1, 2. (a) Navote na vana vendi valiwanene na vukalu muka? (b) Tuthimutwiya ha vifwa muka vivali muno mu chilongetha?

THINGANYEKENI ha ñanda eyi. Munu vamuvangeya ngwavo nalingi mulonga wakama. Vakaleho va makuli vemanena eyi ñanda, cho ou munu vamukuta. Vavushoko na vavuthamba vendi valikomokela na kuthzeya. Vanu vaje vashaka vuthunga vathziva kuvavala ku mbunge ha kumona ou munu wa kujeneka mulonga vamuthsiya hamo lika na vana vendi. Eyi ñanda kethi kathimilili lika embwe. Yalingiwile kuli ngamba wa Yehova wa kulongwa Navote, uje wayoyele ha thimbu yayulile Mwene Ahave wa mu Isalele.—1 Vimye. 21:11-13; 2 Vimye. 9:26.

² Omu mu chilongetha kututhimutwiya lika vya Navote, oloni tuthimutwiya lalo hali mukulunu umo wa mu chikungulukilo cha vaka-Kilisitu va mu chita cha myaka cha kulivanga uje wathevukile mu kwakula. Omwo tuthimutwiya ha myanja eyi tulilongetha ngwetu tunapande kulikehetha mangana tulinge vyuma mu vuthunga ngwe Yehova. Tulilongetha lalo omwo kushaka kuthambetha vanu vaje vatulinga mwamuvi mu chikungulukilo  kumwetha ngwavo tutembwinina Yehova mu kulinga vyuma mu vuthunga.

3, 4. Navote wafwile vati, cho vika vyavyanenene kulandetha chitungu chendi cha mikolovothzi ya vushuka vwa vinyu kuli Mwene Ahave?

³ Navote walongwele kuli Yehova nameme Vaisalele vavangi vakavangeyeye mwanja wauvi wa Mwene Ahave na munakathzi wendi Njezevele. Ava vaka-kulemetha Mbale kuvathingimikile Yehova, cho lalo vombwanethele mashiko endi. Oloni Navote wamwene vuthamba vwendi na Yehova kupwa vwa theho manene kutuvakana kuyoya.

⁴ Tandeni 1 Vimyene 21:1-3. Omwo Ahave washakele kulanda chitungu cha Navote cha mikolovothzi ya vushuka vwa vinyu nambe kumwanacho, Navote wavyanene. Mwafwa vika? Wakumbulwile mu kathingimiko ngwendi: “Echi chitungu chapwile cha kushwana kuli va kukulwila vange. Shukulu Kalunga anjivindike kukulandethacho.” Navote wavyanene mwafwa lishiko lya Yehova lyavindikile vanu Vaisalele kulandetha vyuma vya kushwana. (Levi. 25:23; Kula. 36:7) Navote wamwene vyuma mwakavimwena Yehova.

5. Vika vyalingile Njezevele vije vyathsiyithile Navote?

⁵ Chaluvinda, Mwene Ahave na munakathzi wendi valingile vyuma vyavivi manene kuli Navote, mwafwa ya kuvyana kuvalandetha chije chitungu. Mu kushaka kuwanena munalume wendi chitungu, Njezevele wavangeyeye Navote ñanda ya makuli ije yamuthsiyithile hamo lika na vana vendi. Yehova walingile vika hali ovu vuvi?

6, 7. Yehova wamwethele vati ngwendi washaka kuthompa mu kuthungama, cho echi chathzembelekele vati vavuthamba na vavushoko va Navote?

⁶ Vwathi vwathi Yehova watumine Elinja akahithe Ahave. Elinja wathompele Ahave ngwendi wapwile muka-kuthsiya na mwithzi. Yehova wathompele vati eyi ñanda? Ahave na munakathzi wendi na vana vavo vapandele kuliwana na vyuma vyaliwanene navyo Navote na vana vendi.—1 Vimye. 21:17-25.

⁷ Nameme vaka-nanga ya Navote valilile omwo Ahave wathsiyithile kavushoko kavo, oloni kuthzivuka ngwavo Yehova wamwene vukalu vwavo na kulingaho vimo, kwavathzembelekele. Oloni vyuma muvyatengulukile mu ngila yeka, echi chethekele likulahelo lyavo na kulikehetha kwavo kuli Yehova.

