KʼIANGA chrianle nó 1930, je xijchána xi James kao Jessie Sinclair tsakʼin yaa kikatio ya Bronx, jngo ʼnde xi tíjna ya Nueva York. Yaa tsabexkon je xi Willie Sneddon tsakʼin xi kʼoati ya Escocia jaʼaini. Kʼianga jetjíofáonajmí, kui tsakjáoyani tʼatsʼe familiale. Jebi kʼiaa kʼoakoan nga kjesa tsinjian.

Je mana kui tsakʼéyanajmíle Willie nga je nʼaile kao ndsʼe̱ xi majchínga nga ya kichjxa ya jinndáchikon nga kjesa sʼejnajin je kjoajchán xi Gran Guerra tsakʼin. Je chitso xi tjíoya jngoo la̱jao̱ kisatetʼale ya jinndáchikon. Je Willie i kitsole je mana: “Je nʼaili yaa infierno tíjna”. Je Willie testigole Jeobá koan kʼoa nga kʼoatsakʼinle je mana kʼoasʼin tsabeni jotjínni xi kjoakixi.

Je mana alikui kisasenle nga kʼoatsakʼinle, nga̱ nda chjota koan je nʼaile. Tonga je Willie i kitsosale: “A tsí ngisa nda sʼe̱ tokuin kʼiatsa kʼoaxínle nga je Jesús kʼoati ya infierno ki”. Kʼiaa jaʼaitsjenle nga kʼoati tso je credo xi bʼéxkia ya relijiónle nga ya infierno ki je Jesús kʼoa nga kʼia jaʼáyanile nga koanjanni nichxin. Kʼiaa kiskonangi ánni nga ya kisíni Jesús jngo ʼnde jñani kjoañʼai nikjaʼá je chjotatsʼen. Je mana koanndosinle jotjínni xi kixi. Ki kjoajtín xi kisatio ya Bronx kʼoa kʼiaa kisʼenngindá nga nó 1940.

Nga kui nichxin, alikui nʼio kitsʼaile kjoandosin nga je xi xijchá ma kuitsoyale Biblia je xtile. Kʼianga sʼa ʼndí kjiʼe̱ jé pana bʼejnakaona kʼianga fi kjoajtín je mana kʼoa kʼianga fitsoyason. Nga jekoanskanni, kʼoati tsangínjin kjoajtín. Je mana nʼio nda kitsoyason kʼoa nkjín chjota kitsoyale Biblia. Sakʼoaa ñatjen kiskotʼaya ngatsʼi je chjota xi kitsoyale, nga̱ tiyani tsʼe. Kʼianga kisʼena vacación kikaoña mana nga kitsoyason kʼoa kʼoasʼin koannina xi tʼatsʼe Biblia kʼoa josʼin sakóyason.

Kʼianga sʼa xtia, alikui nʼio chjí tsaʼbekoan je Énle Niná. Alikui nʼio koanndosinna. Tonga kʼianga kichona 12 nó  publicador koan kʼoa saʼnda nga kʼia tosi tonda tixinyasoan. Nga 16 nóna kʼiaa kitsjoatʼale yaona je Jeobá, kʼoa kʼianga 24 sá julio nó 1954 kisʼe̱nngindá nga kisʼejna kjoajtíntse ya Toronto (Canadá).

Je ndsʼee xi kʼoati ya tjío ya jtín jña tsakatejna, tjíokʼa xi ya Betel kisixá. Nʼio kisasenna josʼin tsjoá kjoanokjoaya ya jinjtín kʼoa josʼin tsoya je Biblia. Je maestrona kui xi koanmele nga ya universidad kjuía, tonga an yaa Betel koanmena kjuísixá. Kuinga tsakʼendaña jngo solicitud kʼianga kisʼejna kjoajtíntse ya Toronto. Kʼoa nga koanñanóni, ijngo solicitud tsakʼenda kʼianga kisʼejna kjoajtíntse ya Estadio de los Yankees, Nueva York. Kʼianga 17 nóna, kʼiaa kinokjoana ya Betel xi tíjna Brooklyn, nga 19 sá septiembre nó 1955. Nga jejao nichxin tijna ya Betel, yaa kʼia jña manda je xo̱n ya kaye Adams, número 117 kʼoa yaa ʼnde jebi jñani kisixá. Ndi̱toon koanna kisixákoa je makina xi 32 xo̱n báyokjao kʼoa síkatíonda nga koa̱n skónya je makina xi ngikʼa.

