HA THIMBU injakele ku sikola, vyuma kuvyatengulukile manene. Haje ha sikola hanjakele, vanu vanjashangumukile navo vakevo vanjamanethele navo sikola. Cho kwapwile kwakwathi kulithzivuka manene na vanu vakele muje mu mbongi.

Mbongi ya Liberty yakele mukati ka mahya, cho vimbuto vivakunine manene muje mu mahya vyapwile mundele. Mwaka unjathemukile, vatate vakele na kupanga mu lihya lya munu umo wa muje mu mbongi. Munjapwile njimwanike, njalilongethele kwendetha tilakita, na kulima.

Munjathemukile vatate tai vanakolo laja, mwafwa ha thimbu oyo vakele na myaka 56. Vanana tai vali na myaka 35. Vatate vapwile vavandende muvila, oloni vapwile va kulikangula, cho lalo vakele na ndthzili mu vipangi, cho tuvavoshe vatulongethele kupanga na ndthzili. Vatate vapwile vihutu, oloni twakele na njuvo, na vuthzalo na vyakulya, cho lalo thimbu yoshe vakele na kutukwatha. Vatate muvatokole tai vali na myaka 93. Vanana cho vatokele tai vali myaka 86. Voshe kuvapangelele Yehova. Kuvanga shongo yange lika ikeye wapwile mukaleho, cho vamwangwile kupwa mukulunu mu ma 1970.

Vanana vathzemene manene vya vulombelo. Vakele na kuya netu ku chechi ya Baptist ha chalumingo na  chalumingo. Njathzivile Chilongetha cha Vinjambi Vatatu tai njili na myaka 12. Cho njehwile vanana ngwange: “Nana, Yesu atha kupwa vati mwana, cho lalo ha thimbu imo lika apwe Tate?” Njichanuka muvanjikumbulwilile ngwavo: “Munange, wai atha kukumbulula ocho chihula mwafwa chapwa cha chikalu.” Nange njamwene ngwange wai atha kuchikumbulula. Munjakele na myaka 14, vanjimbwitikile lutatu mu kandonga, kwimanena Chilongetha cha Vinjambi Vatatu.

Munjakele ku sikola, njakele na kavuthamba kange uje wapwile muka-kulwa na viñome (boxing), cho wanjishongangeyeye ngwendi nange njililongethe kulwa. Mukemwo njashangumukile kulilongetha, cho njalikwatathanene na chivunga cha vaka-kulwa na viñome cha Golden Gloves. Omu mu chivunga kunjeshwalelemo mwafwa kunjakele na kulwa mwamuvwa. Mu thimbu yaindondo lika, vanjikovelethele mu chivunga cha maswalale va ku U.S, cho vanjitumine ku Germany. Mu njakele na kupangela ku Germany, vakulunu va maswalale vanjitumine ku sikola ya kulongetha vakulunu va maswalale, ivatumbwile ngwavo Noncommissioned Officers Academy, mwafwa vathinganyekele ngwavo hamo njili na chashu cha kupwa ntwama. Vashakele ngwavo njitwaleleleho na chipangi cha vuswalale. Kunjakele na lishungu lya kupwa liswalale, ngechi njapangelemo lika myaka ivali, cho mu 1956 vanjilekele ngwavo njatha kulikela vuswalale. Kumwetile thimbu yakama, cho njalikwatathanene na chivunga cheka cha maswalale.

Njakele manene na mituto mu vuyoye vwange. Mu mafilimu na mu chitingitingi mutwakele vakele na kushongangeya ngwavo munu wa mituto ikeye munalume wa kuhya. Vanu vaje vakele na kwambulula majwi a Njambi, njavamwene ngwange kethi vanalume va kuhya. Oloni kuli vyuma vimo vinjalilongethele vije vyatengulwile vuyoye vwange. Litangwa limo munjakele na kwendetha munyau wange wa kuvenga, vambanda vavali vanjimenekele. Vaje vambanda vapwile vanyali, mwafwa yayavo wambatele yayange. Vaje vambanda vapwile Vakaleho va Yehova. Vakele nakunjana mangazini ya Kaposhi ka Kukengela na Toneni! oloni vilongetha vyakele mu Kaposhi ka Kukengela vyanjikaluwilile kuvithzivithitha. Cho ha litangwa lije vene vanjilanyele ku Chilongetha cha Livulu cha Chikungulukilo, cha vihula na vikumbululo chije chivakele na kulingila mu njuvo yavo. Njavakumbulwile ngwange njichikathinganyekaho tai, cho vanjimwethwilile, na kunjihula ngwavo: “Mwija vene ndi?” Njavakumbulwile ngwange: “Njija.”

