Mu mwaka wateleko, bandolome na bandokazi boshe ha Mbetele batambwile mutambi wa kulitila. Babalekele ngwabo kuli na kutondekako bandolome bamo balyane mangana bakapangele ha munango wa South Africa mwafwa batwaleleho likina lyaliha lya kupulintisa. Nange njalisonekesele, co njabwahelelele manene mubanjangwile. Bandolome batatu batwakele na kupanga nabo ha Munango wa Canada nabo babangwile. Aba bandolome bapwile Dennis Leech, Bill McLellan, na Ken Nordin. Batulekele ngwabo tukapangela ku South Africa ha simbu yailaha.

Njatuminine banana, co njabalekele ngwange: “Nana! Njishaka kumilekako cuma cimo. Njili na kuya ku South Africa.” Banana bapwile ba kwoloka, oloni bakele na likulahelo lya kukanyama. Kubendekele byabingi. Oloni njazibukile ngwange bashakele ngwabo njiye. Banana na batate bazibile busiwa munjabalekele ngwange njikapangela ku lifuti lya kulako, oloni kubayayabalele.

Tubaboshe tubawana twaile tahi ku munango wa Brooklyn mangana tukalilongese ngila imo ya kupulintilamo ha bingonde bitatu. Co twalondele mu mbapolo ije yakele na kuya ku Cape Town mu South Africa. Ha simbu eyi njakele na myaka 20. Twakatukile mu Cape Town kuya ku Johannesburg ha simbu ya mangwezi. Mutwaketele mu mbonge ibatumbula ngwabo Karoo ije yakala mu mutambela wa kulinga ngwe mambo, twakemanene. Omu mu mbonge mwashalukile manene, co mwakele likungu lyalingi labii. Tubaboshe tubawana twashumbilile mu binjanena, co twalyendekesele ngwetu, ‘Kumani mukemwo mukwafwila nawa kuno?’ Ngeci twalihwile ngwetu: “Tubwahelako bene kuno?” Mu kwita kwa simbu twendelele ou mutambela, co twanangukile ngwetu mwakala bimbonge byabibwa manene, co lalo banu bakala mu kwoloka.

Ha myaka yaingi njakele na kupangela ku likina libatumbula ngwabo Linotype lije lyakele na kubwahesa byuma bimo bije byakele na kukwasa mu kupulinta Kaposhi ka Kukengela nambe Toneni! Munango wa South Africa wakele na kupulinta magazini mu bindaka byabingi bya mu Africa, bije bibakendeka mu South Africa na mu mafuti akwabo a mu Africa. Likina lya kupulintisa libalandele baka-munango wa South Africa lije lyatulingisile tutunde ku Canada lyakele na kulinga cipangi cacibwa manene.

Mu kwita kwa simbu njashangumukile kupangela ku Factory, co twakele na kulinga bipangi bya kuliseza-seza bya kukundama ku kupulinta, kulongekeya mabulu  na kunungulula. Njazezamene, oloni njapwile wa kubwahelela.

Mu 1968 twalyambatele na ndokazi Laura Bowen uje wapwile painiya. Njibo hakele ou ndokazi yekele kuyehi na Mbetele. Co lalo wakele na kulinga cipangi ca kutaipila baka-kunungulula. Ha simbu eyi nga munu ali ha Mbetele ambata, kubakele na kumutabesa kutwalelelaho kukalaho. Ngeci, batwanene cipangi ca bupainiya bwa kulitila. Oloni njalishoshomwenene mwafwa ha myaka 10 injapangelele ha Mbetele byakulya byapwile bya kunjana, co mulili njakele na kukosamo bwana. Ngeci njalihwile ngwange kuma kambongo kabakana bapainiya ba kulitila kakapwisamo bene kulinga byuma byoshe ebi ndi? Umo na umo wetu wakele na kutambula $35 ha ngonde na ngonde nga napwisamo nambala ya maola, mangenzi a kwilukila na mabulu atondeka. Ebi bimbongo bikebyo bene bitwakele na kupangesa ku kufwetela njibo, kulanda byakulya, tilansipoti, kulanda bumbanda na byuma bikwabo bitwatondele.

