VANIKE vavangi ha Mbetele vakanjithana ngwavo “TATE,” “KUKU,” “NANANU.” Cho njikalithzivi mwamuvwa muvakanjitumbula ngocho, mwafwa njili na myaka 89. Njikamono ngwange njavethzika manene ha kupangela Yehova ha myaka 72 mu chipangi cha thimbu yoshe. Cho vyuma vinjinalimwena mu kupangela Yehova vinanjilingitha njishongangeye vanike vavangi kutundilila kwithi ya mbunge yange ngwange, ‘nga mutwalelelaho kulikoletha, cho Njambi avethzikitha vipangi vyeni.’—2 Mithzi 15:7.

Vithemi vange vatundile ku Ukraine na kujalukila ku Canada. Vakakele mu pulovinsi ya Manitoba mu mbaka ya Rossburn. Vanana vatukitile tuva 16. Vanalume 8 na vanakathzi 8, kukwakele vampatha, cho yange njapwile wa vu 14. Vatate vathzemene manene Mbimbiliya, cho vakele na kututandelayo mutondo lya chalumingo na lya chalumingo. Vamwene ngwavo vulombelo vwapwile ngila ya kuwanenamo vimbongo, cho vendekele mulyepe ngwavo: “Iya wakele na kufweta Yesu mu chipangi chendi cha kwambulula na kulongetha?”

Vayayange va kupwa 6 na vishongo vange vavali valilongethele vuthunga. Ndokathzi yange Rose walingile chipangi cha vupainiya kweta na kukuthsa kwendi. Mu matangwa a mamanethelelo a kuyoya kwendi wakele na kushongangeya voshe ngwendi, valilongethe Lijwi lya Njambi. Cho wendekele ngwendi: “Njishaka kukamimona mu kaye kakaha.” Yayange Ted wakele na kulongetha ngwendi vanu vakavenyeka mu mbulu ya tuhya. Cho Chalumingo na Chalumingo, Ted wakele na kwambulula ha chithandthzi kuleka vanu ngwendi vaka-vuvi voshe vakenya mu litende lya tuhya. Oloni mu kwita kwa thimbu wapangelele Yehova mu kulongwa.

Litangwa limo mu June 1944 munjatundile ku sikola, njakuwanene kalivulu kali ha metha ya mu mulili wa kulila kaje kakele na mutwe wa kwendeka ngwawo: The Coming World Regeneration. * Njashangumukile kutanda ha liputa lya kulivanga na lya mu chivali, cho njatwaleleleho kutanda. Munjamanethele kutanda kaje kalivulu, njatengulwile vithinganyeka vyange, cho njalyangwilile kupangela Yehova ngwe mwalingile Yesu.

 Iya wakele kaje kalivulu ha metha? Yayange Steve wanjilekele ngwendi, vanalume vavali vaje vakele na “kulandetha” mavulu na tumavulu, vanetile ha njuvo. Steve wendekele ngwendi: “Njalandele aka kalivulu mwafwa vanakala na kukalandetha ha ndando ya kwithi manene.” Vaje vanalume vethzile lalo lya chalumingo. Vatulekele ngwavo vapwile Vakaleho va Yehova, cho vakapangetha Mbimbiliya mu kukumbulula vihula vivakehula vanu. Twavwahelelele manene mwafwa na vithemi vetu vatulongethele kuthingimika Lijwi lya Njambi. Vaje vanalume vavali vatulekele ngwavo Vakaleho vakala na chiwano mu Winnipeg mu nganda muje mwakele ndokathzi yange Elsie. Njalyangwilile kuya kuje ku chiwano.

Njachovele kinga yange makilomita a kupwa 320 kuya ku Winnipeg, oloni njakahwiminine mu mbaka ya Kelwood muje mwakele Vakaleho vavali vaje vaile hembo lyetu. Ha thimbu injakele navo, njakele na kukunguluka navo, cho njathzivukile muchafwila chikungulukilo. Cho lalo njalilongethele ngwange vanalume na vanakathzi na vanike vanapande kupwa valongethi va ha njuvo na njuvo ngwe mwalingile Yesu.

Mu Winnipeg, njakaliwanene na yayange Jack uje watundile ku kunto ya Ontario, wethzile ku chiwano. Ha litangwa lya kulivanga lya chiwano, ndolome watambekele ngwendi kukala chimbwitiko. Nange na Jack twalyangwilile kutumbwitika haje ha chiwano. Tuvavoshe twayongwele kushangumuka chipangi cha vupainiya munima ya kutumbwitika lika. Jack washangumukile chipangi cha thimbu yoshe munima ya chiwano. Ha thimbu oyo, njakele na myaka 16, cho njelukile ku sikola, oloni mu mwaka wateleko, njashangumukile vupainiya vwa thimbu yoshe.

