1. Mwafwa bika banu babangi ano matangwa kubesi na kukulahela Mbimbiliya?

 BANU babangi ano matangwa kuli na kubakaluwila kuzibuka munu ibanapande kukulahela. Kubakulahela ngwabo banu ba bakasingimika bakufwa ngwe bantwama ba bupolitiki, baka-sayansi nambe baka-mingoso, babaka mbunge. Co lalo kubasingimika bantwama ba bulombelo baje bakalishasha ngwabo bapwa baka-Kristu. Ngeci kuli na kubakaluwila kukulahela Mbimbiliya ije ibali na kulishasha bantwama ba bulombelo ngwabo ikeyo ibali na kukabangeya.

2. Kwesekesa na mukanda wa Myaso 119:160, bika bitunapande kukulahela?

² Ha kupwa bangamba ba Yehova twakulahela ngwetu wapwa “Njambi wa busunga,” co lalo watwaka mbunge. (Myaso 31:5; Isaya 48:17) Twakulahela bitukatanda mu Mbimbiliya mwafwa tuzibuka ngwetu “majwi a [Njambi] oshe apwa a busunga.” (Tandeni Myaso 119:160.) Ngeci tulitabasana na majwi endekele muka-kulilongesa bya Mbimbiliya umo ngwendi: “Njambi kasa kwendeka makuli, co byoshe byakendeka bikalishulisilila. Banu bendi bakakulahela byakendeka mwafwa bakulahela Njambi uje na byendeka.”

3. Bika bitusimutwiya muno mu cilongesa?

³ Twasa kukwasa bati bakwetu bakulahele Lijwi lya Njambi ngwe mutwalikulahela yetu? Tusimutwiyeni ha byuma bitatu bije bitulingisa tukulahele Mbimbiliya. Omwo tusimutwiya, tulimwena ngwetu Mbimbiliya yapwa ya busunga. Bupolofweto bwa mu Mbimbiliya bwoshe bukalishulisilila, co lalo yakala na nzili ya kutengulula buyoye bwa banu na kubupwisa bwabubwa.

4. Mwafwa bika banu bamo bakasinganyeka ngwabo biñanda bimo bya mu Mbimbiliya byatenguluka?

⁴ Yehova Njambi wapangesele banalume ba kulongwa ba kupwa 40 mu kusoneka Mbimbiliya. Nameme ngoco mabulu mpundu abasonekele aba banalume ahiko ano matangwa. Oloni ano matangwa kuli lika mabulu abanasononona ha bisimbu byabingi. Ebi bikebyo bikalingisa banu bamo bonwe kukulahela ngwabo byuma bibakatanda mu Mbimbiliya bikebyo bene bibasonekele baje banalume. Bika bitulingisa tukulahele ngwetu byuma bitukatanda bikebyo bene bibasonekele baje banalume?

5. Bisoneka bya Cihebelu babisononwene bati? (Taleni cikupulo cili ha liputa lyakulibanga.)

⁵ Yehova washikile banu bendi basononone Mbimbiliya mwafwa washakele kunyungilila muzimbu ulimo. Yehova washikile bimyene ba mu Isalele ngwendi balisonokele bakebo babenya libulu lya mashiko, co lalo wangwile Balebi mangana balongese banu aje mashiko. (Kwitu 17:18; 31:24-26; Nehe 8:7) Bajuda mubaile mu bunzinda ku Babiloni, baka-kusoneka bamo ba bitongwe bashangumukile kusononona Bisoneka byabingi bya Cihebelu. (Ezela 7:6) Aba banalume bakele mbunge ku cipangi cibakele na kulinga. Aba banalume, bakele na kutanda lijwi na lijwi na masona oshe, mwafwa bashakele kusononona mu kusungama. Nameme ngoco, bakele na kulimbenjako hamo mu kusoneka, mwafwa ya kujeneka kulumbunuka. Oloni banu babangi bakele na kusononona Bisoneka bya kulifwa, ngeci kwapwile kwakwasi kunanguka habalimbenjele bakwabo. Mungila muka?

6. Baka-kulilongesa bamo bakananguka bati habalimbenjele baka-kusononona bamo?

⁶ Baka-kulilongesa ba mu simbu yetu bakala na ngila imo yayasi ibakanangukilamo habalimbenjele banalume baje basononwene Mbimbiliya. Cakumwenako, twendeke ngwetu banalume 100, banabana kusononona biñanda bili ha liputa limo na maboko. Co umo wabo alimbenjako hamo mu kusoneka. Nga twesekesa byanasoneka ku biñanda bibanasoneka bakwabo, co tunanguka hanalimbenje. Mu ngila imolika, baka-kulilongesa bakelula Bimbimbiliya byabingi bya kuliseza-seza bibanasononona mangana bananguke ha balimbenjele baka-kusononona bamo.