Batutumine kukapangela kuyehi na nganda ya Durban ije yakala ku ngenge ya Indian Ocean. Oku ku mutambela kwakele banu ba ku India babangi. Bwingi bwabo bapwile batekulwila ba banu baje bakele na kuya ku South Africa kukapanga ku kampani ya mushati kushwa mu mwaka wa 1875. Ha simbu eyi bakele oni na kulinga bipangi byeka, oloni batwaleleleho kunyunga cisemwa cabo na telekesi yabo. Cakumwenako batwaleleleho kwaka bindungu na masipaisi eka mu byakulya byabo. Co lalo bakele na kwendeka Ingilishi, ngeci kwatupwililile kwakwasi kubambulwila.

Bapainiya ba kulitila bapandele kwambulula maola a kupwa 150 ha ngonde na ngonde. Ngeci yange na Laura twayongwele ngwetu twambululeko maola 6 ha litangwa lya kulibanga. Kwakele mashelwa, co lalo kwashalukile manene. Kutwakele na mangenzi a kwilukila na bilongesa bya Mbimbiliya. Twayongwele lika ngwetu twambulwile ku njubo na njubo ha maola a kupwa 6. Munima ya kwambulula ha simbu yaindondo, njatalele ha waci yange oloni njakomokele mwafwa kwetile lika minutu ya kupwa 40. Njalihwile ngwange, ‘Eci cipangi ca bupainiya bwa kulitila tucasa bene yetu?’

Mu kwita kwa simbu twabwahesele mwamubwa cinoneko cetu. Ha litangwa na litangwa twakele na kwambata bredi ya kwaka byuma bimo mukati na kofi mu fulasiki. Mutwakele na kuliziba kujuka twakele na kwimika mota yetu mwisi ya muti wakele kuyehi na ngila. Simbu imo mutwakele na kulihwimisa bana ba Baindia bakele na kutuzengeleka oku bali na kutuyongola. Mu kwita kwa simbu twezililile, co kutwakele na kumona nambe muyakele na kushatukila simbu.

Twabwahelelele manene kwambulwila banu ba bimbunge byabibwa ba muje mu citingitingi. Twalimwenene ngwetu banu ba ku India bakala na kasingimiko na ngozi, co lalo bazema Njambi. Bahindu babangi batambwile muzimbu waubwa. Bashakele manene kulilongesa bya Yehova, Yesu, lilabelelo lya kusanguka kwa batsi na kaye kakaha muje mukakala kwoloka. Munima ya mwaka umo, twakele na bilongesa bya kupwa 20. Ha litangwa na litangwa banu batwakele na kulilongesa nabo Mbimbiliya ba kuliseza-seza bakele na kutulanya ku cakulya ca mutanya. Twabwahelelele manene.

Munima ya simbu yaindondo, batwanene cipangi ca kuzenguluka. Co twakele na kwendela bikungulukilo bije byakele ku ngenge ya Indian Ocean. Calumingo na calumingo kwakele naanga imo yakele na kututambula mu cikungulukilo na cikungulukilo, co lalo twakele na kupangela hamo na baka-kwambulula mangana tubatakamese. Bakele na kututambula mwamubwa, co twakele na kuliziba ngwe tu baka-nanga yabo bene. Co lalo twakele na kulikuwa kusikama nabo na bana babo na tutali babo na tungatwa babo. Twalikuwile kupanga cipangi ca kuzenguluka ha myaka ibali. Oloni tukakasumuke baka-munango batutumina foni. Owo ndolome watutuminine, watulekele ngwendi: “Tushaka ngwetu mwiluke ha Mbetele.” Njamukumbulwile ngwange: “Tuli na kulikuwa cipangi cituli na kulinga kuno.” Oloni twalibwaheselele kuya kwoshe-kwoshe kubatutuma.