Nange na Stan Nicolson twashangumukile vupainiya mu Souris, mbaka ije yakala mu pulovinsi ya Manitoba. Njamwene ngwange mu chipangi cha vupainiya namwo muli vukalu. Vimbongo vyetu vyatepulukile, oloni twatwaleleleho kupanga. Thimbu imo, twambulwile litangwa lyamutunu. Mutwalembukile, twathsile manene njala, cho kutwakele na kambongo. Twakathamene mutwawanene njeke yakama ya vyakulya vanayaka ku chikolo. Na lelo lino kututhzivuka ngwetu iya wanenele vije vyakulya. Lije litangwa twalile ngwe vimyene. Twavethzikile mwafwa twatwaleleleho kulikoletha. Mutwetele ku mamanethelelo a ngonde njanunile manene. Kunjanunileho laja ngocho mu vuyoye vwange vwoshe.

Munima ya vingonde vyavindondo, vatutumine kukapangela ku mbaka ya Gilbert Plains, kuyako apwa makilomita 240 ku kunto ya Souris. Ha thimbu ije, chikungulukilo na chikungulukilo chakele na chati yakama ku vutenda, haje havamwethele muvyakele na kwendela vipangi vya mu lihya vya chikungulukilo vya ngonde na ngonde. Mu ngonde imo vipangi vyetu muvyelukilile munima, njendekele ñanda ku chikungulukilo kuleka vandolome na vandokathzi ngwange vapange na ndthzili. Munima ya viwano, ndokathzi uje wapwa painiya uje washomboka ku munalume uje kethi Mukaleho wanjilekele oku ali na kulila ngwendi: “Njinethekele kupanga munjinathelele mwoshe, oloni kunjetele ha theteko.” Nange lalo njalilile, cho njalombele likonekelo.

Vandolome vavangi vaje vachili na ndthzili vatha kuthevuka na kuthzeya ngwe munjalingile yange. Oloni njalilongetha ngwange kunjapandele kuthzeya nga njathevuka, njinapande kulilongethaho chimo na kutwalelelaho. Cho lalo, kupanga mu kulongwa kukanene vivethzikitho.

Njakele na myaka 21, cho njavethzikile muvanjilanyele kuya ku Sikola ya Ngilyande mu kilasi ya vu 14 ije yahwile mu February 1950. Vamo vatwakovelele navo vavatumine kukapangela ku pulovinsi ya Quebec ije yakala mu Canada kuje kuvakendeka manene Chifulenchi, kuje kuvakele na kuyandetha manene Vakaleho. Vanjitumine kukapangela ku Val-d’Or, omu mu mbaka vakendimo manene ngolinde. Litangwa limo twaile na kwambulwila mu limbo lya Val-Senneville lije lyakele muyehi netu. Kapilisitu umo wa vulombelo watujujwithile ngwendi tutunde haje hembo tuvavoshe. Chuma chalingile chanjilingithile njitwale ije ñanda ku nkuta. Uje kapilisitu vakamwanene mulonga. *

Ije ñanda na viñanda vikwavo vya kulifwa nayo vavitumbwile  ngwavo: “Ndthzita ya mu Quebec.” Chechi ya Katolika ikeyo yatwamenenene pulovinsi ya Quebec ha myaka ya kutuvakana 300. Vakulunu va mu vulombelo vwa makuli na vaka-vupolitiki vakele na kuyandetha Vakaleho va Yehova. Eyi yapwile thimbu yaikalu manene, cho twapwile lika tuvavandondo, oloni kutwathzeyele. Vanu va vimbunge vyavivwa va mu Quebec vatambwile vuthunga. Njavethzikile kulilongetha na vanu vaje vathzemene vuthunga. Njakele na kulilongetha na nanga imo ije yakele na vanu va kupwa 10. Ije nanga yoshe yashangumukile kupangela Yehova. Kuthimpa kwavo kwashongangeyeye vanu vavangi vatunde ku Chechi ya Katolika. Twatwaleleleho kwambulula, cho ije ndthzita yahwile.

