Njasemukile mu 1941, mu Paris, ku France, co naanga yetu kuyafukile manene. Njazemene manene sikola, oloni calubinda munjakele na myaka 10, njabinjile manene mushongo wa TB, co njalikelele kuya ku sikola. Bandotolo banjilekele ngwabo njitwaleleleho kulala mangana njihwimise mashapala ange. Ngeci, ha bingonde byabingi njakele na simbu yaingi ya kutanda dikishinali na kutolilila ku bilongesa bya baka-Yunivesiti ya Paris bije bibakele na kwendeka ha cisanzi ca Sorbonne. Ndotolo mwanjilekele ngwendi njinakanguka, co lalo njishangumuka kuya ku sikola, njabwahelelele manene. Co njalyendekesele mu mbunge yange ngwange, ‘bandotolo bali na kulinga cipangi cakama.’ Kutunda haje bene, njasinganyekele bya kusaka banu. Batate mubakele na kunjihula lwalwingi, ha byuma binjishaka kulinga mu buyoye, simbu yoshe njakele na kubakumbulula ngwange: “Njishaka kupwa ndotolo!” Ngeci, kupwa ndotolo cikeco cuma capwile ca seho manene mu buyoye bwange.

Mu naanga yetu twapwile baka-Katolika. Oloni kunjazibukile mwamubwa Njambi, co lalo njakele na bihula byabingi, oloni kunjawanene bikumbululo. Kubanga munjashangumukile kulilongesa cipangi ca bundotolo ha yuniveziti, asinoni njikulahele ngwange kuli umo watangele byuma bya kuyoya.

Njicanuka munjamwene lwa kulibanga maseluzi a mena imo mu maikrosikopu. Njakomokele munjamwene byuma bimo bya mu maseluzi mubikalingila nga kunashaluka nambe nga kunatonola. Njamwene lalo mucakele na kupangela cuma cimo ca mukati ka selu cibatumbula ngwabo cytoplasm. Eci cuma cakele na kunyekumuka nga ciliwana na mwongwa, co lalo cakele na kufutunuka nga ciliwana na mema. Oku kutenguluka-tenguluka kukekwo kukakwasa byuma bitwaleleleho kuyoya nga kunashaluka nambe nga kunatonola. Munjamwene kulitila kwa selu na selu njanangukile ngwange kuli umo watangele byuma bya kuyoya, kubyalizilile lika ngoco.

 Munjakele mu mwaka wa mu cibali wa bilongesa bya bundotolo, njamwene bukaleho bukwabo buje bwamwesele ngwabwo Njambi kwali. Mutwalilongesele bya mubila wa munu twanangukile muikapangela mishisha ya liboko mangana ikwase milabo ilikoneke na kwoloka. Muinalikwatasanena situ na bitsiya nomwo mubikapangela hamo lika, kukomokesa manene. Cakumwenako, njalilongesele ngwange kuli mushisha umo ukalingisa situ ya liboko ikete ku citsiya ca mu cibali ca mulabo. Ou mushisha ukalitepe na kumunga cabu ca mishisha cije cikalingisa mushisha weka uje uya ku mamaneselelo a mulabo, wite mwisi ya mulabo. Eyi mishisha ikeyo inalikwata na bitsiya bya mulabo. Ngwe eyi milabo yetu kubaitangele mu cifwa eci, ngwe mishisha yayo ikominina lika, co lalo ngwe milabo yetu kuyesi kupanga mwamubwa. Njanangukile ngwange kuli umo ali na mana a kulitila uje watangele mubila wa munu.

Njakomokele manene bipangi byaIshamatanga munjalilongesele mwakashangumukila kuhwima mbututu hanima ya kusemuka. Njalilongesele ngwange mbututu akatambula mpunzi ya oxygen kwitila mu ñowa, mwafwa mashapala a mbututu kanda ashangumuke kutulika mpunzi. Nga kunasala lika byalumingo byabindondo simbu kanda mbututu asemuke kukakala byuma bimo bya kuhima bije bikaziki mu tumipila twa mashapala. Nga mbututu nasemuka na kuhwima lwa kulibanga, kuli byuma bimo bya kukomokesa bikalingiwa. Mbengwa ya mu mbunge ya mbututu ikalishoko mangana maninga aye ku mashapala. Ha simbu eyi, tuje tumipila tunazikile mwafwa ya bije byuma bya kuhima, tuzikuka mwafwa ya mpunzi ije ikobela mu mashapala bwasibwasi. Ngeci, mbututu ashangumuka kulihwimina.

