MUNJAKELE na myaka 12, njanangukile ngwange njakele na vyuma vimo vya theho vinjapandele kwana. Litangwa limo ha chiwano, ndolome wanjihwile indi njishaka kwambulula. Nameme te kanda njambululeho laja, oloni njakumbulwile ngwange “eyo.” Twaile mu lihya, cho wanjanene mavulu aje endekele vya Vumwene vwa Njambi. Cho wanjilekele ngwendi: “Yove wendela vinjuvo vya ku mutambela ou wa ngila, yange njendela oku ku mutambela ukwavo.” Nameme njathzivile lyova, oloni njashangumukile kwita ha njuvo na njuvo, kukapwa muje, mavulu anjambatele oshe ahwile. Vanu vavangi vashakele vyuma vinjavatwalelele.

Njathemukile mu 1923, mu Chatham, Kent, ku England, cho njakolelele mu lifuti muje mwakele vanu va vilinga vyavivi. Ndthzita Yakama kuyathele kunena kwoloka mu kaye ngwe muvakulahethelele. Vithemi vange navo kuvapwile va kuvwahelela mwafwa ya vilinga vya vakulunu va mu vulombelo vwa Baptist, vaje vapwile vaka-kulishaka. Munjakele na myaka ya kutuvakana 8, vanana vashangumukile kuya ku njuvo kuvakele na “kuliwanena” Vaka-Kulilongetha Mbimbiliya vaje vatutumbula matangwa ano ngwetu Vakaleho va Yehova. Ndokathzi umo wa kuje wakungulwile yetu vanike na kutulongetha viñanda vya mu Mbimbiliya kupangetha livulu lya The Harp of God. Njashakele vyuma vinjalilongethele.

Ha kupwa mukwenje, njashakele manene kuleka vanu vyanatukulahetha Njambi mu Lijwi lyendi. Nameme thimbu yaingi njakele na kwambulula lika lyange ku njuvo na njuvo, oloni thimbu imo njalilongetheleko vimo omwo njapangele na vakwetu. Chakumwenako, litangwa limo mutwakele na kwenda ha vikinga mu lihya na ndolome umo wa kukola, twamwene mukulunu umo wa vulombelo, cho njendekele ngwange: “Taleni membe uje aya muje.” Ndolome wemikile kinga na kunjileka ngwendi tuchitumbameko kamandondo tuthimutwiye. Wendekele ngwendi: “Iya nakwana moko ya kuthzivuka vanu vaje vanapu vimembe? Yetu tuye tuleke lika vanu muthzimbu wauvwa, Yehova ikeye muka-kwakula.” Mu matangwa anjashangumukile kwambulula, njalilongethele ngwange kwana kukanene kuvwahelela mu vingila vyavingi.—Mateo 25:31-33; Vili. 20:35.

Ndolome mukwavo wa kukola wanjilongethele ngwendi thimbu imo tunapande kupwa va kulova mbunge, athina tuwana kuvwahelela mu kwana. Munakathzi wendi wathzindile Vakaleho va Yehova. Litangwa limo, wanjilanyele njikathikame nendi ku njuvo yendi. Munakathzi wendi waluvalele manene mwafwa munalume wendi waile na kwambulula, cho washangumukile kutwashanga tumaputya twa masamba.  Ndolome kayalumukilile munakathzi wendi, oloni wanonongwele tuje tu maputya na kututulika mwamuvwa. Omwo mwetile myaka, kulova mbunge kwendi kwakwathele. Munakathzi wendi vamumbwitikile na kupwa Mukaleho wa Yehova.

