Bika Bitulilongesa ku Byuma bya Kutanga?

“Nameme tuzila na tusitu bali na byabingi bya kumilongesa, lombeni mana ku bikashama ba mu kaye na ku bikashama ba mu mema a kalunga.”—YOMBI 12:7, 8.

MUMYAKA inahu, baka-sayansi na bamanjinela banatabesa tusitu na bimena bibalongese. Bali na kulilongesa na kutembwinina mubyafwila byuma bya kutanga bya kuliseza-seza mangana bapange byuma byabiha na kulingisa makina aje aliko apange mwamubwa. Omwo musinganyekesesa ha byakumwenako binatako, lihuleni ngweni, ‘Iya itunapande kushangazala mwafwa yebi byuma?’

Maka a Isi Ibatumbula Ngwabo Whale

Bika bibalilongesa baka-kupanga bifulai ku isi ibatumbula ngwabo humpback whale? Byabingi. Humpback whale wa kukola nasa kulema kweta ha matani a kupwa 30, ngwe mwa munyau wakama (truck) wa kushula. Wakala na mubila wa kukola na maka a kufwa ngwe mambaba. Ou isi akakolo kweta ha mamita 12 mu bulaha. Co akende bwasi-bwasi mu mema. Cakumwenako, nga humpback whale alya, asa kutana katanda-lilu oku ali na kulizenga mwisi ya cuma cashaka kulya ca kufwa ngwe kalongolo ibatumbula ngwabo crustacean nambe isi, oku lalo ali na kutuhula lifulu. Eli lifulu likapu ngwe bwanda bwa mamita a kweta ku 1.5 mu bukama, co likazengeleka kalongolo nambe isi yashaka kulya, uje ali helu ya mema. Co ou whale akakwata owo isi nambe kalongolo oku najele na kumulya.

Cuma cakomokesele manene baka-kutondesesa capwile kumona ou isi wa kukola mubila oku alizenga. Oloni banangukile ngwabo maka endi akewo akamukwasa ase kulizenga. Kulutwe lwa lyaka lyou isi kukwapwile kwa lambwe ngwe muwanafu mambaba a fulai, oloni kukekwo kwakala tumangulunga na tumishomo tubatumbula ngwabo tubercles.

Ou isi mwakalihwingi mu mema, otu tumangulunga na tumishomo tukamulingisa azambule na kwasa kwija helu ya mema. Tukalingi bati ngoco? Libulu lya Natural History ngwalyo tumangulunga na tumishomo tukalingisa mema alizenge ha maka ou isi na kumulingisa aije helu ya mema nameme nga atunda kwisi ya mema a kuloba. Ngwe awa maka apwile a lambwe kulutwe, ngwe ou isi kasa kutenguluka bwasi mwafwa ngwe mema akalizengela kunima ya maka endi na kumwonowesa kwija helu.

Baka-kupanga byuma basa kupangesa bati bibalilongesa kuli ou isi? Nga baka-kupanga bifulai batembwinina maka ou isi, co basa kupanga bifulai bya mambaba aje kuwatondeka manene kulihwinga nambe kutonda makina amangi aje apekwila lihunzi kweka. Mambaba a cifweci ngwe amasi kuwapangesa na kuwanyunga. John Long, muka-kutondesesa mubikapangela byuma bya kuyoya ngwendi “simbu imo kulutwe kwasa kukala bifulai bya mambaba a tumishomo na tumangulunga ngwe maka a humpback whale.”

Mambaba a Kakulekule wa ku Kalunga-ndonga

Tuzibuka ngwetu mambaba a bifulai banawapanga mu kutembwinina mambaba a tuzila. Oloni mu myaka inahu, bamanjinela banatembwinina mambaba a tuzila mu bingila bikwabo. Magazini ya New Scientist ngwayo: “Baka-kutondesesa ba ha University of Florida banapanga fulai ya kwendesa na rimoti mu kutembwinina cashu ca kakulekule wa ku kalunga-ndonga ca kupulula, kujomboka na kulonda bwasi-bwasi.”

