•  Bakaleho ba Yehova bakazibuka bati indi basa kulinga cilika cimo?

•  Kuma Bakaleho ba Yehova baje kubesi kulinga bilika bimo bazema bene binaanga byabo ndi?

•  Kuma Bakaleho ba Yehova bakabindika bakwabo ngwabo keti balinge bilika bimo ndi?

 Bakaleho ba Yehova bakatondesesa tahi biyendeka Mbimbiliya simbu kanda balinge cilika coshe-coshe. Matangwa amo a kuhwima na bilika bimo bililwisa na binangulo bya mu Mbimbiliya. Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika bya cifwoco. Oloni ha bilika bimo munu na munu napande kulyangwila ikeye babenya byakulinga oku alifwita kukala “na citakutaku ca kujela ku mesho a Njambi na ku mesho a banu.”—Vilinga 24:16, NWT.

 Bakaleho ba Yehova bakalihula bihula binatako simbu kanda bangule kulinga cilika cimo. a

•   Kuma eci cilika cinemana ha bilongesa bije kubyesi mu Mbimbiliya ndi?

   Cinangulo ca mu Mbimbiliya: “‘Tundeni mukati kabo na kulyangununako,’ ngwendi Yehova, ‘likeleni kukwata byuma bya kujwala.’”—2 Kolinte 6:15-17, NWT.

   Mwafwa ya kushaka kulyangununa ku bilongesa bya kujwala, bije bililwisa na Mbimbiliya, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika bije bili na byuma binatako.

   Bilika bije binemana ha kulemesa binjambi beka nambe kubakulahela. Yesu wendekele ngwendi: “Yehova Njambi yobe ikeye iunapande kulemesa, co ikeye lika iunapande kupangela cipangi ca kujela.” (Mateo 4:10, NWT.) Mwafwa yeci cinangulo, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga cilika ca Kilisimasi, Isita, nambe May Day, mwafwa ebi bilika binemana ha kulemesa binjambi beka keti Yehova. Co lalo kubesi kulinga na bilika binatako.

  •  Cilika ca Kwanzaa. Lijwi lya Kwanzaa “lyatunda ha majwi a Ciswahili a matunda ya kwanza, aje alumbununa ‘bushuka bwa kulibanga,’ co amwesa hacatunda eci cilika ngwawo ha cilika ca kuteja kwakulibanga mu Africa.” (Encyclopedia of Black Studies) Nameme banu bamo bakendeka ngwabo cilika ca Kwanzaa kucakundamene ku bulombelo, oloni libulu lya Encyclopedia of African Religion linesekesa eci cilika ku cilika ca kuteja ca mu Africa cije cibakambata bushuka bwakulibanga “na kubwana ku binjambi na kubakulu mu kumwesa kukandelela kuli bakebo. Ebi byuma bikebyo lalo binalisala mu cilika ca Kwanzaa ca banu ba kuzibala ba ku America.”

  •  Cilika ca Kwana Bwana. Ngeci mwa Kwanzaa, eci cilika naco cemana ha bilika bya kusañulu bya kuteja bije byanene bumpau ku binjambi bakuliseza-seza. Mu kwita kwa simbu, “ebi bilika bya kusañulu bashangumukile kubilinga na mu ceci ya baka-Kilistu.”—A Great and Godly Adventure—The Pilgrims and the Myth of the First Thanksgiving.

   Bilika bije binemana ha byuma bije kubyakeleko nambe ha kukulahela sande nambe ngwetu malaki. Mbimbiliya ngwayo baje ‘bakele na kulemesa binjambi ba sande’ bakele na kubyana Yehova. (Isaya 65:11) Ngeci, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika binatako:

  •  Cilika ca Mwaka Wauha (Mwaka Wauha wa ku Chaina nambe wa ku Korea). “Ha simbu ei, babushoko na babusamba bakashaka manene ngwabo bakale na laki mu mwaka unatako, co bakana kasingimiko ku binjambi na kushungwiya ngwabo byuma byabibwa bilingiwe kuli bakebo.” (Mooncakes and Hungry Ghosts—Festivals of China) Mu ngila imolika, Cilika ca Mwaka Wauha ca ku Korea naco “cinambateselela kulemesa bakulu, bilika bya kusheka sipilitu yaibi na kulinga byuma bimo mangana munu akale na malaki mu Mwaka Wauha, co bakataha mangana bamone byuma bilingiwa mu Mwaka Wauha.”—Encyclopedia of New Year’s Holidays Worldwide.