8. Omwo Ahave wathzivile kuthompa kwa Yehova walingile vati, cho vika vyatundilemo?

⁸ Omwo Ahave wathzivukile ngwendi Yehova nayongola kumuthsiya, “wathzalele chikeleya mutanya na vuthsiki. Walinyengele, cho wavyanene kulya.” Ahave walikehethele. Vika vyatundile mu kulikehetha kwendi? Yehova watumine lalo Elinja akamuleke muthzimbu weka wa kuthompa. Ha thimbu oyo, wakamulekele ngwendi Yehova kamwana kashitiko, mwafwa nalikehetha kuli Njambi. (1 Vimye. 21:27-29) Yehova ‘muka-kwetheka viyongola vya munu’ wamwethele ngothzi kuli Ahave.—Vithi. 17:3.

9. Kulikehetha kunethi kunyungilila vati vavushoko na vavuthamba va Navote?

⁹ Vaje vathzivukile vuvi vwakama vwa Ahave valingile vati muvathzivile vyalingile Njambi? Eyi ñanda ya kuthambetha Ahave mpamo yethekele likulahelo lya vavushoko na vavuthamba va Navote. Nga mukemwo, cho vapandele kulikehetha na kutwalelelaho kupwa va kulongwa mu kulemetha Yehova na kukulahela ngwavo wapwa muka-kuthompa mu vuthunga. (Tandeni Kwituluka mu Mashiko 32:3, 4.) Navote na vana vendi  na vavushoko vendi vakalimwena vuthunga vwa Yehova mu kuthompa, omwo akathangula vanu vavavwa. (Yombi 14:14, 15; Yowa. 5:28, 29) Cho lalo, munu wa kulikehetha akanuka ngwendi: “Njambi akathompa vyuma vyoshe vije tuli na kulinga, nambe vyavivwa nambe vyavivi, nameme vene vyuma vije vyakulingila mu vushweke.” (Kwambu. 12:14) Chili vene, Yehova mwakathompo, akatala na ha vyuma vije kututhzivuka. Ngechi, kulikehetha kukavingilikiya vanu vavavwa ku vushonde vwa ku sipilitu.

10, 11. (a) Vyuma muka vinatha kutwonowetha kukala na vithinganyeka vyavivwa? (b) Kulikehetha kunatha kutuvingilikiya vati?

¹⁰ Mulinga vati nga vakulunu va chikungulukilo vangula kulinga vyuma vije kumuthzivithitha mwamuvwa nambe kumona ngweni kuvyavwahele? Chakumwenako, mulinga vati nga yeni nambe munu imwathzema vamwecheletha vipangi vimo vya kulitila vya ku sipilitu? Mulinga vati nga muka-njuvo yeni nambe muneni nambe kavuthamba, vamutunditha mu chikungulukilo, oloni mumona ngweni mulonga wanalingi kethi wakama? Mulinga vati nga munu imuthinganyeka ngweni nalingi mulonga wakama manene, vamuthambetha? Evi vyuma vyatha kwetheka likulahelo lyetu kuli Yehova na ku munga yendi. Kulikehetha kwatha kutuvingilikiya vati mu vifwa evi? Tuchithimutwiyeni ha vingila vivali.

 ¹¹ Chakulivanga, kulikehetha kutukwatha tuthzivithithe ngwetu kututhzivuka vyuma vyoshe vyalivungilamo. Nameme ñanda tuithzivuka mwamuvwa, oloni Yehova ikeye lika atha kuthzivuka vili mu mbunge ya munu. (1 Samwe. 16:7) Kuthzivuka ovu vuthunga kutushongangeya tulikehethe na kunanguka hayalenga ndthzili yetu na kutengulula vithinganyeka vyetu. Cha mu chivali, kulikehetha kutukwatha tupwe va kulipokwetha na kulova mbunge omwo tuvandamena thimbu yakavwahetha vyuma Yehova. Mukemwo muka-mana wathonekele ngwendi: “Nga ukomoka Njambi, cho vyuma vyoshe vikapwa vyavivwa kuli yove, oloni vyuma kuvikapu vyavivwa kuli vaka vuvi . . . , cho vakathsa omwo vachili vavandondo.” (Kwambu. 8:12, 13) Chili vene, vanu va kukola ku sipilitu vakalingi vyuma mu kulikehetha.—Tandeni 1 Petulu 5:5.