Aba tuzila bakakoneka mambaba abo ha manunga na kupulula mu bukambwila mu ngila ya kulitila. Ei magazini ngwayo, mu kutembwinina limbaba lyou kazila lije likalikoneka-koneka, ei “fulai ya bulaha bwa kweta ku mainci 24, nayo ikapangesa kalikina kamo mu kwendesa bikubo bije bikendesa mambaba ayo.” Awa mambaba akalingisa ei fulai yaindondo ipulule helu ya mitungo yailaha. Baka-U.S. Air Force bashaka kupanga fulai ya cifweci mangana baipangese mu kushakezeka mambanda na tulongolo babanasa kuta banu mu kushaka kunenela banu, bimena nambe tusitu mishongo nambe kubatsiya.

Mendi a Musanga wa Kulifwa na Liku

Twasa lalo kulilongesa byabingi ku tusitu ba ha nunda. Cakumwenako, musanga wamundondo wa kulifwa na liku wakala na cashu ca kulonda ha bibumbe na kulamata mu tushongwa oku nakengesa ca mongo hasi. Bika bikalingisa ou musanga ajeneke kuwa nga ali ha cibumbe nambe mu kashongwa?

Tubwaka-bwaka twakala ku mendi endi tuketwo tukamulingisa ase kulamata nambe kukala ha gilasi nambe ha byuma byeka bya kuseneta. Mendi endi kuwesi kutundisa byuma bya kusata, embwe. Ku mendi ou musanga kwakala nzili ije ikapangela hamo na nzili yoho hanakwata, co ei nzili muikaliwana ikapu yakama kutubakana nzili ije ikakokela byuma hasi. Yetu banu kutwesi na nzili ya cifweci mukemwo kutwasa kulonda ha cibumbe. Ou musanga ikeye nameme apwe wakama bati, asa kulamata nambe kukala ha cibumbe nambe ha byuma byeka bya kuseneta mwafwa ya nzili ya ku bwaka-bwaka bwakala ku mendi endi ije ikapangela hamo na nzili yoho hanakwata.

Kuzibuka mwafwila ou musanga kukwasa bati baka-kupanga byuma? Banu basa kuwanako ngila ikwabo ya kupangelamo bipapa bya kulamatela bije bibakashokesa ku bimboloso bya bingonga na bipapa bya byuma bikwabo mu kutembwinina mendi ou musanga. Magazini ya The Economist ili na majwi endekele muka-kutondesesa umo uje wendekele ngwendi ngwe kuli “binanga bya kuzenga haje hanabetwa munu bibanapanga mu kutembwinina mendi ou musanga” ngwe bikwasa manene “mu kusaka banu baje banabetwa nga kucitaba kupangesa binanga bili na bumbanda.”

Iya Ibanapande Kushangala Banu?

Baka-National Aeronautics and Space Administration (NASA,) bali na kushaka kupanga robot ya mendi 8, ije yenda ngwe linyewe. Co lalo bamanjinela mu Finland, banapanga munyau wa kulimisa wa mendi 6 uje wasa kukanduka ha munkinda ngwe mwanasa kukandukila kalongolo wakama. Baka-kutondesesa bamo banapangako binanga bimo mu kutembwinina bimena bibatumbula ngwabo pinecones bije bikalifukula nga kwashaluka na kulifwika nga kwatonola nambe nga kuli lime. Kampani imo ije ikapanga bimota, ili na kupangako mota ishatuka manene mu kutembwinina isi ibatumbula ngwabo boxfish. Baka-kutondesesa bakwabo bali na kutondesesa mubikapangela bimbanja bya mu mema bibatumbula ngwabo abalone shells mangana bapange bizalo bya kulinyungilila nabyo bya kupepuka.

