1. Bika byalingisilile Bababiloni balizibe kubwaha ku mbunge mubamwene Ndanyele?

 KAPOLOFWETO Ndanyele wapwile lika mukwenje Bababiloni mubamupwisile cinzinda na kumutwala ku Babiloni kumutundisa mwimbo lyendi. Nameme ngoco, aba Bababiloni bamutwalele mu bunzinda bamumwene kupwa munu wa kulitila. ‘Bakengele cifwa ca hanja,’ co bamwene ngwe ‘kakele na kapenga, co lalo wapwile wamubwa.’ Bamwene lalo ngwabo watundile mu naanga ya kutsimana. (1 Samwe 16:7) Ebi bikebyo byabalingisile bamulongese bipangi bya mu lipela lya mwene.—Ndanye 1:3, 4, 6.

2. Yehova wamwene bati Ndanyele? (Ezekiyele 14:14)

² Kubwaha kwa mubila nambe kupangela mu lipela keti kukekwo kwalingisile Yehova azeme Ndanyele. Yehova wamuzemene mwafwa walyangwilile kukala na bifwa byabibwa. Cisholoka Ndanyele wakele na myaka ya kukokela ku 20, Yehova mwendekele ngwendi walifwile na Nowa na Yombi baje bapwile ba kulongwa kuli ikeye ha myaka yaingi. (Kusha 5:32; 6:9, 10; Yombi 42:16, 17; tandeni Ezekiyele 14:14.) Co Yehova watwaleleleleho kuzema Ndanyele mu kuyoya kwendi kwoshe.—Ndanye 10:11, 19.

3. Bika bitusimutwiya muno mu cilongesa?

³ Muno mu cilongesa, tusimutwiya ha bifwa bibali byakele nabyo Ndanyele bije byalingisile Yehova amumone kupwa munu wamubwa. Tusimutwiya tahi ha cifwa na cifwa nomu mwacimweselele. Co tumona lalo byuma byamukwasele akale nebi bifwa. Ku mamaneselelo, tusimutwiya mutwasa kumutembwinina. Nameme biñanda bili muno mu cilongesa banabisonekela banike, kuli bimo bitwasa kulilongesa kuli Ndanyele tubaboshe.

4. Ndanyele wamwesele bati ngwendi wapwile wa kusimpa? Endekeni cakumwenako.

⁴ Banu baje bapwa ba kusimpa banasa kuziba lyoba, oloni kubesi kwecelela lyoba libonowese kulinga byuma binapande. Ndanyele  wapwile mukwenje wa kusimpa. Tusimutwiyeniko bisimbu bibali hamweselele ngwendi wapwile wa kusimpa. Hakulibanga te munima ya myaka ibali kutunda habanyongeselele Jelusalema Bababiloni. Mwene Nebukataneza wa Babiloni walotele cilota ca kutewesa ca kamponya wakama. Washikile banalume boshe baje bapwile baka-mana kwambateselela na Ndanyele ngwendi bamuleke cilota calotele na kumulumbunwinaco na kubaleka ngwendi nga kubalingi ngoco abatsiya. (Ndanye 2:3-5) Ndanyele wapandele kulingako bimo bwasi-bwasi mangana Nebukataneza keti atsiye banu. ‘Waile na kulomba lisesa kuli mwene ngeci amwaneko simbu yaindondo lika amuleke mucinalumbunukila cilota.’ (Ndanye 2:16) Byuma byalingile Ndanyele byamwesele ngwabyo wapwile wa kusimpa, co lalo wakele na likulahelo. Mbimbiliya kuimwesa ngwayo Ndanyele walumbunwineho cilota kunima. Walekele babusamba bendi ngwendi ‘balombele kuli Njambi wa mwilu ngeci abazibileko mema ku mbunge na kumwihula ngeci alumbunune lihungu lya cilota.’ Mazina a baje babusamba bendi a Cibabiloni apwile Shandelaki, Meshake na Ambendenengo.’ (Ndanye 2:18) Yehova wakumbulwile malombelo abo. Njambi wakwasele Ndanyele kulumbunwina Nebukataneza cilota calotele. Ngeci, ou mwene katsiile Ndanyele na babusamba bendi.

