan joni je chjota xi kjoama̱ sʼín xi jngo perla koansjaile kʼoa xi tsakásjaile jokisʼin nga tsakatse perla jebi (Mat. 13:45, 46). Koanmena tsakasenkoa xi kjaʼaí nga kʼoati tsjoa sa̱tío kon. Tiʼyaníjin kao chjoónna josʼin síchikontʼain Jeobá je choʼndale nga tsjoa satío kon.