Lishungu lyange lya kuleka vakwetu vyuma vya kulutwe lyatwaleleleho kukola, cho nange na vanana vatumbwitikile mu March 1940 ku Dover. Munjakele na myaka 16, vaka-Britain vashangumukile kulwa na vaka-Germany mu September 1939. Mu June munjemanene mu chikolo cha njuvo, njamwene minyau ya mashwalale ita mu ngila. Vakevo vovokele ku ndthzita ya vaka-Dunkirk. Ava mashwalale vasholokele kuthzeya na kujeneka lilavelelo, cho njashakele kuvaleka vya Vumwene vwa Njambi. Kutunda vene owo mwaka, vaka-Britain vashangumukile kutuva vimbomba. Vuthsiki na vuthsiki njakele na kumona vifulayi vya mashwalale vaka-German. Twakele na kuthziva manene lyova mwafwa vimbomba muvyakele na kuwa na kutuvika twakele na kuvithziva. Kwinduka mutondo, kuwana vyuma vyaviya, vinjuvo vyalundumuka. Njanangukile ngwange njapandele kukulahela lika Vumwene vwa Njambi.

Mu 1941 mukemwo munjashangumukile kuyoya vuyoye vwanjithzivithile kuvwaha manene. Njakele na kupangela kuje kuvakavwahetha na kupanga mato akama, cho echi chipangi chapwile chachivwa cha kunganyaletha. Vangamba va Yehova vakele na kuthzivithitha ngwavo vaka-Kilisitu kuvapandele kulikoveletha mu vindthzita vya mafuti. Mu 1941 twathzivukile ngwetu kutwapandele kupanga vyuma vya kupangetha mu vindthzita. (Yowa. 18:36) Omwo ku chipangi vashangumukile kupanga vifulayi vya ndthzita vya mu mema, njayongwele ngwange ikeyo thimbu injinapande kwechela chipangi na kushangumuka chipangi cha thimbu yoshe. Njashangumukile kukapangela mu mbaka yaivwa manene ya Cirencester ya mu Cotswolds.

Munjakele na myaka 18 vanjikutile vingonde 9, mwafwa njavyanene kukovela vushwalale. Njathzivile vuli vwakama muvashokele chikolo cha kamenga na kunjithethza lika lyange. Oloni vakwetu vindthzinda na vaka-kunyunga vanjihwile vivanjikutilile, cho njavwahelelele kuvaleka vyuma vinjakulahela.

Omwo njapatukile, vanjilombele njipange hamo na Leonard Smith * mu chipangi cha kwambulwila mu vimbaka vya mu lifuti lyetu lya Kent. Kushwa mu 1944 vifulayi vya ndthzita vyashangumukile kuwithila vimbomba mu Kent. Oho hatwakatulilile, hakeho havyakele na kwitila vifulai vya vaka-Nazi vije vyakele na kutunda ku Europe kuya ku London. Cho vakele na kwasha asha vimbomba vivathanene ngwavo doodlebugs. Twakele mu lyova lyakama mwafwa thimbu  yoshe omwo twathzivile lika likina lyohya, lajako twathzivuka ngwetu munima ya kathimbu kakandondo fulayi iwa, cho ituvika. Twakele na kulilongetha na munalume na munakathzi wendi na vana vavo vatatu. Thimbu imo twakele na kulilongethela mwithi ya metha ya chikuvo mangana nameme njuvo iwa vivumbe kethi vituvulumune. Ava vanu 5 vomu mu nanga voshe vavambwitikile.

Muyahwile ndthzita, njakalingile vupainiya ku mbwela wa Ireland. Kutwathzivukile ngwetu mu Ireland kumwalifwile na mu England. Twaile ku njuvo na njuvo kulomba kwakukala na kuvaleka ngwetu tuvamishinali, cho twakele na kwana mangazini ku vanu vatwawanene mu ngila. Kutwapandele kulinga ngocho mu lifuti lya vaka-Katolika. Munalume umo mwatujujwithile, njalekele kapokola, oloni ikeye wanjilekele ngwendi “cho utonda ngwove njilinge vika?” Kutwathzivukile ngwetu tupilisitu vakele na kuvathingimika manene. Vanu vaje vakele na kutambula mavulu etu, vakele na kuvatunditha vipangi, cho vakele na kutusheka mu milili mutwatulilile.