Munjelukile ha Mbetele njakapangelele ku Dipatimenti ya Bipangi, co njakapangele na bandolome babangi ba kuhya ku sipilitu. Ha simbu eyi, tunyungi ba kuzenguluka bakele na kutuma malipoti ku munango munima ya kwendela bikungulukilo. Co baka-dipatimenti ya bipangi bakele na kutuma mikanda ku bikungulukilo kwesekesa na malipoti abanatumu tunyungi ba kuzenguluka. Bakele na kusonekela bikungulukilo eyi mikanda mangana batakamese bandolome na bandokazi na kubanangulako mu ngila imo. Ngeci bandolome baje bapwile baka-kusoneka bakele  na cipangi cakama. Bakele na kunungulula malipoti a kutunda ku tunyungi ba kuzenguluka kutundisa mu ndaka ya Xhosa, Zulu na bindaka bikwabo bya mu Africa kutwala mu Ingilishi. Co bakele na kunungulula mikanda ya kutunda ku munango, kutundisa mu Ingilishi kutwala mu bindaka bya mu Africa. Co lalo njakandelelele manene kuli aba baka-kunungulula mwafwa banjikwasele njizibuke bukalu bubakele na kuliwana nabwo bandolome na bandokazi betu mu Africa.

Ha simbu eyi mu South Africa mwakele manene kaangu. Muyati na muyati bawanene mutamba kwakukala, ngeci banu ba miyati ya kuliseza kubakele na kulikwatasana manene. Bandolome na bandokazi betu ba mu Africa bakele na kwendeka bindaka byabo, kwambulula mu bindaka byabo na kulikwatasana lika na bikungulukilo bije byakele na kupangesa ndaka yabo.

Kunjalizibukile na banu babangi ba kuzibala ba mu Africa mwafwa mu citingitingi mutwakele na kwambulwila mwakele lika bindele. Oloni munjakapangelele ha Mbetele njazibukile byuma byabingi bya kukundama ku banu ba kuzibala ba mu Africa kwambateselela na bisemwa byabo. Njazibukile oni bukalu bubakele na kuliwana nabwo bandolome mwafwa ya bisemwa na bilika bimo bya bulombelo. Basimpile mwafwa bakele na kubyana kulinga bilika bya cisemwa bije kubilitombola na binangulo bya mu Mbimbiliya, kwambateselela na bilika bya kusingimika bakulu nameme baka-naanga yabo na banu babatunga nabo bakele na kubalwisa. Mu makolokolo mwakele manene buhutu. Bwingi bwa banu kubalilongesele manene, bamo na ku sikola bene kubaileko. Oloni basingimikile manene Mbimbiliya.

Njakwaseleko mu biñanda bimo bya kukundama ku lisesa lya kulombela na kujeneka kulikobelesa mu biñanda bya kaye. Likulahelo lyange lyakanyamene omwo njamwene bandolome na bandokazi ba banike batwalelelaho kusimpa na kupwa ba kulongwa. Babashekele ku sikola mwafwa ya kubyana kulikwatasana na bakwabo bana ba sikola mu kulombela na kwimba myaso ya bulombelo.

Bandolome na bandokazi ba mu lifuti libatumbwile ngwabo Swaziland baliwaneneko na bukalu bumo. Omwo Mwene Sobhuza II watsile, banu boshe babalekele ngwabo balinge bilika bya cisemwa bibakalingi nga munu natsi. Banalume bapandele kutehula biñambu byabo byoshe, banakazico bapandele kukamba lika. Bandolome na bandokazi babangi babyanene kulinga ngoco mwafwa bazibukile ngwabo kunapu kulemesa bakulu, co babayandesele. Twabwahelelele manene mutwabamwene oku batwalelelaho kupwa ba kulongwa kuli Yehova. Twalimwenene ngwetu bandolome  na bandokazi betu ba mu Africa bapwile ba kulongwa kuli Yehova, co lalo bakele na mbunge ya kubandamena. Ngeci, likulahelo lyetu lyakanyamene.

Mu 1981 banjilombele ngwabo njikalinge lalo cipangi ca kupulinta. Ha simbu eyi te twashangumuka kupangesa makompyuta mu cipangi ca kupulinta. Eyi yapwile simbu yaibwa manene. Bingila bya kupulintilamo byatengulukile. Munalume umo wa mingoso walekele baka-munango ngwendi bakeseke kupangesa likina lyendi libatumbula ngwabo phototypesetter kwa kujeneka kufweta. Ngeci baka-munango bengisile makina atwakele nawo a kupwa 9 abatumbula ngwabo Linotype na makina a kupwa 5 abatumbula ngwabo phototypesetter. Co lalo balandele likina lya kupulintisa lije lipulinta mabulu bwasi-bwasi. Ngeci, cipangi cakele na kuzambula oni.