5. Simbu muka ikwabo yapandele kupwa wa kusimpa Ndanyele?

⁵ Mukwetile simbu kutunda halumbunwinine Ndanyele cilota ca kamponya wakama, kuli bimo lalo byalingiwile. Co Ndanyele wapandele lalo kupwa wa kusimpa. Nebukataneza walotele cilota cikwabo ca kutewesa. Omu mu cilota, Nebukataneza wamwene muti wakama, co lalo waulaha. Ndanyele walekele ou mwene mu kusimpa bicalumbunwine oco cilota. Wamulekele lalo ngwendi akazaluka, co kakapu mwene ha simbu ya kupwamo. (Ndanye 4:25) Nebukataneza wasele kusinganyeka ngwendi Ndanyele ashaka kumutengulukila, co wasele kutsiya Ndanyele. Oloni Ndanyele wasimpile, co wamulumbunwinine cije cilota.

6. Bika byakwasele Ndanyele apwe wa kusimpa?

⁶ Bika byakwasele Ndanyele apwe wa kusimpa mu kuyoya kwendi kwoshe? Twakulahela ngwetu Ndanyele walilongesele ku mwanja waubwa wa bisemi bendi. Bononokele mashiko aje anene Yehova ku Baisalele baje bapwile bisemi, co twakulahela ngwetu balongesele munabo awa mashiko. (Kwitu 6:6-9) Ndanyele kazibukile lika mashiko a mashangumukilo a kufwa ngwe  Mashiko Likumi, wazibukile na byuma bikwabo byalibungilile mu mashiko bya kufwa ngwe byakulya bibapandele kulya Baisalele nebi kubapandele kulya. b (Levi 11:4-8; Ndanye 1:8, 11-13) Ndanyele wazibukile lalo biñanda bya kusañulu bya banu ba Njambi hamolika na byuma bibaliwanene nabyo mubonowele kumwononoka. (Ndanye 9:10, 11) Byuma byaliwanene nabyo Ndanyele mu kuyoya kwendi byamulingisile akulahele ngwendi nameme byuma bikaluwe bati, Yehova na tungelo bendi ba nzili bamukwasa.—Ndanye 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Byuma muka bikwabo byakwasele Ndanyele apwe wa kusimpa? (Taleni na cikupulo.)

⁷ Ndanyele watandele Bisoneka bya tupolofweto ba Njambi kwambateselela na bupolofweto bwa Njelemiya. Co ebi biñanda byamukwasele ananguke ngwendi Bajuda ololo bapatuka mu bunzinda mu Babiloni. (Ndanye 9:2) Kumona mubwalishulisilile obu bupolofweto kwalingisile Ndanyele akulahele manene Yehova. Co baje bakakulahela manene Njambi bakapu ba kusimpa. (Esekeseni Loma 8:31, 32, 37-39.) Cuma cakama cakele na kulinga Ndanyele capwile kulombela kuli Ishe wa mwilu kushwa kumo. (Ndanye 6:10) Walekele Yehova bubi bwendi na kumuleka mwoshe mwakele na kulizibila. Ndanyele walombele lalo Yehova bukwasi. (Ndanye 9:4, 5, 19) Wapwile munu ngwe mwetu, co kasemukile na kusimpa. Kutanda Bisoneka, kulombela na kukulahela Yehova kukekwo kwamukwasele apwe wa kusimpa.

8. Bika byasa kutukwasa kupwa ba kusimpa?

⁸ Bika bitunapande kulinga nga tutonda kupwa ba kusimpa? Nameme bisemi banasa kushongangeya bana babo ngwabo bapwe ba kusimpa, bana kubasa kutambula kusimpa ku bisemi babo ngwe ngwabo kwapwa kwa kulitambwisa mu naanga. Kupwa wa kusimpa kunapu ngwe kulilongesa cashu cimo. Ngila imo yasa kulilongeselamo munu cashu cimo inapu kutalesesa byalinga munu uje amulongesa na kumutembwinina. Mu ngila imolika, netu twasa kupwa ba kusimpa nga tutalesesa mubakalingila bakwetu baje bapwa ba kusimpa na kutembwinina mwanja wabo. Bika bitunalilongesa ku mwanja wa Ndanyele? Ngwe mwa Ndanyele, netu tunapande kuzibuka mwamubwa Lijwi lya Njambi. Tunapande kulikuta busamba bwa kukanyama na Yehova kwitila mu kusimutwiya nendi kushwa kumo mu kuzituka. Co lalo tunapande kukulahela Yehova na kukulahela ngwetu atukwasa. Nga tulinga ngoco, co tupwa ba kusimpa nameme nga kuli byuma bije byasa kutwonowesa kukala na likulahelo.