   Bilika bije bimwesa ngwabo mwonyo kuutsi. Mbimbiliya inendeka ha kujela ngwayo mwonyo wasa kutsa. (Ezekiyele 18:4) Ngeci, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika binatako bije bimwesa ngwabo mwonyo kuwesi kutsa:

  •  Litangwa lya Myonyo Yoshe (Litangwa lya Batsi). Kwesekesa na libulu lya New Catholic Encyclopedia, eli linapu litangwa lya “kwanuka banu ba kulongwa baje banatuseze. Kushwa mu myaka ya ma 500 C.E. kutwala 1500 C.E., banu babangi bakulahelele ngwabo myonyo ije yakala mu pagatori ikasholoka ha litangwa eli na kupwa bindumba bya banu, balozi, mambotwe, na bikwabo, na kuya kuli baje babalingile mwamubi ha simbu ibakele na kuyoya.”

  •  Cilika ca Chuseok. Libulu lya The Korean Tradition of Religion, Society, and Ethics ngwalyo, “Aha ha cilika banu bakana byakulya na binyu ku myonyo ya batsi.” Ebi byuma bimwesa “likulahelo lya kumwesa ngwabo mwonyo ukatwalelelaho kuyoya munima ya kutsa kwa mubila.”

   Bilika bya manseno. Mbimbiliya ngwayo: “Banu beni keti bakapwe baka-kutaha nambe bakakulahele biyobo nambe bakakulahele balozi nambe bakakulahele mikalo nambe bakapwe baka-kwendeka na minzinzime ya batsi. Woshe uje akalinga byuma ebi akapwa wa bunyengwe kuli Shukulu Kalunga.” (Kwituluka mu Mashiko 18:10-12) Ngeci, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga cilika ca Halloween na bilika bikwabo mwafwa kubashaka kulikwatasana na cuma coshe-coshe cinakundama ku manseno aje anambateselela na kutaha kupangesa bingongonosi.

   Bilika bibatabesele mu Lishiko lya Mosesa bije byahwile na mulambu wa Yesu. Mbimbiliya ngwayo: “Kristu namanesa Lishiko.” (Loma 10:4, NWT.) Binangulo bya mu Lishiko lya Mosesa bije bibanene Baisalele anga bicikwasa baka-Kilistu. Oloni kubesi kulinga bilika bilimo, maneneni bije bibakele na kulinga mu kubandamena Mesiya uje naija laja. Mbimbiliya ngwayo, “Ebi byuma binapu munzinzime wa byuma bili na kwija kulutwe, oloni cuma haco cinapu Kristu.” (Kolose 2:17, NWT.) Ha kuwana ngwe ebi bilika binashulisilila cipangi cabyo, co lalo banu banakamo bisemwa bije kubilitombola na Mbimbiliya, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika binatako:

  •  Hanukkah. Eci cilika bakacilingi mu kukundika lalo tembele ya Bayunda mu Yelusalema. Oloni Mbimbiliya ngwayo Yesu wapwile Kapilistu Wahakamwa ‘wa tembele yakama ya kulumbunuka manene, keti ya kupanga na maboko, kulumbununa keti ya hano hasi.’ (Vahevelu 9:11) Kuli baka-Kilistu, ei tembele ya ku sipilitu yengile ije tembele ya mu Yelusalema.

  •  Rosh Hashanah. Eli likelyo litangwa lyakulibanga mu mwaka ha kalenda ya Bayunda. Kusañulu, ha simbu yeci cilika bakele na kwana milambu ya kulitila kuli Njambi. (Kulava 29:1-6) Oloni Yesu Kilistu ha kupwa Mesiya walingisile keti kukale “kukombelela na kulambula,” ngeci keti bya seho lalo ku mesho a Njambi.—Ndanyele 9:26, 27.

•   Kuma eci cilika cikungulwila hamo bulombelo bwa kuliseza-seza ndi?

