1, 2. Vyuma muka vivanendeka vanu hali Vakaleho va Yehova?

VANU vakendeka ha vilinga vyavivwa vya vanu va Yehova. Chakumwenako, Anton Gill wendekele hali vandolome na vandokathzi vetu vaje vayoyele mu thimbu ya vaka-Nazi mu Germany, ngwendi: “Vakaleho va Yehova vapwile vitothzi va vaka-Nazi. . . . Mu 1939 Vakaleho vakele [mu vilombo vya vafunge] vapwile 6,000.” Oloni vakolethele nameme vakele mu mapaketho. Anton Gill wendekele lalo ngwendi: Vakaleho “vakolethele na kuthimpa,” cho lalo vapwile va “kulongwa nameme vakele mu vukalu.”

² Vanu va mu South Africa navo lalo vendekele ha futithi yaivwa ya vanu va Njambi. Kunima, Vakaleho va vikanda vya kulithethza kuvakele na kulikwatathana mwamuvwa. Oloni lya December 18, 2011, twavwahelelele kumona vandolome na vandokathzi va kutuvakana 78,000 va miyati ya kulithethza va mu South Africa nava va mu mafuti analyata navo, omwo vakungulukile ku sitendiyamu yakama ya mu mbongi ya Johannesburg kwa kulikuwa vyakulya vya ku sipilitu. Mukulunu umo wa sitendiyamu wendekele kutaletha ku vanu vaje vakungulukile ngwendi: “Ava vanu vanakungulukila omu mu sitendiyamu vali na futithi yaivwa. Voshe vanathzala mwamuvwa. Eyi sitendiyamu mwaijeletha  mwamuvwa. Cho lalo, kumwethi na kangu ka muyati.”

3. Vyuma muka vyalingitha vangamba va Njambi valikwatathane hamo lika?

³ Evi vyuma vivanendeka vaka-kaye, vimwetha ngwavo vangamba va Njambi vapwa va kulikwatathana kutuvakana vanu voshe. (1 Pet. 5:9) Vyuma muka vyalingitha munga ya Njambi ilithethze na vimunga vikwavo? Lijwi lya Njambi na sipilitu yendi vikatukwatha ‘tushulule kuyoya kwa vunu vwa laja,’ na ‘kuthzala vunu vwavuha.’—Kolo. 3:9, 10.

4. Vika vituthimutwiya muno mu chilongetha, cho mwafwa vika?

⁴ Tunapande kushulula vunu vwalaja, na kuvuthzetha. Mu chilongetha echi, tuthimutwiya mwakushulwila vunu vwalaja, novyo vitulingitha tuvushulule. Na vyuma vitulingitha tumone ngwetu munu atha kushulula vunu vwalaja nameme nakala na kulinga vyuma vyavivi. Tuthimutwiya lalo omwo vanu vaje vanapangela Njambi thimbu yailaha muvatha kumbila kuti vunu vwalaja. Mwafwa vika evi vinangulo vinapu vya theho? Chaluvinda, vanu vamo vaje vanakala na kupangela Yehova vanelukila kulinga vyuma vije vivombilile kuti. Ngechi, tuvavoshe tunapande kwaka mbunge ku majwi akwendeka ngwavo: “Uje aliyongola ngwendi nemana mbe anyanyame manene kutewa awa.”—1 Koli. 10:12.

5. (a) Endekeni chakumwenako chije chimwetha ovyo tunapande kushulwila vunu vwalaja hano vene. (Kengeni chikupulo ha liputa 17.) (b) Mukanda wa Kolose 3:5-9, wendeka ha vilinga muka vije vinakundama ku vunu vwalaja?

⁵ Nga vuthzalo vweni vunashulu mathzilo nambe vuli na kunika mbukuku, mulinga vati? Muvushulula, ndi vati? Mu ngila imo lika, netu tunapande kushulula vifwa vije kuvilitombola na mashiko a Njambi. Tunapande kukavangeya majwi a Paulu anangwile vaka-Kilisitu va kulivanga ngwendi: “Munapande kumbila kuti vyuma vyoshe evi.” Tuchithimutwiyeni ha vyuma vivali vyavivi vyendekele Paulu. Evi vyuma vinapu vupangala na mathzilo.—Tandeni Kolose 3:5-9.