7. Kuma baje basononwene Mbimbiliya banatengulula muzimbu ulimo ndi?

⁷ Baje basononwene Mbimbiliya balifwitile manene. Tumoneni cakumwenako cije cimwesa ngoco. Libulu lya laja manene libasononwene lya Bisoneka byoshe bya Cihebelu, bamanesele kulisoneka mu mwaka wa 1008 nambe 1009 C.E. co eli libulu bakalitumbula ngwabo Leningrad Codex. Oloni mu myaka inahu, kuli Bimbimbiliya na bimbazubwila bya Bimbimbiliya bibawanene bije bibasononwene myaka 1,000 kunima simbu kanda basononone Mbimbiliya ya Leningrad Codex. Bamo banasa kwendeka ngwabo biñanda bibanasoneka mu Mbimbiliya ya Leningrad Codex byalisezeko na bije bibasonekele ha kulibanga, mwafwa balingile lya kusononona mu mabulu abelukilile-ilukile kusononona ha myaka 1,000. Oloni obwo keti busunga. Baka-kulilongesa bya Mbimbiliya mubanesekesa mabulu abasononwene laja na aje abanasononona ololo banawana ngwabo. Nameme aba baka-kusononona bapangesele majwi a kuliseza-seza oloni bibanalumbununa binapu byuma bimolika.

8. Bisoneka bya Cigriki bibasononwene, byalisezela haka na mabulu eka abasononwene kusañulu?

⁸ Baka-Kristu ba kulibanga nabo batembwininine bibalingile baje basononwene Bisoneka bya Cihebelu. Basononwene mwamubwa mabulu 27, a Bisoneka bya Cigriki, bije bibapangesele ku biwano na mu cipangi ca kwambulula. Omwo muka-kulilongesa bya Mbimbiliya umo  wesekesele Bisoneka bya Cigriki na mabulu eka abasonekele ha simbu ya kulifwa wendekele ngwendi: “Mabulu abanasononona a Bisoneka bya cigriki amengi, co bwingi bwawo a mutunu keti bimbazubwila.” Libulu lya Anatomy of the New Testament ngwalyo: “Twakulahela ngwetu nga mutanda mikanda ya Bisoneka bya cigriki ibanalumbununa mwamubwa, kunapu lika ngwe muli na kutanda biñanda bibasonekele baje basonekele Mbimbiliya lwakulibanga.”

9. Kwesekesa na mukanda wa Isaya 40:8, bika bimwesa ngwabyo muzimbu wa mu Mbimbiliya wapwa wa busunga?

⁹ Ha myaka, yaingi baka-kusononona babangi banapanga na nzili mu kusononona Mbimbiliya, co eci cinalingisa tukale na Mbimbiliya ije ibanasononona mwamubwa. b Co tuzibuka ngwetu Yehova ikeye walingisile ngoco mangana tukale na Mbimbiliya ije ibanasononona mwamubwa. (Tandeni Isaya 40:8.) Nameme ngoco, bamo bacinasa kwendeka ngwabo, nameme muzimbu wa mu Mbimbiliya kuwatengulukile kukumwesa ngwabo baihwimininine kuli Njambi. Tusimutwiyeni ha bukaleho bukwabo buje bumwesa ngwabo Mbimbiliya yatunda kuli Njambi.

10. Bupolofweto muka bwa mu Mbimbiliya buje bunalishulisilila, bumwesa busunga bwa majwi ali ku mukanda wa 2 Pita 1:21? (Taleni bikupulo.)

¹⁰ Mu Mbimbiliya mwakala bupolofweto bwabwingi, co bumo babusonekele myaka yaingi kunima simbu kanda bulishulisilile. Biñanda bya kunima bimwesa ngwabyo obu bupolofweto bwalishulisililile. Kutukomoka mwafwa tuzibuka ngwetu bupolofweto bwa mu Mbimbiliya bwoshe bwatunda kuli Yehova. (Tandeni 2 Pita 1:21.) Acisinganyekeni ha bupolofweto buje bwendeka bya kuwa kwa nganda ya Babiloni. Mukati ka mwaka wa 778 na 732 B.C.E. Yehova wahwimininine kapolofweto Isaya asoneke ngwendi nganda ya nzili manene ya Babiloni tangwa bakaikupala, wendekele lalo ngwendi munalume wa lizina lya Siluse ikeye akafungulula ije nganda, co walumbwinine mwamubwa mwakalingila ngoco. (Isaya 44:27–45:2) Isaya wapolofwetele lalo ngwendi Babiloni bakainyongesa,  co mukwita kwa simbu na umo wahi akatungamo lalo. (Isaya 13:19, 20) Co obyo bikebyo bene byalingiwile. Bamede na Bapelesia bafungulwile nganda ya Babiloni mu 539 B.C.E., co ije nganda yapwile ya nzili manene, ha simbu ino yapwa ngundu na umo wahi watungamo. Kengeni vidio ya Mbimbiliya Yendekele Cimweja Byakuwa Kwa Babiloni ije ili mu libulu lya ha likina lya Likuweni Kuyoya Myaka Yoshe! cilongesa 03 simpi 5.