9. Kupwa ba kusimpa kutukwasa bati?

⁹ Kupwa ba kusimpa kutukwasa mu bingila byabingi. Tusimutwiyeniko ha cakumwenako ca ndolome Ben. Wakobelelele ha sikola imo mu Germany haje habakulahelele ngwabo byuma byalizilile lika, co ngwabo biñanda bili mu Mbimbiliya bije bimwesa ngwabyo byuma babitangele bya kulimangela lika. Litangwa limo, Ben bamulekele ngwabo emane kulutwe lwa kilasi na kulumbununa byamulingisile akulahele ngwendi byuma babitangele. Wendekele mu kusimpa byuma byakulahela. Bika byatundilemo? Ou ndolome ngwendi: “Ba mulongesi batolililile mwamubwa, co balingile makopi amangi a biñanda binjapangesele na kubipangezela bana ba sikola boshe mu kilasi.” Co bakwabo bakele na kukobela nabo balingile bati? Ndolome Ben ngwendi: “Bwingi bwabo batolililile mwamubwa, co bendekele ngwabo biñanda binjendekele byabetele ku mbunge.” Ngwe mutunamwena ku byuma byaliwanene nabyo ou ndolome, banu ba kusimpa kakangi bakabasingimika bakwabo. Basa lalo kukwasa banu ba bimbunge byabibwa kushwenya kuli Yehova. Ngeci, kuli byuma byabingi  byabibwa bitulingisa tutonde kupwa ba kusimpa.

10. Kulongwa kulumbununa bika?

¹⁰ Mu Mbimbiliya, lijwi lya Cihebelu libananungulula ngwabo “kulongwa” nambe “cizemo cije kucesi kutenguluka,” linasa kulumbununa kuzema manene munu ngwe mwazemena Njambi bangamba bendi. Lijwi lya kulifwa banalipangesa kutalesa ku cizemo cakala mukati ka bangamba ba Njambi. (2 Samwe 9:6, 7) Kulongwa kwetu kwasa kukola mu kwita kwa simbu. Tumoneni Ndanyele mwatwaleleleleho kupwa wa kulongwa.

11. Ndanyele wamwesele bati ngwendi wapwile wa kulongwa kuli Yehova mu bukulukazi bwendi? (Taleni cikupulo cili ha liputa lyakulibanga.)

¹¹ Byuma byaliwanene nabyo Ndanyele mu buyoye bwendi byasele kumulingisa ajeneke kupwa wa kulongwa kuli Yehova. Cimo ca byeseko byakama byaliwanene nabyo capwile ceseko caliwanene naco mwakele na myaka ya kutubakana 90. Ha simbu ei, Bamende na Bapelesha te banafungulula Babiloni, co Ndalyuse ikeye wakele na kuyula. Bimyata baje bakele na kupangela Mwene Ndalyuse bazindile Ndanyele, co lalo kubasingimikile Njambi yendi. Ngeci, batumbile butumbe bwa kutsiya Ndanyele. Balingisile mwene asaine lishiko lije lyasele kulingisa Ndanyele alyangwile kupwa wa kulongwa kuli Njambi nambe kuli mwene. Ndanyele wapandele kwecela kulombela kuli Yehova ha matangwa 30 mangana amwese ngwendi wapwile wa kulongwa kuli mwene na kulifwa na banu boshe bakeleko. Ndanyele walyangwilile kupwa wa kulongwa kuli Yehova. Ngeci, bamumbilile mu bwina bwa bindumba. Oloni kulongwa kwendi kwalingisile Yehova amwobole ku tunwa twa bindumba. (Ndanye 6:12-15, 20-22) Twasa kupwa bati ba kulongwa kuli Yehova ngwe mwalingilile Ndanyele?