Twalilongethele ngwetu nga tweta mu mutambela uje kututhzivuka, tunapandele kuthethza ha tunatulila na kukambulwila kuje kuli tupilisitu veka. Vaje vakele kuyehi nokwo kutunatulila twavambulwilile ku mamanethelelo. Nameme mu Kilkenny mwakele na kutewetha manene, oloni twakele na kulilongetha na mukwenje umo lutatu mu chalumingo. Njashakele manene kulongetha vanu vuthunga vwa mu Mbimbiliya, ngechi njalombele kukakovela Sikola ya vamishinali ije vatumbula ngwavo Sikola ya Ngilyande ya kulilongetha Mbimbiliya.

Omwo twakatundile kuje ku Sikola ya Ngilyande ya ku New York ya vingonde vitanu, vatutumine tuvawana kukapangela ku tumafuti twa mu tulunga-ndonga twa ku Caribbean Sea. Mu November 1948, twatundile mu nganda ya New York, cho twendele mu vwato vwa mamita 18 vuje vuvatumbula ngwavo Sibia. Kunjathzivukile muvwafwile vungethzi vwa mu ndonga, ngechi njavwahelelele. Mukwetu itwendele nendi Gust Maki ikeye wathzivukile mwamuvwa mangendthzi a chifwa echi. Watulongetheleko vimo vyalivungila mu kwendetha vwato vya kufwa ngwe mwakulifwitila na mankimba na mwakupangethela kampasi nomwo mwakulingila nga tuliwana na mpundthzi. Gust ikeye watutwamenenene ha matangwa 30 mu vungethzi vwetu muje twaliwanene na mpundthzi yaingi kuketa na ku Bahamas.

Omwo twamanethele kwambulwila mu mañanda amandondo a ku Bahamas, twakatukile na vwato vwetu, cho twendele vungendthzi vwa makilomita 800 mu mañanda a mpundthzi na awa a kwoloka aje akele kuyehi na Puerto Rico kuketa kuyehi na Trinidad. Ha myaka itanu, twambulwile mu mañanda a kulako muje kumwakele Vakaleho. Thimbu imo chalumingo chakele na kulihwila ngocho kujeneka kutuma nambe kutambula muthzimbu ha likina. Oloni twawanene kuvwahelela mu chipangi cha kuleka vanu va mu mañanda vyuma vyashaka Yehova!—Njele. 31:10.

Omwo twetele, vanu va mu membo vavwahelelele manene, cho vethzile kwa kutuyongola mangana vatuthzivuke. Vamo lwapwile lwa mbangelo kumona chindele na vwato vwendi. Vanu va mu mañanda vapwile va ndthzandthzu, cho vathzivukile mwamuvwa Mbimbiliya. Kakangi vakele na kutunenela vithi va kutonola na makotapela na vyelu. Vwato vwetu kuvwakele na mwela wa kupwamo wa kulala na kutelekela nambe kukusha, oloni twathele.

Thimbu imo twakele na kwita kuyehi na nunda na kwendela vanu litangwa lya mutunu. Twakele na  kuvalanya ku ñanda ya Mbimbiliya. Cho ha kavwivwivwi, twakele na kuvathana kupangetha ngenjo ya ku vwato. Twakele na kuvwahelela ha kumona vanu valikungulula. Nga vathikumuka na vindeya vyavo kutunda mu malundu, mumona lika toto-toto. Thimbu imo kwethzile vanu vavangi kwakututhikametha vuthsiki na kutwihula vihula. Vashakele manene kwimba, ngechi twavathonekeleleko myatho imo ya Vumwene na kuvana. Yetu tuvawana twapukwile mwatho, cho kutundoho, twimbila hamo lika navo. Eyi yapwile thimbu ya kuthzivitha kuvwaha manene.

Vanu vamo munima ya kulilongetha navo Mbimbiliya, vatuthindikiyiye omwo twaile na kukalilongetha na veka mangana vakatolilileko lalo. Nameme twakele na kutumbama lika vyalumingo vyavindondo ha mutambela utunatulila, oloni twakele na kuthethzela vaje vanamwetha manene kuvwahelela chipangi cha kulongetha vakwavo kweta noho hatukelukila. Twalithzivile mwamuvwa ha kumona vanu vaje vakwatele chipangi chitwavanene na mavoko avali.