Makompyuta atukwasele tuwane bingila byabiha byakwakelamo mwamubwa masona ha lipapelo kupangesa MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System.) Kwakele oni makina akele na kuzambwisa cipangi kutubakana makina atwawanene mutwatundile ku Canada. (Isaya 60:17) Ha simbu eyi tubaboshe tubawana te tunambata bandokazi baje bapwile bapainiya ba kuhya ku sipilitu. Bill nange twakele na kupangela ha Mbetele, co Ken na Dennis bakele oni na kulela bana kuyehi na Mbetele.

Bipangi byakele na kulibwezelela ha munango. Mabulu a kukundama ku Mbimbiliya bakele na kuwanungulula na kuwapulinta mu bindaka byabingi na kuatuma ku minango ikwabo. Ngeci kwatondekele kutunga Mbetele yaiha. Bandolome batungile Mbetele yaibwa manene ku muyatangwa wa Johannesburg, co baikundikile mu 1987. Njabezikile manene kulimwena mucakele na kukolela cipangi mu South Africa, co lalo njakele mu Komiti ya Munango ha myaka yaingi.

Twalikomokelelele manene omwo mu 2001 banjilanyele ngwabo njikakale mu Komiti ya kulibanga ya Munango wa United States. Nameme twalizibile busiwa mwafwa ya kuseza bandolome na bandokazi na cipangi citwakele na kupanga mu South Africa, twabwahelelele kukapangela hamo na naanga ya Mbetele ya ku United States.

Oloni twalishoshomwenene mwafwa twakakele kulako na baina ya Laura baje bakele na kukulubala. Kunesi kutukaluwila kubakwasa oku tuli ku New York. Oloni bishongo ba Laura batatu ba banakazi balyanene ngwabo batwalelelaho kukwasa baina na kubanyunga. Batulekele ngwabo: “Yetu kutwasa kupanga cipangi ca simbu yoshe, oloni nga tunyunga banana, co tumikwasa mutwaleleho kulinga cipangi ceni mwamubwa.” Twakandelela manene ha kulifwita kwabo.

Mu ngila imo lika yayange wa munalume na munakazi wendi bakele na kunyunga banana baje bapwile bifwile ku Toronto mu Canada. Ha simbu eyi te banakala nabo ha myaka ya kutubakana 20. Munima ya kasimbu kakandondo kutunda hatwetelele mu New York banana batokele. Twakandeleleko manene mwafwa yayange na munakazi wendi babanyungile mwamubwa kweta na ha simbu ibatokele. Kunapu kubezika kwakama kukala na babushoko baje balyana kunyunga bisemi baje bali na kukulubala nameme kulinga ngoco kunasa kubakaluwila.

Mu myaka ineti njinapangela ku dipatimenti ya kutuhula mabulu, co makina anasiwisa manene cipangi ca kutuhula mabulu. Oloni ha simbu ino njili na kupangela ku Dipatimenti Ikatala bya Kulanda. Twabezika manene kupangela hamo na bandolome na bandokazi ba ha munango wa United States ha myaka ya kweta ku 20. Ha simbu ino ha munango wa United States hali bandolome na bandokazi ba kweta ku 5,000 na bandolome na bandokazi baje bakaija na kukwasa ha munango oku batunda ku binjubo byabo ba kweta ku 2,000.

Myaka 60 kunima kunjazibukile ngwange njakukala kuno. Laura natwalelelaho kupangela hamo nange ha myaka yoshe eyi. Buyoye bwange bunapu bwabubwa manene. Twalikuwu bipangi bya kuliseza-seza, co lalo twapangela hamo na banu bababwa ba kuliseza-seza kwambateselela na baje batwakele na kuwana mu minango ya kuliseza-seza itwendelele. Ha simbu ino njili na myaka ya kutubakana 80, co bananjana oni bipangi byabindondo mwafwa kuli bakwenje babangi baje bali na nzili ya kupanga bipangi.

Muka-kwimba umo wasonekele ngwendi: ‘Banabezika banu baje Njambi ikeye Shukulu Kalunga kabo.’ (Myaso 33:12) Awa majwi anapu a busunga. Njabwahelela manene kupangela Yehova hamo lika na banu bendi.