Baka-kutondesesa banawana biñanda byabingi byabibwa bije bimwesa bibanalilongesa ku byuma bya kutanga, co bali na kubitulika. Magazini ya The Economist ngwayo baka-sayansi basa kuwana ebi biñanda mangana bazibuke “mwakumanesela bukalu bubanasa kuliwana nabwo omwo bapanga byuma.” Kukakala munu nambe kampani ikashangumuka kusonekesa biyongola byabiha biili nabyo nambe likina liishaka kupanga. Magazini ya The Economist inendeka lalo ha biñanda ebi ngwayo: “Byuma bya kukomokesa bibakendeka baka-kutondesesa ngwabo banu banabipanga bakebo ba kulibanga kubilinga, bimwesa ngwabyo byuma bya kutanga bikebyo bikasamesa mwafwa bikebyo bibali na kutembwinina.”

Bika binalingisa ebi byuma bipwe bya kukasamesa na kulingisa banu babitembwinine? Baka-kutondesesa babangi banasa kwendeka ngwabo ebi byuma binai na kulimuka ha myaka yaingi. Bamoco bali na biyongola byeka. Mu 2005, muka-kulilongesa bya byuma byabindondo bya kuyoya wa lizina lya Michael Behe wendekele mu lipapelo lya mizimbu lya The New York Times ngwendi: “Nga cuma cilimonekela nambe kulizibikila, wahi asa kwendeka ngwendi kacimwene nambe kuciziba.” Co ngwendi: “Banu kubapandele kulitangesa nameme banalimwena ngwabo kuli umo walingile obyo byuma bibanamono nambe kuziba.”

Munu napanga mwamubwa limbaba lya fulai banapande kumushangala. Uje nalingi nanga yaibwa ya kuzenga hanabetwa munu, nambe uje napanga cizalo nambe nanga yaibwa, indi uje napanga mota ije ipanga mwamubwa nendi banapande kumushangala. Co munu uje atembwinina cuma canabangele kulinga mukwabo kwa kujeneka kulomba lisesa nambe kumwesa ngwendi kuli umo wabangele kucilinga, basa kumwana mulonga.

Mumona bati, kuma kunapande baka-kutondesesa kwendeka ngwabo byuma bibakatembwinina mubakalingi byuma bibakalingi byalizilile lika, co binai na kulimuka ndi? Nga munu atembwinina cuma cimo ca kukomokesa kubanga asinganyekesese, batico owo wabangele kulinga oco cuma catembwinina? Iya ibanapande kushangala manene banu, uje natembwinina cuma ciliko laja, indi owo wabangele kulinga oco cuma?

Kubunda

Munima ya kumona ngwabo kuli umo watangele byuma, baka-kulilongesa babangi banataba majwi a muka-kwimba uje wembile ngwendi: “Yobe Shukulu Kalunga unatanga byuma byabingi! Wabitangele byoshe na mana obe! Kaye kanashulu na bije biwatangele.” (Myaso 104:24) Paulu nendi wanangukile ngwendi Njambi ikeye watangele byuma byoshe, mukemwo wasonekele ngwendi: “Tunde haje Njambi watangele kaye, bifwa byendi bije kutwasa kumona, nzili yendi ya myaka yoshe na cifwa cendi ca Bunjambi, binasholoka mwamubwa, banu basa kubizibukila mu byuma bije byanalingi.”—Loma 1:19, 20.

Oloni banu bamo bakasinganyeka ngwabo Njambi watangele cuma cimo ca kuyoya mangana ciye na kulitengulula na kupwa byuma byabingi biliko bya kukasamesa. Mbimbiliya ikeyo yendeka bika?

[Majwi]

Byuma bya kuyoya na byuma bikwabo bya kukasamesa byezile bati?

[Majwi]

Iye walingisile byuma byoshe bikaleko?

[Cipalo/​Cikupulo]

Nga munu atembwinina cuma cimo ca kukomokesa kubanga asinganyekesese, batico owo wabangele kulinga oco cuma catembwinina?

