Lilabelelo Litukwasa Bati?

BIKA byesi kulingiwile ngwe Daniel itunabanga kwendeka uje wakele na kubinja mushongo wa kansa watwaleleleleho kukala na lilabelelo? Kuma ngwe wolele ndi? Kuma na lelo lino ngwe kwacili ndi? Nameme baje bakulahela manene ngwabo lilabelelo lyakala na nzili kubasa kwendeka ngoco. Ngeci, banu kubapandele kumona lilabelelo mu ngila ya kutubakanesa. Lilabelelo kulyasa kumanesa mishongo yoshe.

Baka-cisanzi ca mizimbu ca CBS mubakele na kusimutwiya na ndotolo Nathan Cherney, ou ndotolo wendekele ngwendi banu kubapandele kumona nzili ya lilabelelo mu ngila ya kutubakanesa nga bali na babezi baje bali na kubinja manene. Wendekele ngwendi: “Tunakala na banalume bamo baje banakala na kwana banakazi babo mulonga ngwabo kubakele na kusinganyeka ha byuma byabibwa.” Wendekele lalo ngwendi: “Ebi bisinganyeka bya kuhenga bikalingisa banu basinganyeke ngwabo kubinja manene kukaija mwafwa munu kasinganyekele ha byuma byabibwa. Oloni biyongola bya cifweci keti byabibwa.”

Kwendeka lika busunga, baje bali na kubinja mishongo yakama bali na kulwa nzita. Babusamba na babushoko bwabo kubesi kushaka kubwezelela ku bukalu bubali nabwo. Kuma oku kulumbununa ngwabo lilabelelo kulyesi na seho ndi?

Embwe. Uje ndotolo nalilongesa mwakukwasela babezi balizibeko mwamubwa nameme bubezi bwabo butwalelelaho. Bandotolo ba cifweci bazibuka seho ya kukwasa babezi bapwe ba kubwahelela nameme babinja manene. Kuli bukaleho bumwesa ngwabwo lilabelelo likakwasa babezi bapwe ba kubwahelela na kubakwasa mu bingila bikwabo lalo.

Seho ya Lilabelelo

Ndotolo W. Gifford-Jones uje akatala bya kwetesa mizimbu ya bukangule bwa banu na futisi wendekele ngwendi, “Lilabelelo lyapwa bumbanda bwakama.” Wendekele byuma bibawanene baka-kutondesesa bije bimwesa seho ya kutakamesa baje babinja manene. Kutakamesa babezi kubakwasa bakale na lilabelelo na kubakwasa bamone byuma mu ngila yaibwa. Mu 1989, baka-kutondesesa bawanene ngwabo babezi baje babatakamesele bayoyole simbu yailaha. Oloni baka-kutondesesa bamo ba ololo kubesi na kukundwiiya obu bukaleho. Nameme ngoco, bukaleho bumwesa ngwabwo babezi baje babakatakamesa kubesi kwombwa manene nga babesekesa ku babezi baje kubesi kutakamesa.

Tusimutwiyeni bibawanene baka-kutondesesa baje bakatala bya mishongo ya ku mbunge bije bimwesa seho ya lilabelelo. Behwile banalume bakutubakana 1,300 mangana bendeke mubamwenamo buyoye. Munima ya myaka 10, mubatondesesele bawanene ngwabo nambala ya kutubakana 12% hakati ka baje banalume babinjile mushongo wa mbunge. Hakati ka baje babinjile, babangiho bapwile baje kubakele na lilabelelo. Laura Kubzansky, uje wata kuli pulofesa wa bukangule na futisi ya banu, ha sikola ya Harvard School of Public Health, wendekele ngwendi: “Kunima kukwale bwino bukaleho bwa baka-sayansi buje bwamwesele ngwabwo kusinganyeka ha byuma byabibwa kukwasa munu alikangule ku mubila. Oloni obu bukaleho bubanawana baka-kutondesesa bumwesa ngwabwo kusinganyeka ha byuma byabibwa kukwasa munu alikangule kwambateselela na baje babinja mushongo wa mbunge.”

Baka-kutondesesa bamo banawana ngwabo baje bakalimono ngwabo kubakele na bukangule bwabubwa kubesi kwola bwasi mubakabatabula. Bamo bakendeka ngwabo kukala na lilabelelo kukwasa munu ayoye simbu yailaha. Baka-kutondesesa bamo bawanene seho ya kukala na biyongola byabibwa nga munu nakulubala. Aba baka-kutondesesa balekele tukulukazi beheko bweho bumo bwa ha makina. Buje bweho bwakele na kusholola-sholola tumizimbu twa kubashangala mwafwa ya mana abo na byuma byabingi bibanaliwana nabyo mu kuyoya. Mu kwita kwa simbu, bawanene ngwabo baje tukulukazi bakele na nzili yaingi manene. Kwapwile lika ngwe baje bakele na kweha bweho bwa kutakamesa mubila ha byalumingo 12.