6, 7. (a) Majwi a Paulu amwetha vati ngwavo tunapande kulifwita mangana tutundithe mashungu amavi? (b) Sakura wakele na futithi muka, cho vika vyamukwathele echele eyi futithi?

⁶ Vupangala. Lijwi lya mu Mbimbiliya lya “vupangala,” lilumbununa kulilala kwa vanu vaje kuvalyambatele mwaya mashiko na vundei. Paulu walekele vakwavo vaka-Kilisitu ngwendi ‘vathsiye’ ‘mashungu’ avo, kulumbununa kutunditha mashungu amavi a “vupangala” mu vithinganyeka. Majwi endekele Paulu amwetha ngwavo, tunapande kulifwita mangana tutundithe mashungu amavi mu vimbunge vyetu. Nambe ngwavo kulinga ngocho kunapu kwakukalu, oloni twatha kuwatunditha.

⁷ Achithinganyekeni vyuma vyalingiwile kuli Sakura * wa ku Japan. Omwo wakele na kukola, wakele na kuthziva manene vuli na kulimona ngwe wangocho. Mwakele na myaka 15, washangumukile kulinga vupangala na vanu va kulithethzathethza mangana alithzime vuje vuli. Vika vyatundilemo? Walithzivile manene shwamwa. Sakura ngwendi: “Njatundithile memo atatu. Nameme ha kulivanga njakele na kulithziva kushuvuluka ha kulinga vupangala na kuthinganyeka ngwange njishaka vanu vanjithzeme, oloni omwo njatwaleleleho kuvulinga njalithzivile ngwe njiwangocho.” Sakura watwaleleleho na futithi yendi yaivi kweta noho wakele na myaka 23. Kutundoho, washangumukile kulilongetha Mbimbiliya na Vakaleho. Cho wathzemene vyuma vyakele na kulilongetha. Yehova wamukwathele  kwechela vupangala na kuhyana vithinganyeka vyavivi. Sakura wapwa payiniya wa thimbu yoshe, cho kethi na kuthziva lalo vuli. Sakura ngwendi: “Njavwahelela kukala mu chithzemo cha Yehova ha litangwa na litangwa.”

8. Vyuma muka vimo vyatha kutulingitha ngwavo tupwe va mathzilo ku mesho a Njambi?

⁸ Vilinga vya Mathzilo. Lijwi lya mu Mbimbiliya lya “mathzilo” linambatethelela vyuma vyavivi vyavingi, kethi vupangala lika embwe. Linatha kulumbununa kuthipa makaya nambe kulinga lyepe lya kutuvakanetha. (2 Koli. 7:1; Efeso 5:3, 4) Eli lijwi linambatethelela na vilinga vya mathzilo vyanatha kulinga munu ku vushweke, vya kufwa ngwe kutanda mavulu aje ashongangeya vupangala nambe kuyongola vikupulo vya mushelengwa, vije vyatha kulingitha munu alyethethe vavenya ku vushwamwa.—Kolo. 3:5. *

9. Kwechelela “mashungu amavi” kwatha kunena vukalu muka?

⁹ Vaje vakayongola vikupulo vya mushelengwa thimbu yoshe vakakala na “mashungu amavi,” aje anatha kuvalingitha vakwatelele kulinga vupangala. Vaka-kutondethetha vanawana ngwavo vanu vaje vakayongola vikupulo vya mushelengwa thimbu yoshe vakakala na chipepa, ngwe vaka-kunwa vwala nambe vaka-kunwa vumbanda vwa kupendetha. Kuyongolayongola vikupulo vya mushelengwa kwatha kulingitha munu alithzive shwamwa na kujeneka kupanga mwamuvwa vipangi na kujeneka kupwa wa kuvwahelela mu nanga na kuthsiya malo na kulishukika. Munalume umo mwalingile chilika cha kwanuka kupatuka ku kuyongola vikupulo vya mushelengwa, wathonekele ngwendi: “Hano njalithingimika oni ngwe munjafwile laja.”