12. Tuthimutwiya ha ñanda muka, cho mwafwa vika?

¹² Vyuma vivaliwanene navyo vaka-Kilisitu va mu chita cha myaka cha kulivanga va ku Silya mu Antyoke, kuvyethekele lika kulikehetha kwavo, oloni vyashakele kuvonowetha kupwa vaka-kuthambetha. Tuchithimutwiyeni ha ñanda eyi mangana itukwathe kwilula vithinganyeka vyetu ha kuthambetha na kutukwatha kuthzivithitha omwo kuthambetha kukamwethela vuthunga vwa Yehova mu kuthompa.

13, 14. Kapositolo Petulu walikuwile vivethzikitho muka, cho wamwethele vati kuthimpa?

¹³ Kapositolo Petulu wapwile mukulunu wa kuthsimana mu chikungulukilo cha vaka-Kilisitu. Wapangele hamo na Yesu, cho vamwanene vipangi vya kulitila. (Mateo 16:19) Chakumwenako, mu 36 C.E., Petulu wambulwile muthzimbu wauvwa kuli Konelyasi na vaka-nanga yendi. Aha walingile chuma cha kukathametha, mwafwa Konelyasi kapwile Kayunda. Omwo Konelyasi na vaka-nanga yendi vatambwile sipilitu ya kujela, Petulu wendekele ngwendi: “Vanu ava vanatambula mundthzindthzime wa kujela, ngwe mutwamutambwile yetu lalo. Ngechi vene, kuma kuli umo atha kuvavindika ngechi kethi tuvambwitike mu mema ndi?”—Vili. 10:47.

¹⁴ Mu 49 C.E., tupositolo na vakulunu mu Yelusalema valikungulwile mangana vathimutwiye hali vaka-Kilisitu vaje kuvapwile Vayunda, vamone indi vanapande tahi kutuhuka athina vavatambule. Ha chiwano echi Petulu wanukithile vandolome vendi mu kuthimpa ngwendi, vanu vaje kuvapwile Vayunda vatambwile sipilitu ya kujela. Vyuma vyalimwenenene Petulu na mesho endi vyakwathele manene mbunga ya vaka-kutwamenena yangule vya kulinga. (Vili. 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Mpamo vaka-Kilisitu vaje vapwile Vayunda na vaje kuvapwile Vayunda, valithzivile kuvwaha ha kumona Petulu athimpa na kwendeka vuthunga. Kwapwile kwakwathi manene kukulahela ou munalume wa kuhya ku sipilitu.—Heve. 13:7.

15. Petulu walingile mulonga muka mwakele ku Silya mu Antyoke? (Kengeni chikupulo ha liputa 23.)

¹⁵ Omwo chije chiwano chahwile mu 49 C.E., Petulu waile ku Silya mu Antyoke. Mwaketele kuje, wakalikwatathanene na vandolome vendi vaje kuvapwile Vayunda. Mana a Petulu na vyuma vyathzivukile, vyavakwathele. Achithinganyekeni shwamwa na kuthzeya vivathzivile omwo Petulu walikelele kulya navo. Vayunda vamo vaje vakele mu chikungulukilo na Mbanambase, navo vatembwininine Petulu. Vika vyalingithile uje muka-Kilisitu wa kukola ku sipilitu kulinga mulonga wa chifwa echi, uje wathele kunena vukalu mu chikungulukilo? Chihula chakama  echi: Vyuma vyalingiwile kuli Petulu vyatha kutukwatha vati nga mukulunu mu chikungulukilo alinga nambe kwendeka vyuma vije kuvituthzivitha kuvwaha?

