1-2. (a) Mubinafwila byuma ha simbu ino kunalifu bati nomu mubyafwililile mu simbu ya Bajuda baje belukile ku Jelusalema? (b) Endekeni mu bwihi bukalu bumo bubaliwanene nabwo Bajuda. (Taleni cipalo ca “ Simbu ya Hangai, Zakaliya na Ezela.”)

 KUMA simbu imo mukalishoshomwena byuma bilingiwa kulutwe ndi? Hamo cipangi ceni cinahu, co mwalishoshomwena mumunyungila naanga yeni. Indi hamo mwalishoshomwena muikela naanga yeni nga kuli mpindangano ya baka-bupolitiki, nga bali na kumiyandesa nambe nga bali na kulwisa cipangi cetu ca kwambulula. Kuma byuma bitunendeka bili na kuminenela bishoti ndi? Nga mukemwo, co kunanguka mwakwaselele Yehova Baisalele kusañulu mubaliwanene na bukalu bwa kulifwa kumitakamesa.

² Bajuda baje bakele mu Babiloni bapandele kukala na likulahelo lya kukanyama mangana baseze bufuko bwakelemo hamolika na kuyoya mwamubwa na kukuta bungenzi bwa kutalesela ku lifuti lije kubazibukile mwamubwa bwingi bwabo. Mubaketele, mu simbu yaindondo lika kwabakaluwilile kuwanena binaanga byabo byuma bya kulikwasesa. Co lalo kwakele mpindangano mu mutambela mubakele uje wakele mwisi ya ciyulo ca Bapelesha. Kutundaho, baka-mafuti abalyatele nawo bakele na kubalwisa. Ngeci, bamo kwabakaluwilile kwaka mbunge ku kutungulula tempele. Mukemwo mu mwaka wa kukokela ku 520 B.C.E., Yehova watumine tupolofweto babali, Hangai na Zakaliya mangana bakabakwase kukala na ntwima lalo. (Hanga 1:1; Zaka 1:1) Ngwe mutumwena, kuli bubwa bwatundile mu byuma bibalingile aba tupolofweto. Oloni munima ya myaka ya kukokela ku 50, aba Bajuda bazeyele lalo. Ezela uje wapwile muka-kusononona  Lishiko wa citongwe watundile ku Babiloni kwija ku Jelusalema mangana akutakamese banu ba Njambi na kubashongangeya kwaka kulemesa Yehova mu mutamba wakulibanga.—Ezela 7:1, 6.

3. Tusimutwiya ha bihula muka? (Visimo 22:19)

³ Bupolofweto bwa Hangai na Zakaliya bwakwasele banu ba Njambi kusañulu kutwalelelaho kukulahela Yehova nameme bakele na kubalwisa. Co obu bupoloweto netu bwasa kutukwasa tutwaleleleho kukulahela ngwetu Yehova atukwasa nameme tunasa kuliwana na byeseko bya kuliseza-seza mu kuyoya. (Tandeni Visimo 22:19.) Omwo tusimutwiya ha muzimbu wa Njambi wetesele Hangai na Zakaliya na kumona muutukwasela mwanja wa Ezela, tuwana bikumbululo ku bihula ebi: Bukalu bubaliwanene nabwo Bajuda baje belukile kwimbo lyabo bwabalingisile balinge bika? Mwafwa bika tunapande kutwalelelaho kwaka mbunge ku kulinga cizango ca Njambi nameme mu simbu yaikalu? Co twasa kutwalelelaho bati kumwesa ngwetu twakulahela Yehova nga twaliwana na bukalu?

4-5. Byuma muka bimo byamanesele ntwima ibakele nayo Bajuda ya kutunga tempele?