10. Vika vyakwathele Ribeiro echele kuyongola vikupulo vya mushelengwa?

¹⁰ Vanu vavangi kukavapwila kwakukalu kwechela kuyongola vikupulo vya mushelengwa. Oloni ngwe mutumwena kuli Ribeiro wa ku Brazil, vanu vatha kuhyana aka kalingolingo. Ribeiro watundile ha njuvo te achili mwanike, cho wakapangele ha kampani ya vaka-kuyengununa mapapelo. Cho echi chamulingithile amone vikupulo vya mushelengwa. Wendekele ngwendi: “Njashangumukile kwithzilila kamandondo kamandondo. Ngechi thimbu yoshe njakele na kushaka kukala lika lyange mangana njiyongole ma vindiyo a mushelengwa.” Litangwa limo ku vipangi, Ribeiro wamwene livulu lya Sinotolo kwa Tabo ya Lubasi ha mutumbo wa mavulu aje washakele kukayengununa. Cho walyambatele na kushangumuka kulitanda. Vyuma vyawanenemo vyamulingithile ashangumuke kulilongetha Mbimbiliya na Vakaleho va Yehova, oloni kwambatele thimbu yakama ngwavo echele ije futithi yendi yaivi. Vika vyamukwathele mangana echele? Ribeiro ngwendi: “Lilombelo na kutanda Mbimbiliya na kuthinganyekethetha ha vyuma vinjakele na kulilongetha, vyanjikwathele njithzeme manene Yehova na kuthzinda kuyongola vikupulo vya mushelengwa.” Lijwi lya Njambi na sipilitu yendi vyakwathele Ribeiro ashulule vunu vwalaja. Kutundoho vamumbwitikile, cho hano napu mukulunu mu chikungulukilo.

11. Vika vyanapande kulinga munu mangana echele kuyongola vikupulo vya mushelengwa?

¹¹ Chuma chakwathele Ribeiro echele vilinga vyavivi chapwile kulilongetha Mbimbiliya na kuthinganyekethethaho mangana vimwete mwamuvwa ku mbunge. Kulombela na chithzemo chendi kuli Njambi  vyamukwathele echele kuyongola vikupulo vya mushelengwa. Kuthzema manene Yehova na kuthzinda vyuma vyavivi kukakwatha vanu vechele kuyongola vikupulo vya mushelengwa.—Tandeni Myatho 97:10.

12. Vika vyakwathele Stephen atundithe vutenu na majwi amavi?

¹² Vanu vaje vakaluvala vwathi vakendeka majwi amavi ku vakwavo. Kulinga ngocho kukwatha kunena likwatathano mu nanga. Chithemi wa munalume wa lithzina lya Stephen, uje wakala ku Australia wendekele ngwendi: “Njakele na kulithinga thimbu yoshe na kuluvalaluvala vwathi ha vyuma vyavindondo. Nange na munakathzi wange twalitepele lutatu, cho twashakele kumanetha vulo vwetu.” Stephen na munakathzi wendi vashangumukile kulilongetha Mbimbiliya na Vakaleho. Vika vyatundile mu kupangetha vinangulo vya mu Mbimbiliya? Stephen ngwendi: “Nanga yange inapu ya kuvwahelela. Yehova nanjikwatha njitundithe vithinganyeka vyavivi vinjakele navyo. Kunima njapwile munu wa kuluvalaluvala nameme ha vyuma vya kujeneka theho.” Hano Stephen napu muka-kupangela, munakathzi wendi wapwa payiniya wa thimbu yoshe. Vakulunu va mu chikungulukilo kwakai Stephen vendekele ngwavo: “Stephen wapwa wa kulikehetha na kwoloka, cho lalo wapwa muka-kufwitangana.” Kanda vamumone oku naluvala. Kuma Stephen washulwile vunu vwalaja vene ndi? Stephen wendekele ngwendi: “Ngwe kunjashulwile vunu vwalaja ngwe kunjaviwanene evi vivethzikitho vya kutunda kuli Yehova.”

13. Mwafwa vika kuluvala kwapwa kwakuvi, cho Mbimbiliya yatunangula vika?

¹³ Mbimbiliya ivindika kupangetha majwi amavi na kuluvala na kulijokota. (Efeso 4:31) Chaluvinda, vilinga vya chifwa echi vikanene lwothzi. Vanu va mu kaye vanatha kumona ngwe vilinga vya chifwa echi vyapwa vyavivwa, oloni kuvyethi kuthingimika Ishamatanga yetu. Vavangi vathethzele evi vilinga vyavivi, thimbu kanda vathzale vunu vwavuha.—Tandeni Myatho 37:8-11.