Kʼianga jejngo sá tisixá ya jña kjimanda je xo̱n, yaa kinikasénna ya Departamento de Suscripciones, nga̱ koanna kiskia kao makina. Ya departamento jebi, tjíokʼa ndsʼee kao tichjaa xi ya kisixá nga tsakatíotʼa direcciónle chjota xi kisijé je Xo̱n xi Bájinkonná kao ¡Despertad! Xi koanskanni, yaa kisixá ya Departamento xi tsʼe Envío. Jé ndsʼee Klaus Jensen tsakasentítjonle departamento jebi, kʼoa kui kiskonangina tsa tijnanda nga ya koasenkoa je ndsʼee xi síxákao karro nga fikao xo̱n jña fayo barco. Kʼoati kisikatíoa rebista ya correo xi nikasénle je jtín xi tjío ya Estados Unidos. Je ndsʼee Jensen  kʼoakitsona nga je xá jebi nda koasenkaona, nga̱ to 57 kilo aijian. Kʼianga kikoa xo̱n ya jña fayo barco kʼoa kao ya correo, tsakasenkaona nga ngisa kisʼena nganʼio. Kʼoakoan jokitsona je ndsʼee Jensen.

Ya Departamento de Suscripciones kʼoati síkasénle rebista je jtín xi tiya chrian tjíoni. Kʼoasʼin tsaʼbeña nga nkjín koya én faʼatoya je xo̱n xi Énle Niná yʼangini ya Brooklyn. Nisañandiajinla ʼbe tsa kʼoasikji nkjín én faʼatoya, tonga tsjoa koanna nga nʼio nkjín jmi rebista nikasén ninga ya naxinandá jñani nʼio kjin. Nga kui nichxin, saʼnda tsínkui kiya jkoa tsa kuini kjoanda sʼe̱na nga ya kjuísixatʼa naxinandá jebi.

Kʼianga nó 1961 yaa kinikasénna ya Tesorería, kʼoa je xi kisikuinda xá jebi jé ndsʼee Grant Suiter. Tochoa nó jaʼato nga ya kinokjoana ya oficinale ndsʼee Nathan Knorr, je xi tíbándiaale xále Niná nga kui nichxin. Je ndsʼee Knorr kʼoakitsona nga je ndsʼee xi ya basenkao nga jngo sá koa̱ntsín, nga̱ yaa koai je Skuela jña nichjine je ndsʼee xi xá kjinele, kʼoa kʼianga jekjoaʼaíni nga ya Departamento xi tsʼe Servicio sixá. Kʼoakitsona nga an koatejnayangajaole kʼoa nga ya ñatjen sixá kao je ndsʼee Don Adams. Jé ndsʼee jebi xi kiskoé je solicitud xi kisikasén nga kisʼejna kjoajtíntse nga nó 1955. Je ndsʼee Robert Wallen kao Charles Molohan jeya tjío nga kichoa. Tsʼato 50 nó nga ya ñatjen kinixáijin nga ñuijin. Nʼio tse kjoatsjoa tjenkao nga ya ñatjen nixá kao je ndsʼee xi kixi fitʼale Niná kʼoa xi nda síxále (Sal. 133:1).

Kʼianga nó 1970 jngo xá kisʼenena. Kʼoatsakʼinna nga nkjín xomana kjuía  nga xki̱ nó kʼoa tsa kʼianga xki̱ jao nó, nga kjuísixatʼa jotjín sucursal tjío xi tsʼe Watch Tower Society. Kui xá kinikasénnina nga kjuítsjoa je xi visita de zona sʼin ʼyale tsakai, kʼoa xá jebi kuinga bisenkoaa nga nʼio satío kjoamakjainle ndsʼee xi ya Betel tjíosíxá kʼoa kao xi misionero ma, kʼoati ñá bʼakaoná chotʼaa josʼin kjimaxá ya Betel. Je kjoanda xi kisʼena kuinga tsaʼbexkoan je ndsʼee xi títjon ki je Skuela xi tsʼe Galaad jña nichjine misionero, kʼoa nga tosi tonda ya tjíosíxále Niná ya naxinandá jñani kinikasén. Kʼoa jetsʼato 90 naxinandá kisixatʼa jñani kui xá kjima.

Xi ya kinixáijin Betel xi tíjna Brooklyn, yaa kinikasénnajin je jtín xi tjío ya Nueva York, kʼoa an yaa kia je jtín xi tíjna ya Bronx. Jtín jebi, koannkjínya kʼoa kuinga kinijaoyani. Je jtín xi títjon, Upper Bronx sʼin tsakʼaijaʼaínle kʼoa yaa jñani kia kjoajtín.