⁴ Bajuda bakele na byabingi byakulinga mubetele mu Jelusalema. Mu simbu yaindondo lika, batungulwile mutula wa Yehova na kujala lubula lwa tempele. (Ezela 3:1-3, 10) Oloni mu simbu yaindondo lika lalo, ntwima ibakele nayo yatepulukile. Bika byaitepulwile? Kubwezelela ku cipangi ca kutungulula tempele, bapandele kulitungila binjibo byabo, kulima mahya na kushuka binaanga byabo. (Ezela 2:68, 70) Kutundaho, bitozi babo babalwisile mwafwa bashakele kwimika cipangi ca kutungulula tempele.—Ezela 4:1-5.

⁵ Bajuda baje batundile mu bundungo baliwanene na bukalu bwa kujeneka bwino byakulikwasesa, co lalo kwakele mpindangano. Ha simbu ei, lifuti lyabo lyakele mwisi ya Ciyulo ca Bapelesha. Munima ya kutsa kwa Mwene Siluse mu 530 B.C.E., Kambisezi uje wamwingile ha litanda wayongwele kufungulula Ijipiti. Co omwo Kambisezi wakele na kuya ku Ijipiti, hamo maswalale bendi basindiiye Baisalele babane byakulya na mema na kubwezelela ku bukalu bubakele na kuliwana nabwo. Kutundaho, Ndalyuse wakulibanga uje wamwingile bakele na kushaka kumutengulukila, co kwakele mpindangano. Ebi byoshe byalingisile Bajuda baje belukile bakale mu bishoti na kubalingisa kubakaluwile kuwana mwakunyungila binaanga byabo. Co bukalu bubakele na kuliwana nabwo bwalingisile bamo babo basinganyeke ngwabo hamo kuyapwile simbu inapande ya kutungulula tempele ya Yehova.—Hanga 1:2.

6. Kwesekesa na mukanda wa Zakaliya 4:6, 7, bukalu muka bukwabo bubaliwanene nabwo Bajuda, co Zakaliya wabatakamesele bati?

⁶ Tandeni Zakaliya 4:6, 7. Bajuda kubaliwanene lika na bukalu bwa kujeneka kuwana bwino byakulikwasesa na mpindangano yakele mukati ka baje bashakele kuyula. Kwakele lalo bamo bakele na kubalwisa. Mu 522 B.C.E., bitozi babo balingisile cipangi ca kutungulula tempele ya Yehova cimane. Nameme ngoco, Zakaliya wabatakamesele omwo wabakwasele bananguke ngwabo Yehova apangesa sipilitu yendi mu kubakwasa mu bukalu bwoshe-bwoshe. Mu 520 B.C.E., Mwene Ndalyuse washikile ngwendi cipangi ca kutungulula tempele citwaleleleho, co wanene Bajuda na bimbongo bya kulikwasesa. Washikile na bangubulu ngwendi babakwase.—Ezela 6:1, 6-10.

7. Bibezikiso muka bibawanene Bajuda baje belukile kwimbo lyabo mubatwamekele cizango ca Njambi kulutwe?

 ⁷ Kwitila muli Hangai na Zakaliya, Yehova wakulahesele banu bendi ngwendi abakwasa nga baka cipangi ca kutungulula tempele mu mutamba wakulibanga. (Hangai 1:8, 13, 14;  Zakaliya 1:3, 16) Ngeci, Bajuda batwaleleleleho kutungulula tempele mu 520 B.C.E. Co mu myaka ya kujeneka kweta ku itanu, bamanesele kuitungulula. Bajuda bakele cizango ca Njambi mu mutamba wakulibanga, co Yehova wabakwasele mu byuma bya ku mubila bibatondele hamolika na kubakwasa bashwenye kuli ikeye. Ngeci, Bajuda balemesele Yehova mu kubwahelela.—Ezela 6:14-16, 22.

8. Majwi ali ku mukanda wa Hangai 2:4 atukwasa bati kutwalelelaho kwaka mbunge ku kulinga cizango ca Njambi? (Taleni majwi a kwinikila.)