Ano matangwa, omwo mu mañanda mwakala vyuma vyavivwa vivakayi na kuyongola vanu. Oloni laja vanu kuvashakele eyi mitambela, mwafwa mwashulile lika lisheñavu na miti ya mashakavale na vyuma vikwavo vyeka. Twendele vuthsiki kutunda ha liñanda limo kuya ha liñanda likwavo. Kuli vithi vashakele kwehela kuyehi na vwato vwetu, cho lalo twakele na kuthziva omwo vwato vulikika ha tu mankimba. Cho nga ngonde yatenama, twakele na kwenda mu cheke zwalala.

Omwo twambulwile mu mañanda ha myaka itanu, twaile ku Puerto Rico kukalandakana vwato vwetu na vwato vuje vwakele na likina. Omwo twaketele kuje, njakaliwanene na ndokathzi wamuvwa Maxine Boyd uje wapwile kamishinali, cho njamuthzemene manene. Wapwile muka-kwambulula wa ntwima kushwa vwanike vwendi. Cho kutundoho, wakalingile vumishinali ku Dominican Republic kweta noho fulumende ya vaka-katolika yamushekele muje mu lifuti mu 1950. Ha kupwa muka-kwendetha vwato, vanjitavethele kupangela mu Puerto Rico ngonde imo lika. Njapandele kwiluka ku mañanda na kukakalako ha myaka yaingi. Njendekele mu mbunge yange ngwange: ‘Ronald nga ushaka kwambata ou mumbanda, kethi ukwate-kwate ku mathinde.’ Munima ya vyalumingo vitatu, njamwendekeyeye, kutundoho kwetile lika vyalumingo 6, cho twalyambata. Nange na Maxine vatulekele ngwavo tulingile vumishinali vwetu mu Puerto Rico, ngechi kunjendelele mu vwato lalo.

Mu 1956 twashangumukile chipangi cha kuthzenguluka kuya na kwendela vikungulukilo. Vandolome vavangi vapwile tuhutu, oloni twakele na kuvendela. Chakumwenako, mu limbo lya Potala Pastillo mwakele vinanga vya Vakaleho vakulyambata vaje vakele na vana vavangi, cho njakele na kuvembila mbendo. Njehwileko mwanike umo wa mumbanda wa lithzina lya Hilda indi atha kwambulwila hamo netu. Wakumbulwile ngwendi: “Njishaka kulinga ngocho, oloni kunjatha. Kunjethi na viñaku.” Twamulandelele viñaku, cho twendele nendi mu lihya. Mukwetile myaka yaingi, omwo yange na Maxine twaile ha Mbetele ya ku Brooklyn mu 1972, twamwene ndokathzi umo uje waile ku Sikola ya Ngilyande aija kuli yetu. Te vanamwana laja mukanda wakumutuma kukapangela ku Ecuador, cho watwihwile ngwendi: “Mwanjanuka ndi? Yange uje mwanike wa mumbanda wa ku Pastillo imwalandelele viñaku.” Wapwile Hilda. Twavwahelelele manene, cho twalilile.

Mu 1960 vatulombele kupangela ha mbetele ya mu Puerto Rico ije yakele mu njuvo yakama ya ku Santurce, San Juan. Ha kulivanga Lennart Johnson nange vatwanene vipangi vyavingi. Johnson na munakathzi wendi vakevo vapwile Vakaleho va Yehova va kulivanga mu Dominican Republic, cho vaketele mu Puerto Rico mu 1957. Kutundoho, Maxine wakele na kutala vyakutuma milambu ya mangazini yaingi mu chalumingo. Washakele echi chipangi mwafwa chakwathele vanu vawane vyakulya vya ku sipilitu.