   Cinangulo ca mu Mbimbiliya: “Muka-kutaba na muka-kujeneka kutaba baliwanena hali? Co lizibasano muka lili mukati ka tempele ya Njambi na tumponya?”—2 Kolinte 6:15-17, NWT.

   Bakaleho ba Yehova bakeseka mwoshe mubasela kuyoya mu kwoloka na banu babatunga nabo na kusingimika lisesa libali nalyo lya kulyangwila byuma bibashaka kukulahela, oloni kubesi kulikobelesa mu bilika bije bikungulwila hamo bulombelo bwa kuliseza-seza mu bingila binatako.

   Bilika bya munu umo wa kutsimana wa mu bulombelo nambe bilika bije bishongangeya likwatasano lya bulombelo bwa kuliseza-seza. Njambi mwakele na kutwamenena banu bendi kusañulu na kubatwala mu lifuti lyaliha muje mwakele banu bakele na bulombelo bweka, wabalekele ngwendi: “Keti mukalizibasane nabo nambe kulizibasana na binjambi babo. . . . Nga mukalemesa binjambi babo, co cikapwa ciliba cakuminyongesa.” (Kutuuka 23:32, 33) Ngeci Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika binatako.

  •  Litangwa lya Lifuti lya Kutenguluka ku Bubi. Kwesekesa na majwi endekele mukulunu umo wa fulumende wa ku Papua New Guinea, aje abasonekele mu lipapelo lya mizimbu lya The National, wendekele ngwendi baje bakalingi eci cilika “banataba bilongesa bibakulahela baka-Kilistu.” Wendekele lalo ngwendi kulinga eci cilika “kukwasa banu bakabangeye binangulo bya baka-Kilistu mu lifuti.”

   Bilika bya bulombelo bije kubyemanene ha Mbimbiliya. Yesu walekele bantwama ba bulombelo ngwendi: “Munalingisa lijwi lya Njambi lipwe lyangoco mwafwa ya cisemwa ceni.” Wabalekele lalo ngwendi kulemesa kwabo kwapwile kwa ngoco mwafwa bakele na kulongesa “mashiko a banu kupwa ngwe mashiko a Njambi.” (Mateo 15:6, 9, NWT.) Mwafwa ya kunyunga eci cinangulo, bakaleho ba Yehova kubesi kulikobelesa mu bilika bya bulombelo byabingi.

  •  Cilika ca Kuya Mwilu kwa Maliya. Eci cilika cemana ha likulahelo lya kwendeka ngwabo ina ya Yesu waile mwilu na mubila wa situ. Libulu lya Religion and Society—Encyclopedia of Fundamentalism ngwalyo, “Ebi byuma bibakulahela kubabizibukile mu bulombelo bwa kulibanga, co byahimo mu Bisoneka.”

  •  Meskel (nambe, Maskal). Libulu lya Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World ngwalyo eci cilika ca baka-Ethiopia bakacilingi ha litangwa “libawanene Cilindakano Mpundu (cilindakano haje habatsiilile Kilistu). Bakabweke tuhya hanja na kukina oku bali na kuzenguluka tuje tuhya.” Oloni Bakaleho ba Yehova bakebo kubesi kupangesa cilindakano mu kulemesa kwabo.

•   Kuma eci cilika cijundula munu nambe munga nambe cizibukiso ca lifuti ndi?

   Cinangulo ca mu Mbimbiliya: “Shukulu Kalunga ali na kwendeka ngwendi: ‘Njikasinga munu uje atunda kuli yange na kukulahela kuli munu wangoco, na kutundisa mbunge yendi kuli Shukulu kalunga.’”—Njelemiya 17:5.

   Nameme bakakandelela ku byuma bibakabalingila banu, na kubaka mu malombelo, oloni Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika binatako:

   Bilika bije byana kasingimiko kuli muka-kuyula nambe munu weka wa kutsimana. Mbimbiliya ngwayo: “Keti mukulahele banu omwo simbu ili na kwija omwo bakatsa, co basa kumikwasa batijo?” (Isaya 2:22) Ngeci, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika bya kufwa ngwe cilika ca kwanuka kusemuka kwa mwene nambe lishano.