Mu 1956, vanjitumine kukapangela ku Haiti. Vwingi vwa vamishinali vakapangeleleko, vakele na kulifwita kulilongetha Chifulenchi, oloni vanu vakele na kuvatolilila. Stanley Boggus uje wapwile kamishinali wendekele ngwendi: “Twakathamene manene mwafwa vanu vatukwathele mangana tukwate vwathi ije ndaka.” Yange kunjawanene manene vukalu mwafwa njashangumukile kulilongetha Chifulenchi mu Quebec. Oloni twanangukile ngwetu vwingi vwa vandolome va ku Haiti vakele na kwendeka ndaka ya Creole ya ku Haiti. Ha kupwa vamishinali, twapandele kulilongetha ije ndaka mangana twambulule mwamuvwa. Twalilongetheleyo, cho twawanene vivethzikitho vyavingi.

Chivunga cha Kutwamenena chatutavethele kutengulula Kaposhi ka Kukengela na mavulu eka mu ndaka ya Creole ya ku Haiti mangana tukwathe mwamuvwa vandolome vetu. Vanu vashangumukile kukunguluka mu vwingi mu mitambela yaingi yomu mu lifuti. Mu 1950, mu Haiti mwakele vaka-kwambulula va kupwa 99, oloni mu 1960 ije nambala yatuvakanene 800. Ha thimbu ije, vanjilanyele kukapangela ha Mbetele. Mu 1961, njavethzikile kutwamenena Sikola ya Chipangi cha Vumwene. Twakele na kulongetha vakulunu va vikungulukilo va kupwa 40 na vapainiya va kulitila. Ha chiwano chitwakele nacho mu January 1962, twashongangeyeye vandolome vaje vanete ha theteko ngwetu vavwethzelele ku chipangi chavo cha kwambulula, cho vamo vavangwile kupwa vapainiya va kulitila. Valingile mwamuvwa kuvatakametha mwafwa ya vukalu vuje vwakele muyehi.

 Munima ya chiwano chije chakeleko ha 23 January 1962, nange na kamishinali Andrew D’Amico vakutukwatele ha ofisi ya munango, cho vatunyekele mangazini a Toneni! ya January 8, 1962 aje akele mu ndaka ya Chifulenchi. Muje mu Toneni! vathonekelemo majwi aje avambatele mu lipapelelo lya mithzimbu lya mu Chifulenchi lije lyendekele ngwalyo vulombelo vwa manstheno muvuli mu Haiti. Vanu vavangi valuvalele, cho vendekele ngwavo yetu twathonekele vije viñanda ha ofisi ya munango. Munima ya vyalumingo, vyavindondo vaje vamishinali vavashekele ngwavo veluke ku membo avo. * Oloni kuli vandolome vamo vavalongethele, cho vatwaleleleho kupanga chije chipangi mwamuvwa. Njavwahelela ha kuthimpa kwavo na kukola ku sipilitu kuvamwethele. Ha thimbu ino vali na Mbimbiliya ya Vithoneka vya Kaye Kakaha mu ndaka ya Creole ya ku Haiti, cho echi chinapu chuma cha kukathametha manene.

Munima ya kupangela mu Haiti, vanjitumine ku lifuti lya Central African Republic mangana njikapange chipangi cha vumishinali. Mu kwita kwa thimbu, njapwile ntwama wa kuthzenguluka, kutundoho njakupwile ntwama wa munango.

Ha thimbu oyo, Vinjuvo vya Vumwene kuvyakele na kusholoka mwamuvwa. Njalilongethele kukela mwila mu shwata na kujambela njuvo. Vanu vavangi vaje vakele na kwita mu ngila vakele na kukathama muvamwene njili na kulifwita nechi chipangi. Oku kwashongangeyeye vandolome vavwahethe Vinjuvo vyavo vya Vumwene. Vantwama va mu vulombelo vatujolele mwafwa vakevo vichechi vyavo vyapwile vya masenge. Nameme ngocho, twatwaleleleho kukungulukila mu Vinjuvo vyetu vya Vumwene vya mwila. Vanu vechelele kutujola omwo kwetile likankumba lyakama lije lyaviyithile vyuma vyavingi mu Bangui ije yapwa nganda yakama. Lije likankumba lyajandwile chiluli cha chechi chije chapwile cha masenge na kuchiwithila mu tapalo. Oloni Vinjuvo vyetu vya Vumwene vikevyo kuvyaviyile. Twatungile ofisi ya munango, cho twatunga na limbo lya vamishinali mu vingonde vitanu mangana chipangi cha Vumwene chiye kulutwe. *

Mu 1976, vashokele chipangi cha Vumwene mu Central African Republic, ngechi vanjitumine kukapangela ku N’Djamena nganda yakama ije yakala mu Chad. Njakaliwanene na Happy uje wapwile painiya wa kulitila uje watundile ku Cameroon. Twalyambatele ha 1 April, 1978. Mu ngonde oyo vene, mwakele ndthzita mu lifuti, cho vanu vavangi vatewelele ku mbwela. Muyahwile ndthzita, twakuwanene njuvo yetu vanaitengulula kupwa ofisi yakama ya chivunga cha maswalale. Vambatele mavulu na ndilesi ya Happy ya ha chilika cha vulo na vyuma vivatwanene ha chilika chetu cha vulo. Oloni kutwathzeyele. Kutwaliveyele manene, cho twatwaleleleho na chipangi cha Njambi.