Njashakele kupangela ha Mbetele mwafwa vwapwa vuyoye vwa kwana. Oloni nameme tuli ha mbetele, tunapande kukanyama. Chakumwenako, mutwakele na chiwano chakama lwa kulivanga mu Puerto Rico, vipangi vyanjituminine. Nathan Knorr uje wakele na kutwamenena Vakaleho va Yehova ha thimbu ije wethzile mu Puerto Rico. Wathinganyekele ngwendi kunjavwahethele vimbongo vya ngila vya vamishinali oku ni yange te njavivwahetha laja. Wanjitenukilile na kwendeka ngwendi njamuthzivitha shwamwa. Kunjamukumbulwile, oloni njalithzivile kuvihya na kuthinganyeka ngwange nanjivangeya ñanda. Oloni thimbu ikwavo omwo yange na Maxine twaliwanene na Ndolome Knorr, watulanyene ku mulili wendi na kukatujumbula vyakulya.

 Omwo twakele mu Puerto Rico, kakangi twakele na kuya kukamona vithemi vange ku England. Vanana nange twapwile tu Vakaleho, oloni vatate kuvatambwile vuthunga. Oloni vandolome va ku Mbetele muvakele na kwija ku viwano, vakele na kwetela hembo lyetu. Vatate vanangukile ngwavo ava vantwama va ha Mbetele vapwile va kulikehetha kutuvakana vakulunu va mu vulombelo vaje vavaluvalethele. Ngechi mu 1962 vavambwitikile na kupwa Vakaleho va Yehova.

Mu ka njuvo yange Maxine watokele mu 2011. Njavandamena kumumona lalo mwakathanguka. Evi vinapu vithinganyeka vyavivwa. Ha myaka 58 itunapangela hamo na muka-njuvo yange Maxine, twalimwena muvanatumina Vakaleho va Yehova mu Puerto Rico kutunda ha 650 kweta ku 26,000. Cho mu 2013, munango wa mu Puerto Rico vaunungile nowu wa mu United States, ngechi vanjilombele kukapangela ku Wallkill, New York. Munima ya kukala myaka 60 ha mañanda, njalithzivile ngwe muvakalithzivila vinjunda va ku Puerto Rico vavatumbula ngwavo coquí vaje vakohyo ngwavo ko-kee, ko-kee ha kavwivwivwi. Oloni eyi yapwile thimbu ya kuya kulutwe.

Njichili na kupangela Njambi ha Mbetele. Hano Njili na myaka ya kutuvakana 90, cho chipangi change chapwa cha kunangula vaka-Mbetele ha kupwa kanyungi wa ku sipilitu. Vananjileke ngwavo njathimutwiya na vanu va kupwa 600 kushwa hanjethzilile ha Wallkill. Vamo vakatondo tuthimutwiye navo vukalu vwavo vwa ha kapandi nambe vwa nanga. Vakwavo vashaka kuvanangula mwakukela mwamuvwa ha Mbetele. Kuli veka lalo vaje vanakovela ololo mu malo vashaka kuvanangula mwakukela mwamuvwa mu malo. Vamo vatunda ha mbetele, cho vanai na kukakwatha vikungulukilo. Njikatolilila kuli voshe vashaka kuthimutwiya nange, cho nga chitava, njikavaleke ngwange: “‘Njambi athzema uje ana mu kujolela.’ Ngechi pangeni na ndthzili chipangi chivamyana. Yehova ikeye imupangela.”—2 Koli. 9:7.

Vanu vali ha Mbetele navo vanapande kulifwita ngechi mwa vakwavo voshe, athina vapwe va kuvwahelela. Kethi mwivale theho ya chipangi chivanamyana. Vipangi vyoshe vitukalingi ha mbetele vyapwa vya kujela. Tukakwatha “ndungo wa kulongwa na kunyanyama” mu kwana vandolome va mu kaye mwoshe vyakulya vya ku sipilitu. (Mateo 24:45) Kwoshe kwoshe kutuli na kupangela Yehova, twatha kunena kathingimiko kuli ikeye. Tupangeni mu kushuvuluka chipangi chanatwana, mwafwa “Njambi athzema uje ana mu kujolela.”