   Bilika bya pandela ya lifuti. Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga cilika ca Litangwa lya Pandela. Mwafwa bika? Mwafwa Mbimbiliya ngwayo: “Linyungeni ku tumponya.” (1 Yowano 5:21, NWT.) Matangwa ano, banu bamo bakasinganyeka ngwabo pandela kuyapwile kamponya, nambe cuma cibalemesa banu. Oloni muka-kutondesesa bya kusañulu umo wa lizina lya Carlton J. H. Hayes wasonekele ngwendi: “Banu baje bazema manene lifuti lyabo bakulahela ngwabo pandela yapwa cimweso ca seho manene, co banapande kuilemesa.”

   Matangwa a kuhwima nambe bilika bije bizumbangeya banu babamona ngwabo ba kujela. Bika byalingiwile omwo munu umo uje wazibilile Njambi lyoba batsikamenene Petulu? Mbimbiliya ngwayo: ‘Petulu wamukatwile na kumuleka ngwendi: “Imana, nange nji munu lika.”’ (Vilinga 10:25, 26) Ha kuwana ngwe Petulu na tupositolo bakwabo kubatabele kubana kasingimiko kakulitila, nambe kubalemesa, Bakaleho ba Yehova kubesi kulikobelesa mu bilika bije bizumbangeya banu babamona ngwabo ba kujela. Cakumwenako:

  •  Litangwa lya Banu Boshe Babamona Ngwabo ba Kujela. “Eci cilika bakacilingi mu kusingimika banu boshe baje babamona kupwa ba kujela. Ntsina yaco kuikwatiwa bwino.”—New Catholic Encyclopedia.

  •  Litangwa lya Kuluka Munu Lizina. Libulu lya Celebrating Life Customs Around the World—From Baby Showers to Funerals ngwalyo: “Litangwa lya kuluka munu lizina lyapwa litangwa lya cilika ca banu babamona ngwabo ba kujela baje mazina abo bawaluka banike ha simbu ibabambwitika nambe ha simbu ibataba bilongesa bya mu bulombelo bwabo nga banakolo.” Eli libulu lalo ngwalyo eci cilika “cinalikwatasana manene na bulombelo.”

   Bilika bya bupolitiki nambe bije bibalinga mu kushaka kukwasa banu mu bitingitingi. Mbimbiliya ngwayo: “Cinapu cuma cacibwa kutewela kuli Shukulu Kalunga kutubakana kukulahela munu.” (Myaso 118:8, 9) Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga cilika ca Youth Day neci ca Women’s Day bije bikundwiya baka-bupolitiki nambe bibunga bije bishaka kukwasa mu bitingitingi mwafwa kubashaka kumwesa ngwabo banakulahela ngwabo banu basa kumanesa bukalu bwoshe buli mu kaye. Oloni banakulahela ngwabo Njambi lika ikeye asa kumanesa bukalu bwoshe buli mu kaye. Ebi bikebyo lalo bikatulingisa tujeneke kulinga bilika bimwesa kupatuka mu bundungo kwa banu na bilika bikwabo bya kulifwa nabyo. Oloni twakulahela Bumwene bwa Njambi buje bukamanesa kangu koshe na kujeneka kupwisa hamo mu byuma.—Loma 2:11; 8:21.

•   Kuma eci cilika cijundula lifuti limo nambe muyati umo ndi?

   Cinangulo ca mu Mbimbiliya: “Njambi kesi na kangu, oloni mu miyati yoshe, woshe amuzibila lyoba na kulinga byabibwa, amutambula.”—Vilinga 10:34, 35, NWT.

   Nameme bwingi bwa Bakaleho ba Yehova bazema ku membo abo, oloni kubesi kulinga bilika bije bijundula lifuti nambe muyati umo ngwe mubimwesela biñanda binatako.

   Bilika bije byana kasingimiko maswalale. Yesu kashongangeyeye banu balwe, oloni walekele baka-kumukabangeya ngwendi: “Twaleleleniho kuzema bitozi beni na kulombelela baje bali na kumiyandesa.” (Mateo 5:44, NWT.) Ngeci, Bakaleho ba Yehova kubesi kulinga bilika bije byana kasingimiko maswalale na bilika binatako:

  •  Litangwa lya Kwanuka Maswalale Baje Balwililile Lifuti (Litangwa lya Kwanuka, Calumingo ca Kwanuka, nambe Litangwa lya Canukiso). Awa matangwa anapu a kwana kasingimiko “ku maswalale baje babatsiile mu binzita mu kulwila lifuti.”—Encyclopædia Britannica.