Kʼianga chrianle nó 1960 jngo familia xi ya Letonia jaʼaini xi ya tsakʼinyale Énle Niná ya Bronx, xi koanskanni, yaa ki jtínnajin. Je tsotile xi majchínga xi Livija ʼmi, precursora regular sʼin kisixá kʼianga jetʼale je skuela. Nga jenkjín sá jaʼato, yaa kitsjoánganʼio ya Massachusetts, jñani ngisa machjén xi tsoyason. Kʼoa kjile nga xinyale nga nda kjimaxá ya jinjtín kʼoa je kui bʼéyanajmína nga nda títsoyason ya Boston.

Tochoa nó jaʼato nga precursora especial koan je Livija. Kʼoati koanmele nga ngisasa tse sixále Jeobá, kisikʼasʼen solicitud nga koaisíxá Betel, kʼoa kʼiaa kinokjoale nga nó 1971. ¡Joxi jéni Jeobá xi tjín xi títsona! Kʼiaa chixainjin nga 27 sá octubre nó 1973, kʼoa jé ndsʼee Knorr kitsjoanajin kjoanokjoaya. Proverbios 18:22 itso: “Je xi masjaile jngo chjoón xi nda sʼín, kui xi ndatjín masjaile, kʼoa sokóle kjoandale Jeobá”. Je Jeobá tísíchikontʼainnajin kʼoa jetsʼato 40 nó nga ya ñatjen tinixáijin ya Betel. Xi ijngosani, tojo yaa mangínjin kjoajtín ya ʼnde xi tíjna ya Bronx.

Nʼio tsjoa tjín tokoan kʼianga ya ñatjen kisixá kao je ndsʼee Knorr. Je ndsʼee jebi nʼio nda kisixá, tsjoake koan xi kixi kʼoa nʼio chjí tsabekon je misionero. Nʼio nkjín misionero xi ya kinikasén ya naxinandá jñani kjesa tjínjin testigole Jeobá. Je ndsʼee Knorr cáncer kiskatʼale nga nó 1976, nʼio ba koannajin nga tsaʼyaijin jokji kjoañʼai tsakjaʼá. Ñandia kʼianga tíkijna, kʼoakitsona nga kʼoexkiale je xo̱n xi sʼa kuitjo chjotse. Kʼoa nga kuinchjale je ndsʼee Frederick Franz nga kʼoati katanrʼoé jotso xi koa̱nxkia. Skaanni kisʼejinna nga tsín nda matsenle je ndsʼee Franz, kʼoa nga jeni ndsʼee Knorr bʼéxkiale tsakai je xo̱n.

 Je ndsʼee Knorr kʼiaa kʼien nga nó 1977, xi tsaʼyaxkuinjin kʼoa xi tjao koannajin, kui xi kisinʼio tokuinjin nga ñaki nda kisitjoson je xále i̱ Sonʼnde (Apoc. 2:10). Nga kʼia, jé ndsʼee Franz kisʼenele nga tsakándiaale je xále Niná.

Nga kui nichxin, an secretario tijnale je ndsʼee Milton Henschel, xi nkjín nó nga ya ñatjen kisixákao je ndsʼee Knorr. Kʼoakitsona nga an koasenkoa je ndsʼee Franz tojmeni xi koa̱nchjénle. Ntsjaintsjai tsakʼexkiale je xo̱n xi tokʼia kuitjo chjotse. Je ndsʼee jebi nʼio nda tsakʼéjinkon ngayeje jmeni xi kisʼexkiale. Nʼio tsjoa mana nga ya kisixákoa je ndsʼee jebi saʼnda nga kʼien nga sʼa diciembre nó 1992.

Je xijchána kʼoati kixi kitʼale Jeobá saʼnda nga kʼien, kʼoa mena skoéya nga jenda koa̱nchonni je Sonʼnde (Juan 5:28, 29). Sasa tífaʼatoni xi 61 nó nga ya Betel tisixá. Alikui jme xi mangóson xi tjín sonʼnde kao nga ya nixákoaa je ndsʼee xi tjío jngo tjíjtsa Sonʼnde. Jokjitse nga je Jeobá tinixálaijin ñaki kʼoatjín tokuijin, Livija kao an, nga je “nganʼio[najin] kui kjoatsjoale Jeobá” (Neh. 8:10).

Ninga tsian ñá tojo kuitjoson je xá xi kjima nga tíʼmiyason je énnda chjotse. Nʼio tse kjoanda tjenkao nga nkjín nó ya ñatjen nixá kao ndsʼee xi kixi tjíofitʼale Jeobá. Me ngatsʼi ndsʼee xi ñatjen kisixá xi ya ngʼajmi tjínle kjoachoya xi jetsín tiʼi̱ tjíoni i̱ Sonʼnde. Tonga nʼio tsjoa tjínna nga ya ñatjen kinixáijin kao je ndsʼee jebi xi kixi tjíofitʼale Niná kʼoa xi nda tjíosíxále.