Ei fulai ya lumbisi lwa kukomokesa bailingile mu kutembwinina mambaba a kakulekule wa ku kalunga-ndonga

Mendi a musanga wa kulifwa na liku kuwesi kushula mazilo nambe kuseza mazilo hanakele, co lalo asa kukwata hoshe-hoshe nameme ha kuseneta, kutundisako lika byuma bimo bya kuseneta bibatumbula ngwabo Teflon bije bibakasalimbisa ha bipani bimo mangana bibocelaho keti bikwateho. Co baka-kutondesesa bali na kushaka kulingako byuma bimo bya kulifwa nawo

Banu banatembwinina isi ibatumbulula ngwabo box fish mu kupanga mota ije ishatuka manene

[Majwi]

Fulai: lindi lya musanga wa kulifwa na liku: Breck P. Kent; isi ibatumbula ngwabo box fish na mota: Mercedes-Benz USA

[Cipalo/​Bikupulo]

INSTINCTIVELY WISE NAVIGATORS

Tusitu, tuzila na tulongolo babangi babatanga na cashu ca kulitwamenena. Mukemwo Mbimbiliya inendeka ngwayo bapwa “ba kunyanyama manene.” (Visimo 30:24, 25) Tusimutwiyeniko ha byakumwenako bibali.

◼ Mubakazibukila Mishwa ku Mena Abo. Mishwa baje bakai na kutonda-tonda byakulya bakeluka bati ku mena abo? Baka-kutondesesa bamo ba ku United Kingdom bawanene ngwabo mishwa bakaseze tubizibukiso twa kunika ngwe bakebo, bamoco bakapanga na tungila tuje tukabakwasa kuzibuka bwasi ku mena abo. Cakumwenako, magazini ya New Scientist ngwayo muyati umo wa mishwa babatumbula ngwabo pharaoh “bakapanga tungila tutunda mu bwina tuje tukalikoneka halutwe kamandondo.” Mwafwa bika eci cashu ca mishwa cikomokesa? Nga mushwa eluka ku bwina, co eta haje hainalikoneka ngila yanapangele, etila ku cilyo nambe ku cimoshwe, keluka kunima kwanatundu, co kulinga ngoco kumukwasa ete ku bwina. Magazini ya New Scientist yendekele lalo ngwayo: “Otu tungila tukakwasa mishwa bende mwamubwa maneneni nga bali na kulinga aba beluka ku bwina, bakwabo batuhuka. Co lalo tukabakwasa bajeneke kuzimbala na kubiisila simbu ku kushakezeka ngila.”

◼ Bika Bikakwasa Tuzila Bajeneke Kuzimbala? Tuzila babangi bakai ku mitambela ya kulako kwa kujeneka kuzimbala, nameme ipwe ndombo, cisika nambe ntondwe. Bika bikabakwasa? Baka-kutondesesa banawana ngwabo tuzila basa kunanguka nzili ya lifuti-libu ibatumbula ngwabo magnetic field ije yasa kutukwasa kuzibuka ku kunto ya lifuti-libu. Oloni libulu limo lya sayansi ngwalyo “mifunda imanena ei nzili yaliseze kwesekesa na mitambela, co lalo kuyesi kwimika lika ku kunto ya lifuti-libu simbu yoshe.” Co bikoni bikakwasa tuzila baje bakajalozoka bajeneke kuzimbala? Cisholoka ngwe tuzila bakala na cashu ca kuzibuka kulinalaukila litangwa mangwezi na mangwezi. Oloni libulu limo lya sayansi ngwalyo litangwa likalaukila kwa kuliseza-seza kwesekesa na mitambela na bisimbu bya mwaka. Ngeci, baka-kutondesesa banananguka ngwabo hamo tuzila bakala na “cashu ca kuzibuka kulikalaukila litangwa ha simbu ya ndombo, cisika, nambe ntondwe.”

Iya wanene mishwa cashu ca kupanga bingila bije bikabakwasa beluke ku mena abo? Iya wanene tuzila cashu ca kuzibuka kubaya, kuzibuka kulilaukila litangwa na kuzibuka bisimbu bya mwaka? Kuma eci cashu calizilile, indi kuli umo wabatangele naco?

[Majwi]

© E.J.H. Robinson 2004