12. Bika byalingisile Ndanyele atwaleleleho kupwa wa kulongwa kuli Yehova?

¹² Ngwe mutunamwena, kuzema Yehova kukekwo kutulingisa tupwe ba kulongwa kuli ikeye. Ndanyele watwaleleleleho kupwa wa kulongwa kuli Yehova mwafwa wamuzemene. Ndanyele wazemene Yehova mwafwa wakele na kusinganyekesesa ha bifwa byakala nabyo Yehova nomu mwakele na kubimwesela. (Ndanyele 9:4) Wasinganyekesesele lalo ha byuma byoshe byabibwa byamulingilile Yehova hamolika nebi byalingilile banu bendi boshe.—Ndanyele 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Bakwenje na bambanda bali na kuliwana na byeseko muka bije binasa kubalingisa bajeneke kupwa ba kulongwa? Endekeni cakumwenako. (Taleni na cikupulo.) (b) Kwesekesa na vidio, mwasa kukumbulula bati nga banu bamihula indi Bakaleho ba Yehova bakakundwiya baje bakalilala na banu ba bushwamwa bwa kulifwa na bwabo?

 ¹³ Ngwe mwa Ndanyele, bandolome na bandokazi ba bakwenje na bambanda bali mukati ka banu baje kubesi na kusingimika Yehova na binangulo byendi. Banu ba cifweci kubesi kushaka munu uje amwesa ngwendi wazema Njambi. Co bamo bakashendumuna bandolome na bandokazi betu ba bakwenje na bambanda mu kushaka ngwabo keti bapwe ba kulongwa kuli Yehova. Tusimutwiyeniko ha byuma byaliwanene nabyo ndolome umo wa mukwenje wa lizina lya Graeme uje wakala mu Australia. Waliwanene na ceseko cimo mwakele ku sekondali. Mulongesi wehwile bana ba sikola bendeke mubanesi kulingila nga kabusamba kabo umo abaleka ngwendi akalilala na banu ba bushwamwa bwa kulifwa na bwendi. Ou mulongesi wendekele ngwendi baje bakundwiya ei futisi bemane ku mutambela umo wa kilasi, baje kubaikundwiya bemanene ku mutambela ukwabo. Ndolome Graeme ngwendi: “Boshe mu kilasi bemanenene ei futisi, kutundisako lika yange na kabusamba kange uje wapwile Mukaleho.” Byuma byateleko byapwile byabikalu, co byesekele kulongwa kwa Graeme kuli Yehova. Ou ndolome ngwendi: “Mu ola ya mutunu yasaleleko, boshe mu kilasi kwambateselela na mulongesi wetu batwendekele mwamubi na kutushaula. Njesekele kubalumbunwina byuma binjakulahela oku njinau mbunge, co lalo mu ngila yaibwa. Oloni kubanjitolililile.” Graeme walizibile bati? Ou ndolome ngwendi: “Kunjalizibile bwino mubakele na kunjishendumuna na kunjishaula. Oloni njapwile wa kubwahelela mwafwa njemanenene byuma binjakulahela.” c

14. Ngila muka imo itwasa kutwalelelaho kupwa ba kulongwa kuli Yehova?

¹⁴ Ngwe mwa Ndanyele, netu twasa kutwalelelaho kupwa ba kulongwa kuli Yehova nga tumuzema manene. Tuzema manene Yehova nga tulilongesa bifwa byakala nabyo. Cakumwenako, twasa kukengesesa byuma bya kutanga na kulilongesako bimo. (Loma 1:20) Nga mushaka kumona mumwasa kukanyamesela cizemo ceni kuli Yehova na kumusingimika manene, mwasa kutanda biñanda byabihi bili ha mutamba wa “Byalizilile Indi Babitangele?” nambe kukenga mavidio aliho. Mwasa kutanda lalo broshuwa ya Was Life Created? na ya Lipuzo ze 5 ka za Mone Bukalezi Bupilo. Ndokazi wa mumbanda wa ku Denmark wa lizina lya Esther wendekele ha mabulu awa ngwendi: “Muli biñanda bikwasa munu kuzibisisa mwamubwa. Omu mu mabroshuwa kubasindiya munu akulahele byuma bimo. Banendekamo lika busunga na kwecelela munu alyangwile ikeye babenya byakulahela.” Ben itunabanga kusimutwiya byendi ngwendi: “Biñanda bili omu mu mabulu bikanyamesa likulahelo. Byanjikwasele njikulahele ngwange Njambi ikeye watangele byuma bya kuyoya.” Nga mutanda biñanda bilimo, mulimwena busunga bwa majwi ali mu Mbimbiliya aje endeka ngwawo: “Obe Yehova Njambi yetu, unafwila kutambula bumpau na kasingimiko na nzili, mwafwa yobe watangele byuma byoshe.”—Kujo 4:11. d