Munima ya myaka ivali, vatavethele chipangi chetu mu Central African Republic. Mutwelukile, twakapangele chipangi chetu cha kuthzenguluka. Munyau wetu ukewo wapwile njuvo, mwakele mwela wa kukoneka na mungomo wa malita a kupwa 200 na kafulinji na kachitofu. Kwenda kwapwile kwakukalu. Ha vungendthzi vumo, tupokola vatwimikile lwa kupwa 117 mu ngila.

Kwashalukile manene (50°C). Ha viwano vya chitingitingi kwapwile kwakukalu kuwana mema a kumbwitika vanu. Ngechi, vandolome vendile lithima, cho vakele na kundthzindthzuvwila mema mu mungomo mangana vambwitikemo vanu.

Mu 1980 vatutumine kukapangela ku Nigeria. Ha myaka ivali na hafu twakwathele mu chipangi cha kulivwahethela kutunga munango. Vandolome valandele vinjuvo vivali vya kulilundama vije vyapwile vya kutulikila, cho twapandele kuvivujula mangana tutungeho mwamuvwa. Litangwa limo ku mutondo, njalondele helu mangana njikwathe mu kuvujula vivumbe. Ku mutanya, njashakele kushulukila haje hanjalondelele.  Oloni kuvujula vije vivumbe kwalingithile njihuthuke na kwandumuka. Njavulumukile, oloni munima ya kunjilula ku X-ray, ndotolo walekele Happy ngwendi: “Kethi ulishoshomwene. Vukeketi lika vukevwo vunatavuka, oloni akala mwamuvwa munima ya chalumingo na matangwa.”

Mu 1986, twaile ku Côte d’Ivoire kuje twakapangele chipangi cha kuthzenguluka. Twakele na kweta na mu Burkina Faso. Kunjathzivukile ngwange tangwa tukakala ku Burkina.

Njatundile mu Canada mu 1956, cho munima ya myaka 47, mu 2003 vatulanyele lalo kuya ha Mbetele ya ku Canada hamo na Happy. Nameme twapwile tu vaka-Canada, oloni vimbunge vyetu vyakele mu Africa.

Kutundoho, mu 2007 te njili na myaka 79 twelukile mu Africa. Vatutumine lalo kukapangela ku Burkina Faso kuje kunjakapwile membala wa Komiti ya Lifuti. Ofisi ya mu Burkina Faso vaitengulwile kupwa ofisi ya vaka-kunungulula ije ivakele na kutwamenena ku munango wa mu Benin, cho mu August 2013 vatutumine kukapangela ha Mbetele ya mu Benin.

Nameme kunjalikangwile ku muvila, oloni njathzema manene chipangi cha kwambulula. Ha myaka itatu inahu, vakulunu na mwevwange vanjikwathele mu kulongetha vandongethi vange vavali, Gédéon na Frégis, cho njavwahelelele kumona vavambwitika. Hano vali na kupangela Yehova na ntwima.

Ha thimbu ino, nange na mwevwange tuli na kupangela ha munango wa ku South Africa, cho nanga ya Mbetele ili na kunjikwatha manene mwafwa ya kujeneka kulikangula mwamuvwa. South Africa likelyo lifuti lya vu 7 linjinapangela mu Africa. Mu October 2017, twavethzikile manene. Vatulanyele ku chilika cha kukundika ofisi yakama ya Vakaleho va Yehova ya mu kaye koshe mu Warwick, New York. Chije chilika kutukachivala.

Livulu lya Yearbook lya mu 1994 ha liputa 255 lyendekele ngwalyo: “Kuli vaje voshe vanalikoletha ha myaka yaingi, tumishongangeya ngwetu: ‘Koletheni kethi muthzeye embwe. Omwo vakamyana chikandelela ha vipangi vije muli na kupanga.’—2 Mithzi 15:7.” Nange na Happy, twalyangwila kupangetha chije chinangulo na kushongangeya vakwetu vachipangethe.