⁸ Omwo tuli na kushwenya manene ku kayando kakama, tunapande kutwalelelaho kwononoka lishiko lya kwambulula. (Maki 13:10) Kunasa kutukaluwila kwaka mbunge ku cipangi ca kwambulula nga kutwesi na bimbongo bya kupwamo nambe nga bali na kutuyandesa mwafwa ya kwambulula muzimbu waubwa. Bika byasa kutukwasa kwaka bya Bumwene mu mutamba wakulibanga? Kutwalelelaho kukulahela ngwetu Yehova ali netu. b Atukwasa nga tutwalelelaho kwaka byendi mu mutamba wakulibanga kutubakana kutwameka byetu. Ngeci, kutwapandele kuziba lyoba.—Tandeni Hangai 2:4.

9-10. Munu na muka-limbo lyendi balimwenenene bati busunga bwa majwi a Yesu ali ku mukanda wa Mateu 6:33?

⁹ Tusimutwiyeniko ha cakumwenako ca ndolome Oleg na ndokazi Irina, c munu na muka-limbo lyendi baje bapwa bapainiya. Munima ya kujalukila ku cikungulukilo ceka cije cakele mu bujene, cipangi cabo cahwile mwafwa bimbongo byakehele mu lifuti lyabo. Oloni nameme kubakele na cipangi ha bingonde bya kukokela ku mwaka wa mutunu, balimwenenene ngwabo Yehova watwaleleleleho kubaka mbunge na kubakwasa. Bisimbu bimo bandolome na bandokazi babo bakele na kubakwasa. Bika byabakwasele  ha simbu ei yaikalu? Ndolome Oleg uje wazeyele hakulibanga ngwendi: “Kuzezama na cipangi ca kwambulula kwatukwasele twake mbunge ku byuma bya seho manene mu kuyoya.” Ou ndolome na muka-limbo lyendi batwaleleleleho kuzezama mu cipangi ca kwambulula ha simbu ibakele na kutonda cipangi ca ku mubila.

¹⁰ Litangwa limo mubelukile ku njibo kutunda mu lihya, bakuwanene ngwabo kabusamba kabo umo wakutile bungenzi bwa makilomita a kweta ku 160 na kubanenela binjeke bibali bya byuma bya kulikwasesa. Ndolome Oleg ngwendi: “Lije litangwa twalimwenenene lalo ngwetu Yehova hamolika na bandolome na bandokazi betu batwaka mbunge. Twalimwena ngwetu Yehova kesi kwibala bangamba bendi nameme baliwane na bukalu bwa kufwa bati.”—Mate 6:33.

11. Bika byasa kutundamo nga tutwalelelaho kwaka mbunge ku kulinga cizango ca Njambi?

¹¹ Yehova ashaka ngwendi twake mbunge ku cipangi ca kupwisa bandongesi cije cobola banu. Ngwe mutunamwena mu  paragirafu 7, Hangai washongangeyeye banu ba Yehova batwaleleleho kwaka mbunge ku cipangi cendi ca kutungulula tempele. Co Yehova wabakulahesele ngwendi nga balinga ngoco, ‘ababezikisa.’ (Hanga 2:18, 19) Netu Yehova atubezikisa nga tutwalelelaho kulinga mwoshe mutwasela kulinga cipangi canatwana.

12. Mwafwa bika Ezela na bakwabo Bajuda baje bakele mu bunzinda bapandele kukala na likulahelo lya kukanyama?

¹² Mu 468 B.C.E., Ezela wakutile bungenzi bwa kutunda mu Babiloni kuya ku Jelusalema na cibunga camucibali ca Bajuda. Ezela na boshe bakele omu mu bungenzi bapandele kukala na likulahelo lya kukanyama. Bapandele kwenda mu bitapalo bya kutewesa oku banambata goldi na siuva yaingi ije ibalambwilile tempele. Ebi byasele kulingisa mapwepwe babalwise. (Ezela 7:12-16; 8:31) Kutundaho, mubetele mu Jelusalema banangukile ngwabo namwo kubasele kukalamo kwa kujeneka bushonde. Omu mu nganda mwakele lika banu babandondo, co lalo bibumbe na bikolo bapandele kubibwahesa. Bika bitulilongesa kuli Ezela ha kukulahela manene Yehova?