Njashakele kuzibuka ou watangele ebi byuma bya kukomokesa, co njashangumukile kwaka mbunge kukutanda Mbimbiliya. Njakomokele manene munjatandele bya mashiko a Yehova anene kuli Baisalele myaka 3,000 kunima, aje amwesele ngwawo bapandele kupwa ba kujela. Njambi washikile Baisalele ngwendi bashitike byuma bya mwimo na kutana simbu yoshe na kwaka munu uje asholoka ngwe ali na mushongo wa kulitambwisa kwalikalyendi. (Levi 13:50; 15:11; Kwitu 23:13) Mbimbiliya yendekele laja muikashambukila mishongo ku banu, oloni baka-sayansi, ololo banazibuka eyi ñanda. Njanangukile lalo ngwange mashiko abanendeka ku mukanda wa Valevi aje endeka ha ñanda ya kulilala akwasele manene Baisalele bapwe ba kujela. (Levi 12:1-6; 15:16-24) Njanangukile ngwange Ishamatanga wanene Baisalele awa mashiko mangana abakwase, co baje bawononokele wababezikisile. Njakulahelele ngwange Mbimbiliya baihwimininine kuli Njambi. Oloni ha simbu ije kunjazibukile lizina lyendi.

Munjakele na kulilongesa bya bundotolo ha yuniveziti, njalizibukile na mumbanda wa lizina lya Lydie, co njamuzemene manene. Twalyambatele mu 1965 munjetele hakati ka bilongesa byange bya bundotolo. Mutwakwetele mu 1971, nange na mwebwange Lydie twakele na bana batatu. Oloni ha simbu ino tuli na bana 6. Mwebwange Lydie nanjikwasa manene mu cipangi ca bundotolo na kunyunga mwamubwa naanga yetu.

Njapangele mu cipatela ha myaka itatu simbu kanda njishokolole kiliniki yange. Mukwetile simbu yaindondo, munalume umo na mwebwendi banjinabanga kwendeka ku mashangumukilo aino ñanda, bezile ku kiliniki yange mangana njakubasake. Munjashakele kushangumuka kusonekela munalume bumbanda, mwebwendi wanjilekele ngwendi:  “Bandotolo keti musoneke bumbanda buli na maninga.” Njalikomokelele, co njakumbulwile ngwange: “Kuma? Mwafwa bika?” Wanjikumbulwile lalo ngwendi: “Tu Bakaleho ba Yehova.” Kunjazibukile Bakaleho ba Yehova nebi bibakalongesa ha maninga. Uje munakazi wambatele Mbimbiliya yendi na kunjitandela Bisoneka bije bikabalingisa babyane kubaka maninga. (Vili 15:28, 29) Kutundaho, uje munakazi na muka-limbo lyendi banjilumbunwinine mwamubwa bibukalinga Bumwene bwa Njambi. Banjilekele ngwabo obu Bumwene bukamanesa tuyando, mishongo na kutsa. (Kujo 21:3, 4) Njabakumbulwile mu kubwahelela ngwange: “Muli na kunjileka byuma binjabandamenene ha simbu yailaha kushwa ku bwanike. Njalyangwilile kupwa ndotolo mangana njitepulule ku tuyando tubali na kuliwana natwo banu.” Byuma bitwasimutwiiye byanjizibisile kubwaha, co twasimutwiiye ha ola imo na hafu. Uje munalume na mwebwendi mubanjisezele, mu mbunge yange njalyangwilile ngwange njecela bulombelo bwa Katolika. Njalilongesele ngwange Ishamatanga injasingimikile wakele na lizina, co lizina lyendi ikeye Yehova.

Njaliwanene na baje Bakaleho babali lutatu lika ku kiliniki yange, co ha bisimbu ebi, twakele na kusimutwiya ha simbu ya kutubakana ola imo. Njabalanyele ku njibo yange mangana tukale na simbu yaingi ya kulilongesa Mbimbiliya. Nameme Lydie watabele kutolilila ku byuma bitwalilongesele mu Mbimbiliya, oloni katabele ngwendi bilongesa bimo bibatulongesele mu Katolika byapwile bya makuli. Ngeci, njalanyele kapilisitu umo wa mu Katolika ku njibo yetu. Twapangesele Mbimbiliya kusimutwiya ha bilongesa bya mu ceci yetu kweta na hakati ka butsiki. Byuma bitwasimutwiiye byakwasele Lydie azibisise ngwendi Bakaleho ba Yehova bakalongesa busunga. Mu kwita kwa simbu cizemo cetu kuli Yehova catwaleleleho kukola, co batumbwitikile mu mwaka wa 1974.

Munjalilongesele ha byuma byanayongola Njambi kukalingila banu kulutwe, kwanjikwasele njimone byuma bimo kupwa bya seho mu buyoye bwange. Ngeci, yange na mwebwange Lydie twalyangwilile kutwameka bya Yehova mu buyoye bwetu. Twalyangwilile kulongesa bana betu mashiko a mu Mbimbiliya. Twalongesele bana betu ngwetu bazeme Njambi na banu, co oku kwatulingisile tulikwatasane manene mu naanga yetu.—Mateo 22:37-39.