11. Mukanda wa Ndanyele 2:41-43, uli na kulishulisilila bati ano matangwa? Lumbununeni.

¹¹ Bupolofweto bwa mu Mbimbiliya kubwakele na kulishulisilila lika mu simbu ya kunima, oloni na matangwa ano tuli na kulimwena mu buli na kulishulisilila. Cakumwenako, tuli na kulimwena mubuli na kulishulisililila bupolofweto bwa Daniele buje bwendeka bya Ciyulo ca nzili ca Anglo-America. (Tandeni Ndanyele 2:41-43.) Obu bupolofweto bwendekele ngwabwo eci Ciyulo ca Kaye ca Nzili ku mutamba umo “cikakanyama” ngwe cikubo co ku mutamba ukwabo “cikazeya” ngwe buma. Tuli na kulimwena obu bupolofweto mubuli na kulishulisilila. Baka-Britain na America banamwesa ngwabo bali manene na nzili ngwe cikubo, mwafwa bakebo bapangele manene na nzili mu kuhyana Nzita ya Kaye ya kulibanga na yamucibali, co lalo banatwalelelaho kukala manene na nzili ya kulwa. Oloni nzili yabo ili na kuzeya mwafwa ya banu ba bali na kuyula baje bakalingi bimpindangano bya kulwisa byuma biinangula kulinga fulumende. Munalume umo uje nalilongesa biñanda bya bupolitiki wendekele ngwendi: “Kukwesi lifuti linalyangununa manene mu biñanda bya bupolitiki ngwe lifuti lya United States.” Mu myaka inahu Britain ije inapu mutamba weci ciyulo ca kaye ca nzili inalitepe mwafwa ya kujeneka kulitombola ha bikumiiyo bya mu mafuti aje ali mu cibunga ca European Union bibanapande kutwalelelaho kunyunga. Oku kulyangununa kunalingisa eci ciyulo ca kaye ca nzili conwe kwangula mwamubwa bya kulinga.

12. Bupolofweto bwa mu Mbimbiliya buli na kutulingisa tukulahele bika?

¹² Bupolofweto bwabwingi bwa mu Mbimbiliya buje bunalishulisilila butulingisa tukulahele ngwetu Yehova akashulisilila byoshe byanatukulahesa. Tuliziba ngwe muka-kwimba uje walombelele kuli Yehova ngwendi: “Njili na kubandamena yobe ngeci unjamene, njakulahela mu lijwi lyobe.” (Myaso 119:81) Yehova natulingisa tukale na ‘lilabelelo’ kwitila mu Mbimbiliya. (Njele 29:11) Lilabelelo lituli nalyo kulyemanene ha kulifwita kwa banu, oloni linemana ha byuma byanatukulahesa Yehova. Tutwaleleleniho kulilongesa bupolofweto bwa mu Mbimbiliya mangana tukulahele manene Lijwi lya Njambi.

13. Kwesekesa na mukanda wa Myaso 119:66, 138, bukaleho muka bukwabo bumwesa ngwabo twasa kukulahela Mbimbiliya?

¹³ Cuma cikwabo citulingisa tukulahele manene Mbimbiliya, cinapu kumona muili na kukwaselamo banu baje bali na kukabangeya binangulo bilimo. (Tandeni Myaso 119:66, 138.) Cakumwenako, banu baje bali mu bulo baje bashakele kutsiya bulo bwabo hano bali mu kubwahelela mwafwa banakabangeya binangulo bya mu Mbimbiliya. Bana babo bali na kukola mwamubwa, mwafwa bisemi babo babazema, co lalo babaka mbunge.—Efeso 5:22-29.

14. Endekeni cakumwenako, cije cimwesa ngwaco kupangesa binangulo bya mu Mbimbiliya kukatengulula buyoye bwa banu na kubupwisa bwabubwa.