13. Bika byalingile Ezela bije byamulingisile akulahele manene Yehova? (Taleni na majwi a kwinikila.)

¹³ Ezela walimwenenene omwo Yehova wakwaselele banu bendi ha simbu ibaliwanene na byeseko. Myaka imo kunima mu 484 B.C.E., Ezela hamo wakele mu Babiloni omwo Mwene Sheleshe wanene lishiko lya kunyongesa Bajuda mu mitambela yoshe ije yakele mwisi ya Bumwene bwa Bapelesha. (Esita 3:7, 13-15) Buyoye bwa Ezela nobu bwa Bajuda boshe bwakele mu bushonde! Bajuda “mu lifuti mwoshe” balibindikile kulya, co balilile omwo bakele na kulomba bukwasi kuli Yehova. (Esita 4:3) Acisinganyekeni mwalizibilile Ezela na bakwabo Bajuda omwo batsiile baje bakele na butumbe bwa kubatsiya kutubakana kutsiya bakebo! (Esita 9:1, 2) Byuma byaliwanene nabyo Ezela ha simbu ei yaikalu byamukwasele kulibwahesela byeseko byaliwanene nabyo mu kwita kwa simbu, co byamukwasele akulahele ngwendi Yehova asa kunyungilila banu bendi. d

14. Bika byalilongesele ndokazi umo omwo Yehova wamukwasele mwaliwanene na bukalu?

¹⁴ Nga tulimwena mwanatumwesela Yehova ngwendi watwaka mbunge, tukala na likulahelo lya kukanyama ngwetu atukwasa mu byeseko bikwabo bituliwana nabyo. Tucisimutwiyeniko ha cakumwenako ca ndokazi Anastasia uje wakala Mwijatangwa ya Europe. Wecelele  cipangi ca ku mubila cakele na kupanga mwafwa kashakele kulikobelesa mu byuma bya kaye. Ngwendi: “Olu lukelwo lwapwile lwakulibanga kukala kwa kujeneka bimbongo.” Ou ndokazi lalo ngwendi: “Njalombelele kuli Yehova na kwaka byoshe mu maboko endi. Co kunjizibi lyoba nga kukala lalo simbu ikwabo injikala kwa kujeneka cipangi. Nga Tate wa mwilu nanjinyungu lelo, kulumbununa ngwabo na imene anjinyunga.”

15. Bika byakwasele Ezela atwaleleleho kukulahela Yehova? (Ezela 7:27, 28)

¹⁵ Ezela walimwenenene mwamukwaselele Yehova mu buyoye bwendi. Kusinganyekesesa mwamukwaselele Yehova kunima kwakwasele Ezela atwaleleleho kukulahela Yehova. Co majwi endi nawo amwesa ngoco. Wendekele ngwendi: “Shukulu Kalunga Njambi yange nanjisimpisa.” (Tandeni Ezela 7:27, 28.) Ezela wapangesele awa majwi lwa kupwa 6 mu mukanda ubamuhwimininine kusoneka uje ubanasanesa lizina lyendi.—Ezela 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Simbu muka itunasa kulimwena ngwetu Njambi ali na kutukwasa? (Taleni na cikupulo.)

¹⁶ Yehova asa kutukwasa nga tunaliwana na ceseko. Cakumwenako, nga tuli na kulomba mukulunu wa bipangi simbu ya kukunguluka ku ciwano cimo cakama nambe kutengulula ku simbu itukapanga mangana twase kuwaniwa ku biwano byetu byoshe, twasa kulingako bimo bije binasa kutulingisa tulimwene bukwasi bwa Yehova. Tunasa kulikasamena kumona mubinasa kwendela mwamubwa byuma. Co tunasa kukulahela manene Yehova.