16. Petulu vamukwathele vati, cho echi chanenetha vihula muka?

¹⁶ Tandeni Ngalatiya 2:11-14. Petulu wathsile mu mweto wa kutewa vanu. (Vithi. 29:25) Nameme Petulu wathzivukile vithinganyeka vya Yehova ha ñanda ya kutuhuka, oloni wathzivile lyova ha vithinganyeka vya Vayunda va kutuhuka vaje vakele mu chikungulukilo ku Yelusalema. Kapositolo Paulu uje wakele kuje ku chiwano cha ku Yelusalema mu 49 C.E., watenukilile Petulu mu Antyoke na kujombolola chivembulu chamwethele. (Vili. 15:12; Ngala. 2:13.) Vanu vaje kuvapwile Vayunda valingile vati ha mulonga walingile Petulu uje wavakundamene? Vathzeyele na kutanuka ndi? Petulu vamwechelethele vipangi vyendi mwafwa ya uje mulonga ndi?

17. Kuthambetha kwa Yehova kwakwathele vati Petulu?

¹⁷ Petulu watambwile kunangula kwa Paulu. Mu Vithoneka kuvamwethele ngwavo vamwechelethele vipangi vyendi. Ngechi kutundoho, Njambi wamuhwimininine athoneke mikanda ivali ije ili mu Mbimbiliya. Mu mukanda wendi wa mu chivali, Petulu natumbula Paulu ngwendi “muthamba wetu itwathzema.” (2 Petu. 3:15) Yesu, mutwe wa chikungulukilo watwaleleleho kupangetha Petulu uje wakwile ñanda mu ngila ije yathzivithile vanu va mu chikungulukilo, vaje kuvapwile Vayunda kuvavala ku vimbunge. (Efeso 1:22) Vandolome na vandokathzi va mu chikungulukilo vapandele kutembwinina Yesu na Ishe mu kuthambetha. Twakulahela ngwetu kukwethi watanukile mwafwa ya kuthevuka kwa munu wa kujeneka kulumbunuka.

18. Mu vifwa muka mutunapande kutembwinina Yehova mu kulinga vyuma mu vuthunga?

¹⁸ Ngwe muje muchafwile mu chita cha myaka cha kulivanga, na matangwa ano kukwethi mukulunu wa kulumbunuka mu chikungulukilo cha vaka-Kilisitu, mwafwa “yetu voshe vithimbu vyavingi tukaviyitha.” (Yako. 3:2.) Mpamo eyi ñanda tuitanekeya mwamuvwa, oloni chikatukaluwila lika nga ndolome yetu natuviyithila. Vati, tukala na vithinganyeka vya Yehova nga vatuvulumwina ndi? Chakumwenako, mulinga vati nga mukulunu alinga vyuma mu kumwetha kangu? Mutanuka nga mukulunu mu chikungulukilo endeka vyuma vije kuvimithzivitha kuvwaha ku mbunge ndi? Muthzambwila kuthinganyeka ngweni kapandele kupwa mukulunu indi muvandamena kuli Yesu uje wapwa mutwe wa chikungulukilo? Vati, mwatha kwivalako kamandondo vuvi vwanalingi ndolome yeni na kuthinganyeka vyuma vyavivwa vyanondangana mu kulongwa ha myaka yaingi ndi? Nga ndolome uje namiviyithila atwalelelaho mu chipangi cha vukulunu nambe kutambula vipangi vikwavo, muvwahelela hamo lika nendi ndi? Nga mulyana kumuthambetha, mumwetha ngweni muli na kutembwinina Yehova mu kulinga vyuma mu vuthunga.—Tandeni Mateo 6:14, 15.

19. Tunapande kulyangwila kulinga vika?

¹⁹ Vanu vaje vashaka kulinga vyuma mu vuthunga, vanavandamena kumona Yehova mwakanyongetha vilinga vyavivi vya Satana na futithi yendi yaivi vije vili na kuyandetha vanu. (Isaya 65:17) Omwo tuvandamena oyo thimbu, umo na umo wetu alyangwile kutembwinina Yehova mu kulinga vyuma mu vuthunga na kunanguka hayalenga ndthzili yetu na kuthambetha vakwetu.