Mutukanuka byalingiwile kunima, nange na mwebwange Lydie tukajolo, maneneni mutukanuka bibakele na kulinga bana betu mwafwa ya likwatasano litunakala nalyo. Ha njibo yetu bana betu bazibukile ngwabo twakele na kukabangeya majwi a Yesu aje endeka ngwawo: ‘Kwendeka kweni kupwe eyo nambe embwe.’ (Mateo 5:37) Cakumwenako, munetu umo wa mumbanda mwakele na myaka 17, mwebwange Lydie wamubindikile kuya na kulyehela na  bakwenje na bambanda. Co mumbanda umo uje wapwile kabusamba ka munetu, walekele munetu ngwendi: “Nga banoko bakubindika, co lomba lisesa kuli baisho.” Oloni munetu wamukumbulwile ngwendi: “Naa, na batate nabo babyana. Bakalizibasana na banana mu byoshe bibakalingi.” Bana betu boshe ba kupwa 6 balimwenenene ngwabo twalikwatasana mwafwa ya kupangesa binangulo bya mu Mbimbiliya. Tukandelela kuli Yehova mwafwa naanga yetu yoshe ili na kupangela Yehova.

Nameme busunga bunanjikwasa njitwameke bya Bumwene kulutwe, oloni njashakele kupangesa ceke cange ca bundotolo mu kukwasa banu ba Njambi. Njalyanene kukapwa ndotolo ha Mbetele ya mu Paris, co mukwita kwa simbu njakapwile lalo ndotolo ha Mbetele yaiha mu Louviers. Njinakala na kuyayaya ha Mbetele ha myaka ya kukokela ku 50. Kulinga ngoco, kunanjikwasele kulizibuka na bandolome na bandokazi ba mu naanga ya Mbetele, co bamo ha simbu ino bali na myaka ya kutubakana 90. Litangwa limo, njakomokele munjaliwanene na ndolome umo ibalanyele kwakupangela ha Mbetele. Njakunangukile ngwange yange njakwasele baina bamukite mwamubwa myaka 20 kunima.

Ha myaka yaingi njinalimwena ngwange Yehova akatwamenena na kunyunga mwamubwa banu bendi kwitila mu munga yendi. Co oku kunanjikwasa njimuzeme manene. Ku mashangumukilo a mwaka wa 1980, Cibunga ca Kutwamenena cangwileko Bakaleho bamo mu United States mangana bemaneneko Bakaleho ba Yehova mu kusimutwiya na baka-cipatela.

Kutundaho, mu mwaka wa 1988, Cibunga ca Kutwamenena camungileko dipatimenti imo ha Mbetele ibalukile ngwabo Hospital Information Services. Eyi dipatimenti ikeyo yatwamenenene Makomiti a Kulizibasana na Baka-cipatela, aje akele mu United States mangana akwase Bakaleho baje babinja babasake mu ngila inapande. Mubatabesele ngwabo awa makomiti akaleko mu kaye koshe, na mu France awa Makomiti a Kulizibasana na Baka-cipatela ashangumukile kukalako. Njikabwahelela manene kumona munga ya Yehova muikakwasela bandolome na bandokazi baje bali na kubinja ha simbu ibakatondo bukwasi.

Ha kulibanga, njazemene manene cipangi ca bundotolo. Oloni munjasinganyekesesele ha bipangi binapande kupwa bya seho manene mu buyoye bwange, njanangukile ngwange cipangi ca kukwasa banu ku sipilitu cikeco ca seho. Eci cipangi, ca kukwasa banu bazibuke Yehova Njambi, uje wapwa Ishamatanga, cikeco cipangi ca seho manene kutubakana cipangi ca bundotolo. Ngeci, munjalingile litaya, nange na mwebwange Lydie twalisonekesele kupwa bapainiya ba simbu yoshe mangana tupange maola amangi ha ngonde na ngonde mu cipangi ca kwambulula muzimbu waubwa wa Bumwene bwa Njambi. Tucili na kweseka mutwasela mwoshe mangana tulingeko bimo mu cipangi ca kwambulula.

Na ano matangwa njicili na kusaka banu. Oloni njinananguka ngwange nameme ndotolo wa kulilongesa manene, kasa kumanesa mishongo yoshe nambe kutsa. Ngeci, njashungwiya kumona muikahwa mishongo, kutsa na kukemanga. Mu kaye kakaha kali muyehi njinabandamena kukalilongesa byabingi ha byuma byanatanga Njambi hamo lika na mubila wa munu wanatanga mu kukomokesa. Byuma binjasinganyekele ku bwanike binalishulisilila lika kamandondo. Oloni njabandamena kumona mubikalishulisilila byoshe mu kaye kakaha.