17. Ezela wamwesele bati ngwendi wapwile wa kulikehesa mu simbu yaikalu? (Taleni na cikupulo.)

¹⁷ Ezela walikehesele na kulomba Yehova bukwasi. Ezela wapwile wa kulikehesa, co hoshe hakele na kulizibila kukala manene mu bishoti, walombelele kuli Yehova mangana amukwase. (Ezela 8:21-23; 9:3-5) Kukulahela Yehova kwalingisile bakwabo bamukwase na kumutembwinina. (Ezela 10:1-4) Nga tuliziba kukala manene mu bishoti mwafwa ya byuma bitunasa kutonda ku mubila nambe nga twalishoshomwena ngwetu naanga yetu hamo ikala mu bushonde, tulombeleni kuli Yehova na kukulahela ngwetu atukwasa.

18. Bika byasa kutukwasa tukulahele manene Yehova?

¹⁸ Nga tupwa ba kulikehesa na kulomba Yehova ngwetu atukwase na kutambula bukwasi bwa bandolome na bandokazi betu, co likulahelo lyetu kuli Njambi likanyama. Ndokazi Erika uje ali na bana batatu watwaleleleleho kukulahela Yehova nameme ha simbu yaliwanene na bukalu. Mu simbu yaindondo lika watsisile munendi uje te kanda asemuke hamolika na muka-limbo lyendi. Ou ndokazi ngwendi: “Munu kasa kuzibuka  mwanasa kumukwasela Yehova. Bukwasi bwendi bunasa kwija mu ngila ije kasinganyekele munu. Njalimwena Yehova mwanakumbulwila bwingi bwa malombelo ange kwitila mu majwi na bilinga bya babusamba. Co nga njipwa wa kuzituka kuli babusamba bange, kwasa kubapwila kwakwasi kunjikwasa.”

19-20. Bika bitulilongesa kuli Bajuda baje kubasele kwiluka ku Jelusalema?

¹⁹ Kuli lalo cilongesa ca seho citwasa kulilongesa kuli Bajuda baje kubasele kwiluka ku Jelusalema. Bamo kwabakaluwilile kulinga ngoco mwafwa ya kukulubala, kubinja manene, nambe mwafwa ya bukalu bumo bwa mu naanga. Nameme ngoco, bakwasele baje belukile ha kubana byuma bije byakakwasele mu kutungulula tempele. (Ezela 1:5, 6) Cisholoka ngwe mukwetile myaka 19 kutunda hacetelele cibunga cakulibanga mu Jelusalema, Bajuda baje basalele mu Babiloni anga bacikele na kutuma bwana ku Jelusalema.—Zaka 6:10.

²⁰ Nameme kumwasa kulinga byoshe bimunasa kushaka kulinga mu kupangela Yehova, anukeni ngweni Yehova ali na kumona kulifwita kweni. Tuzibuka bati ngoco? Mu simbu ya Zakaliya, Yehova walekele ou kapolofweto ngwendi alinge cilongo ca goldi na siuva bibatumine baje basalele mu Babiloni. (Zaka 6:11) Eci ‘cilongo’ capwile ‘canukiso’ ca kwana kwa Bajuda baje basalele mu Babiloni. (Zaka 6:14) Twakulahela ngwetu Yehova kakebala kulifwita kwetu nambe byuma bitunalingi nameme mu simbu yaikalu.—Hebe 6:10.

21. Bika bitukwasa kutwalelelaho kukulahela Yehova nameme tuliwana na bukalu kulutwe?

²¹ Muno mu matangwa a kukotoka, tutwalelelaho kuliwana na bukalu. Co byuma binasa kukaluwa manene kulutwe. (2 Timo 3:1, 13) Nameme ngoco, kutwapandele kulishoshomwena manene. Anukeni majwi alekele Yehova banu bendi mu simbu ya Hangai: ‘Keti muzibe lyoba . . . njili hamo neni.’ (Hanga 2:4, 5) Netu Yehova akala netu nga tulinga mwoshe mutwasela kulinga cizango cendi. Nga tupangesa bitunalilongesa ku bupolofweto bwa Hangai na bwa Zakaliya hamolika na mwanja wa Ezela, co tutwalelelaho kukulahela Yehova nameme byuma bikaluwe bati kulutwe.