Bika bikalingisa banu balikangule ku mubila nga bamona byuma mu ngila yaibwa na kwaka mbunge ku byuma byabibwa na kukala na lilabelelo? Cisholoka ngwe baka-sayansi na bandotolo kubazibisisa mwamubwa bikanenesa ngoco. Nameme ngoco, kuli byuma bimo bibanendekaho baje banalilongesa ei ñanda. Pulofesa umo uje nalilongesa mubukapangela bwongo ngwendi: “Kukala na lilabelelo na kupwa wa kubwahelela kukalingisa munu alizibe mwamubwa. Co lalo kukatepulula bishoti na kulingisa munu alikangule. Kukala na lilabelelo kwasa kukwasa banu bapwe ba kulikangula.”

Eci cuma cinasa kusholoka ngwe caciha ku bandotolo na baka-sayansi bamo, oloni keti caciha kuli baka-kulilongesa Mbimbiliya. Myaka ya kukokela ku 3,000 kunima, Njambi wahwimininine Mwene Solomoni asoneke ngwendi: “Mbunge ya kubwahelela ikangwisa mubila, oloni mbunge ya kulinyenga simbu yoshe iyondwesa mubila.” (Visimo 17:22) Nangukeni biinendeka Mbimbiliya: Ei vesi kuyendeka ngwayo mbunge ya kubwahelela imanesa mushongo, oloni ngwayo “ikangwisa mubila.”

Ngwe lilabelelo lyapwa bumbanda buje bwasa kumanesa mishongo yoshe, ngwe bandotolo bakaleke babezi ngwabo bakapangese lika lilabelelo. Oloni lilabelelo kulitukwasa lika ku mubila.

Buyoye Bweni Bufwa Bati Nga Muli na Lilabelelo Nambe Nga Kumwesi Nalyo?

Baka-kutondesesa banawana ngwabo kumona byuma mu ngila yaibwa kukakwasa banu mu bingila bya kuliseza-seza. Bakalingi bwino ku sikola, ku bipangi na mu byuma bya kufwa ngwe bweho bwa kushatuka. Cakumwenako, baka-kutondesesa batondesesele hakati ka cibunga cimo ca banakazi ca baka-kushatuka. Baka-kubalongesa bendekele cashu cakala naco umo na umo wa banakazi ba muje mu cibunga. Co lalo baje banakazi babehwile mangana bendeke byuma bibalabelelele muje mu bweho. Byuma bibalabelelele baje banakazi bikebyo byalingiwile kutubakana bije bibendekele baka-kubalongesa. Mwafwa bika lilabelelo lyakala na nzili?

Kulilongesa bya baje kubakele na lilabelelo kunakwasa baka-kutondesesa bazibuke mwamubwa nzili ilyakala nalyo lilabelelo. Mu myaka ya ma 1960, baka-kutondesesa batondesesele mubakalingila byuma tusitu. Mukemwo batungile na endekesi ya kwendeka ngwabo “kwombwa kwa kulilongesa.” Co bawanene ngwabo banu nabo basa kukala na kwombwa kwa kulilongesa. Cakumwenako, banu bamo babakele mu mulili muje mwakele miyoyo. Co babalekele ngwabo basele kwolwesa ije miyoyo nga banyateka binambala bimo mu ngila ya kulikaba. Co ije miyoyo bayolwesele.

Balekele lalo cibunga cikwabo ngwabo cilinge ngoco. Oloni kunyateka bije binambala kukwolwesele ije miyoyo. Aba banu ba mu cibunga ca mu cibali bazeyele. Mubabalekele ngwabo balingeko bikwabo lalo, bakwata-kwatele ku masinde. Balizibile ngwabo na bimo byahi bibanasa kulinga. Oloni baje bakele na lilabelelo bakebo balingile bibalekele lalo.

Bibawanene aba baka-kutondesesa byalingisile ndotolo Martin Seligman, uje wapwile umo wa baka-kutondesesa, ashangumuke kulilongesa manene bya kukala na lilabelelo na kujeneka kukala nalyo. Washangumukile kutondesesa mubakalizibila banu baje bakalimono ngwabo bapwa bangoco. Wendekele ngwendi kujeneka kukala na lilabelelo kukalingisa banu bonowe kulinga byuma bibanapande kulinga. Seligman wendekele bya bukalu bwa kujeneka kukala na lilabelelo ngwendi: “Njinatumbamena ei ñanda ha myaka 25 cinjililongesayo lika. Njinawana ngwange banu baje kubakele na lilabelelo baje bakendeka ngwabo byuma byabibi bikalingiwa kuli bakebo binapu mulonga wabo, kakangi bakaliwana na byuma byabibi kutubakana baje bakakala na lilabelelo. Bakasinganyeka ngwabo byahi bibasa kulinga bije byasa kumanesa bukalu bwabo nameme balifwite bati.”

Bamo banasa kukasama manene kuziba awa majwi, oloni baka-kulilongesa Mbimbiliya kubakasama manene. Cisimo cimo ngwaco: “Nga uzeya ha simbu ya bukalu, co nzili yobe ipwa yaindondo.” (Visimo 24:10) Mbimbiliya inamwesa mwamubwa ngwayo kwombwa na kujeneka kwaka mbunge ku byuma byabibwa kwasa kutuzeyesa. Co bika byasa kutukwasa tukale na biyongola byabibwa na kukala na lilabelelo?

[Cikupulo]

Kukala na lilabelelo kwasa kutukwasa