14. Kuma munu uje wapwile muka-vutenu atha kupwa wa kulikehetha ndi?

¹⁴ Achithinganyekeni hali ndolome Hans, uje wapwa mukulunu mu chikungulukilo ku Austria. Muka-kukwatathana chivunga cha vakulunu mu chikungulukilo mwali Hans wendekele ngwendi: “Hans wapwa wa kulikehetha manene ku vanu voshe.” Oloni Hans kunima kalikehethele. Mwapwile mukwenje wakele na kunwa manene vwala, cho echi chamulingithile apwe muka-kutenuka. Litangwa limo omwo wapendele vwala, wathsiyile lipangala lyendi, cho vamwakele mu kamenga ha myaka 20. Kukala lika mu kamenga kukwatengulwile futithi ya Hans. Mu kwita kwa thimbu, vaina valekele mukulunu wa mu chikungulukilo ngwavo akendele munavo ku kamenga, cho Hans washangumukile kulilongetha Mbimbiliya. Hans wendekele ngwendi: “Njalifwitile ha kushulula vunu vwalaja. Mukanda wa Isaya 55:7, uje wendeka ngwawo: “Vaka-vuvi vechele vilinga vyavo vya vuvi.” Nowu wa 1 Kolinte 6:11 uje wendeka hali vanu vaje vanechela vilinga vyavivi ngwawo: “Vamo veni mwafwile ngachije,” wanjitakamethele manene. Ha myaka yaingi sipilitu ya Yehova yanjikwathele njithzale vunu vwavuha.” Hanima ya kukala mu kamenga ha myaka 17 na vingonde 6, Hans wapatukile mu kamenga oku napu laja Mukaleho. Hans ngwendi: “Njakandelela kuli Yehova omwo ya chithzemo chendi chananjimwetha na kunjikonekela.”

15. Chifwa muka chalithala manene ku vanu, oloni Mbimbiliya yendeka vika ha chifwa echi?

¹⁵ Kukwitha nakwo kwapwa chifwa cha  vunu vwalaja. Chakumwenako, vanu vavangi vakakwithi ha kufweta lithimu nambe kukwitha mwafwa ya kutewa kuvana mulonga. Oloni Yehova wapwa “Njambi wa vuthunga.” (Myatho 31:5) Ngechi Njambi washaka ngwendi, “munu na munu” ‘endeke vuthunga kuli mukwavo muka-kukulahela’ kethi kwendeka “makuli” embwe. (Efeso 4:25; Kolo. 3:9) Tunapande kwendeka vuthunga thimbu yoshe, nameme kulinga ngocho kunatha kutushawitha nambe kututhzivitha shwamwa.—Vithi. 6:16-19.

16. Vika vyatha kukwatha munu ashulule vunu vwalaja?

¹⁶ Munu endi lika katha kushulula vunu vwalaja. Sakura na Ribeiro na Stephen na Hans vatunendeka omu mu chilongetha valifwitile ha kushulula vunu vwalaja. Lijwi lya Njambi na sipilitu yendi vikevyo vyavakwathele vashulule vunu vwalaja. (Luka 11:13; Heve. 4:12) Tunapande kutanda Mbimbiliya litangwa na litangwa na kuthinganyekethetha ha vyuma vitunatanda na kulombela thimbu yoshe mangana tukale na ndthzili na mana a kupangetha vinangulo vya mu Mbimbiliya. (Yosh. 1:8; Myatho 119:97; 1 Tesa. 5:17) Tukawana vukwathi lalo vwa sipilitu ya Njambi nga tulivwahethela viwano na kuya na kukunguluka. (Heve. 10:24, 25) Cho lalo tunapande kulya vyakulya vya ku sipilitu vyalinakutwana Njambi thimbu yoshe.—Luka 12:42.

17. Vika vitukathimutwiya mu chilongetha chinatako?

¹⁷ Tunathimutwiya ha vilinga vyavivi vivanapande kushulula vaka-Kilisitu na kuvyumbila kuti. Oloni evi kethi vikevyo lika vyatha kutukwatha kupwa vavuthamba va Njambi. Tunapande lalo kuthzala vunu vwavuha. Mu chilongetha chinatako tuthimutwiya ha vifwa vya vunu vwavuha vitunapande kukala navyo thimbu yoshe.