15. Ngila muka ikwabo itwasa kukanyameselamo busamba bwetu na Yehova?

¹⁵ Cuma cikwabo casa kutukwasa kutwalelelaho kumwesa ngwetu twazema Yehova cinapu kulilongesa bya buyoye bwa Munendi Yesu. Bikebyo byalingile ndokazi umo wa mumbanda wa lizina lya Samira, uje wakala mu Germany. Ngwendi: “Njetele ha kuzibuka mwamubwa Yehova  kwitila muli Yesu.” Mwapwile mwanike, kwamukaluwilile kuzibisisa ngwendi Yehova watwaka mbunge. Oloni wamwene ngwendi Yesu watwaka mbunge. Ou ndokazi wendekele lalo ngwendi: “Njazema Yesu mwafwa banu bazitukile kumushwenya, co lalo wazemene banike.” Kutwalelelaho kulilongesa bya Yesu kwamulingisile alikute busamba bwa kukanyama na Yehova. Mwafwa bika? Samira ngwendi: “Mu kwita kwa simbu njazibisisile ngwange Yesu akatembwinina Ishe mu kulumbunuka. Banalifu manene. Co lalo njanangukile ngwange ebi bikebyo byalingisile Yehova atume Yesu hano hasi. Walingile ngoco mangana banu bamuzibuke mwamubwa.” (Iwano 14:9) Nga mushaka kukanyamesa busamba bweni na Yehova, cibwaha manene nga mulinga mwoshe mumwasela kuwana simbu ya kulilongesa bya Yesu. Nga mulinga ngoco, co muzema manene Yehova na kutwalelelaho kupwa ba kulongwa kuli ikeye.

16. Mwafwa bika tunapande kupwa ba kulongwa kuli Yehova? (Myaso 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Nga tupwa ba kulongwa ku bakwetu, co netu twasa kukala na babusamba ba kulongwa. (Lute 1:14-17) Kutundaho, nga tupwa ba kulongwa kuli Yehova, tukala mu kwoloka na kujauka na byuma bituli nabyo. Mwafwa bika? Mwafwa Yehova nakulahesa ngwendi apwa wa kulongwa kuli baje bapwa ba kulongwa kuli ikeye. (Tandeni Myaso 18:25; Mika 6:8) Acisinganyekeni ha ñanda ei: Nameme Yehova ikeye watangele byuma byoshe, co lalo wapwa Muka-nzili Yoshe, natukulahesa kutuzema myaka yoshe! Co nga busamba bwetu na Yehova bwakanyama, kukwesi munu nambe ceseko casa kututundisa kuli ikeye, ipwe bene kutsa. (Ndanye 12:13; Luka 20:37, 38; Loma 8:38, 39) Ngeci, tunapande kutembwinina Ndanyele na kutwalelelaho kupwa ba kulongwa kuli Yehova.

17-18. Byuma muka bikwabo bitulilongesa kuli Ndanyele?

¹⁷ Muno mu cilongesa, tunasimutwiya lika ha bifwa bibali byakele nabyo Ndanyele. Oloni kuli byuma byabingi bitwasa kulilongesa kuli ikeye. Cakumwenako, Yehova walingisile Ndanyele amone bimona na kulota bilota byabingi. Co lalo wamwanene cashu ca kulumbununa mizimbu ya bupolofweto. Bwingi bwobu bupolofweto bwalishulisilila. Bumoco bunendeka ha byuma bikalingiwa kulutwe bije bikakundama banu boshe hano hasi.

¹⁸ Mu cilongesa cinatako tusimutwiya ha bupolofweto bumo bubali bwasonekele Ndanyele. Kuzibisisa mwamubwa obu bupolofweto kutukwasa kwangula mwamubwa byakulinga ha simbu ino, ipwe tu banike nambe tu bakulunu. Obu bupolofweto butukwasa kupwa ba kusimpa na kutwalelelaho kupwa ba kulongwa na kulibwahesela byeseko bituliwana nabyo.