¹⁴ Kupangesa binangulo bya mu Mbimbiliya kunakwasa nameme bikenya batengulule futisi yabo. Tucisimutwiyeni hali Jack uje wawanene bukwasi ku binangulo bya mu Mbimbiliya ha simbu yakele mu kamenga. c Wapwile  cikenya wakama, co wakele ha mukana wa binzinda baje babakwilile kutsa. Oloni litangwa limo Jack watolililile ku cilongesa ca Mbimbiliya. Ngozi ibamwesele bandolome baje bakele na kutwamenena cilongesa ca Mbimbiliya yazibisile Jack kubwaha ku mbunge, co nendi washangumukile kulilongesa. Jack mwashangumukile kupangesa byakele na kulilongesa, washangumukile kutengulula futisi yendi na kupwa munu wamubwa. Mukwita kwa simbu Jack wapwile muka-kwambulula wa kujeneka kumbwitika na kumumbwitika. Washangumukile kwambulwila bakwabo binzinda na ntwima bya Bumwene bwa Njambi, co wakwasele bawana balilongesele busunga. Litangwa lya kumutsiya mulyetele, Jack te natengulula futisi yendi. Umo wa maako bendi wendekele ngwendi: “Keti mukemwo mwafwile Jack ngacije myaka 20 kunima. Bilongesa bya Bakaleho ba Yehova binatengulula buyoye bwendi.” Nameme Jack bamutsiile oloni mwanja wendi unamwesa ngwawo twasa kukulahela Lijwi lya Njambi, co lalo lili na nzili ya kutengulula buyoye bwa banu na kubupwisa bwabubwa.—Isaya 11:6-9.

15. Kupangesa binangulo bya mu Mbimbiliya kunalingisa bati banu ba Njambi baliseze na banu babangi mu kaye? (Taleni cikupulo.)

¹⁵ Banu ba Yehova banalikwatasana mwafwa bakakabangeya binangulo bya mu Mbimbiliya. (Iwano 13:35; 1 Kori 1:10) Banu babangi bali na kulimwena kwoloka na likwatasano lili mukati ketu, nameme banu babangi mu kaye banalyangununa mwafwa ya biñanda bya bupolitiki, kubatunda hamolika na byuma bibali nabyo. Mukwenje wa lizina lya Jean mwamwene likwatasano lili mukati ka banu ba Yehova wakomokele manene. Ou mukwenje wakolelele mu lifuti limo lya mu Africa. Mukwakatukile nzita mu lifuti lyabo, wakobelele buswalele oloni mukwita kwa simbu watewelele ku lifuti limo lyakele muyehi. Mwakele omwo mu lifuti waliwanene na Bakaleho ba Yehova. Jean ngwendi: “Njalilongesele ngwange baje bali mu bulombelo bwa busunga kubesi kulikobelesa mu biñanda bya bupolitiki balizema umo na mukwabo,  co lalo bapwa ba kulikwatasana.” Watwaleleleho kwendeka ngwendi: “Njalyanene kulwila lifuti lyange. Oloni munjalilongesele busunga bwa mu Mbimbiliya njalyangwilile kupangela Yehova mu kuyoya kwange kwoshe.” Jean watengulukile. Ha simbu ino Jean kesi na kulwisa banu babisemwa byeka, oloni ali na kulongesa banu busunga bwa mu Mbimbiliya, buje bukanene likwatasano. Kumona binangulo bya mu Mbimbiliya mubili na kukwasela banu ba bisemwa bya kuliseza-seza kumwesa ngwabo Mbimbiliya yapwa libulu lya busunga co tunapande kulikulahela.

16. Mwafwa bika tunapande kulinga byuma bije bitukwasa tukulahele manene Lijwi lya Njambi?

¹⁶ Omwo byuma bitwalelelaho kubihya manene mu kaye, kutukaluwila manene kukulahela Yehova. Banu banasa kutulingisa tujeneke kukulahela ngwetu Mbimbiliya yapwa ya busunga na kutwonowesa kukulahela ngwetu Njambi nangula ndungo wa kulongwa na kunyanyama, mangana atutwamenene. Oloni nga twakulahela ngwetu Lijwi lya Njambi lyapwa lya busunga, co kutupwila kwakwasi kuhyana byeseko bya cifweci. Nga tulinga ngoco, co tumwesa ngwetu twalyangwila ‘kwononoka mashiko a Yehova kweta na kushongo.’ (Myaso 119:112) Co kutukazibi “shwamwa” kuleka bakwetu busunga bwa Mbimbiliya na kubashongangeya bakabangeye binangulo bilimo. (Myaso 119:46) Co lalo tukakolesa na kukala na “mbunge ya kubandamena na kubwahelela” mutukaliwana na mapakeso.—Kolo 1:11; Myaso 119:143, 157.

17. Cisoneka ca uno mwaka citukwasa bati?

¹⁷ Twakandelela manene kuli Yehova uje natukwasa tuzibuke busunga. Obu busunga buli na kutukwasa tuwe bimbunge na kukala na likulahelo, co lalo buli na kutulongesa mwakuyoyela mu kaye muje munashulu mbundunwina. Bukatukwasa tukulahele ngwetu byuma bikakala mwamubwa kulutwe, mu Bumwene bwa Njambi. Cisoneka ca mwaka wa 2023, citukwasa tukulahele ngwetu byoshe bili mu Lijwi lya Njambi byapwa busunga.—Myaso 119:160.