   Bilika bya kwanuka biñanda bya kunima bya lifuti nambe kupatuka kwa lifuti. Yesu wendekele kutalesa kuli bandongesi bendi ngwendi: ‘Keti baka-kaye, ngwe omwo yange keti nji muka-kaye.’ (Yowano 17:16) Bakaleho ba Yehova basa kulilongesa biñanda bya kunima bya lifuti, oloni kubesi kulikobelesa mu bilika bya kufwa ngwe ebi binatako:

  •  Litangwa lya Kupatuka kwa Lifuti. Mu mafuti amangi, eli litangwa lyapwa “litangwa libanangula mangana mbunga yanuke litangwa lilyapatukile lifuti lyabo.”—Merriam-Webster’s Unabridged Dictionary.

•   Kuma banu oku ku cilika bakalilingila mwoshe mubashakela ndi? Kukakala bilinga bya bupangala ndi?

   Cinangulo ca mu Mbimbiliya: “Simbu imunabiisa kunima imwakele na kulinga cizango ca baka-mafuti inapumo, imwakele na kwenda mu bilinga byabibi kwa kujeneka shwamwa, mu mashungu a kutubakanesa, mu kunwa manene, mu bilika bya kalwa, mu kunwa ca kulihyana, na mu kulemesa tumponya kuje kubanabindika mu mashiko.”—1 Petulu 4:3, NWT.

   Kwesekesa neci cinangulo, Bakaleho ba Yehova kubesi kuya ku bilika kuje kuli banu ba kupenda nambe ku bilika bya kalwa. Bakaleho ba Yehova bakalikuu kukala hamo na babusamba babo, co basa kwangula kunwa bwala mu kwesekela nga bashaka. Bakalingi mwoshe mubasela kukabangeya eci cinangulo ca mu Mbimbiliya ca kwendeka ngwaco: “Nameme muli na kulya nambe muli na kunwa nambe muli na kulinga cuma coshe-coshe, lingeni byuma byoshe mu kwana Njambi bumpau.”—1 Kolinte 10:31, NWT.

   Ngeci, Bakaleho ba Yehova kubesi kulikobelesa mu bilika bya kalwa muje mubakai na kwimbisa myaso na kukina mu bitapalo nambe mu bilika bya kulifwa nabyo muje mwakala banu balinga byuma bya shwamwa biinabindika Mbimbiliya. Ebi binambateselela na cilika ca Bayunda ca Purim. Libulu lya Essential Judaism ngwalyo nameme cilika ca Purim banashu laja kucilinga mu kwanuka kwoboka kwa Bayunda mu mwaka wa 400 B.C.E., oloni hano ‘twasa kucendeka ngwetu cinapu cilika ca kalwa.” Bwingi bwa baka-kulinga eci cilinga “bakazala bizalo bya kusañulu (kakangi banalume bakazala bizalo bya banakazi), co kukakala lwozi, kunwa manene, na miyoyo yaingi.”

 Eyo. Mbimbiliya ilongesa ngwayo banu banapande kuzema baka-naanga yabo na kubasingimika nameme bibakulahela byaliseze. (1 Petulu 3:1, 2, 7) Cili bene nga Mukaleho wa Yehova ecela kulinga bilika bimo, baka-naanga yendi bamo basa kulubala, kuziba kubabala ku mbunge nambe kuliziba ngwabo nabatengulukila. Ngeci, Bakaleho ba Yehova babangi bakaleke babushoko bwabo ngwabo babazema, bakabalumbunwina mu ngila yaibwa binabalingisa bangule kujeneka kulinga bilika bimo, co bakabendela ha bisimbu bikwabo.

 Embwe. Banakulahela ngwabo munu na munu napande kulyangwila ikeye babenya byakulinga. (Yoshwa 24:15) Bakaleho ba Yehova ‘bakasingimika banu boshe,’ nameme baje bakulahela byuma byeka.—1 Petulu 2:17.