Njaliveyele munjavalekele ngwangwe njija, oloni mwakuvyanena nawa mwahi. Ngechi njaile. Vanike vanjakawaneneko vanjikomokethele manene. Vathzivukile manene vya mu Mbimbiliya. Kuthinganyeka myaka yoshe injakele nakuya na vanana ku chechi, oloni kunjathzivukile vyavingi ha Mbimbiliya. Njalyangwilile kuthzivuka viyendeka Mbimbiliya. Njatavele kulilongetha Mbimbiliya. Njalilongethele lithzina lya Muka-ndthzili Yoshe lya Yehova. Kunima njehwile vanana vihula vya kukundama kuli Vakaleho va Yehova, cho vanjikumbulwile ngwavo “vakalemetha kakulukathzi umo wa lithzina lya Yehova.” Oloni njamwene ngwange njili na kushangumuka kuthzivuka vuthunga.

Njajovolekele vwathi ku sipilitu mwafwa njamwene ngwange njawana vuthunga. Kutunda hanjaililile kuje ku chiwano, mwetile vingonde 9, cho vanjimbwitikile mu March 1957. Vuyoye vwange vwatengulukile. Njavwahelelele kuthzivuka viyendeka Mbimbiliya mwanapande kupwilamo munalume wa kuhya. Yesu wapwile munalume wa kulumbunuka. Wakele na ndthzili manene kutuvakana ‘munu woshe uje walithzivile  ngwendi ali na ndthzili manene.’ Yesu kapwile muka-lwothzi, oloni “vamuyandethele” ngwe muvapolofwetelele. (Isaya 53:2, 7) Njalilongethele ngwange muka-kukavangeya Yesu mu vuthunga ‘napande kupwa muka-ngothzi kuli voshe.’—2 Tima. 2:24.

Mwaka wakavangeyeyeho mu 1958, njashangumukile vupainiya. Oloni njalikelele mu kathimbu kakandondo. Mwafwa vika? Njakele na viyongola vya kwambata. Njayongwele kwambata Gloria, umo wa vaje vambanda vanjilanyele ku chilongetha. Kunjaliveyele kwambata Gloria. Mwafwa Gloria wapwile wa theho manene, cho na thimbu ino anga achili na theho. Kuli yange wapwile wa theho kutuvakana ndaimani. Ngechi, twalyambatele. Vandameneni amileke kamandondo vya vuyoye vwendi:

Mwimo lyetu twapwa tu va 17. Vanana vapwile Vakaleho va kulongwa. Vatokele tai njili na myaka 14. Ukewo mwaka uvashangumukile vatate kulilongetha Mbimbiliya. Vanana muvatokele, vatate vathimutwiyiye na mukulunu wa sikola vyuma vimo. Vathimutwiyiye ngwavo tuyayaye ku sikola ha matangwa a kulithethzathethza mu chalumingo, mangana umo anyunge vishongo vetu na kuvwahetha vyakulya mangana vatate nga vatunda ku vipangi vakuwane vyakulya vinahi laja. Mukulunu wa sikola watavele, cho twakele na kulinga ngocho vene noho hakamanethelele yayange sikola. Vinanga vivali vya Vakaleho vakele na kulilongetha netu Mbimbiliya, cho yetu va kupwa 11, twapwile Vakaleho va Yehova. Nameme njakele na shwamwa, oloni njalikuwile chipangi cha kwambulula. Sam wanjikwathele manene kumanetha shwamwa injakele nayo ha myaka yaingi.”

Nange na Gloria twalyambatele mu February 1959. Twalikuwile vupainiya hamo lika. Mu mwaka uje vene mu ngonde ya July, twalombele kukapangela ha Mbetele mwafwa twakele na lishungu lya kupangela ha ofisi yakama ya Vakaleho va Yehova ya mu kaye koshe. Ndolome Simon Kraker watwihwile vihula, cho watulekele ngwendi ha thimbu ino, kuvethi na kutambula vaka-kulyambata ha Mbetele. Muvatulekele ngocho, kutwalithzivile kuthzeya, oloni twavandamenene thimbu ya kulutwe.

Twathonekelele ku ofisi yakama ya Vakaleho va Yehova ya mu kaye koshe, mangana vatutume kukapangela kuje kwakele vujene vwakama vwa vaka-kwambulula. Vatukumbulwile ngwavo kuli mwela umo lika wa Pine Bluff, Arkansas. Ha thimbu oyo, mu Pine Bluff mwakele lika vikungulukilo vivali, chimo chapwile cha vindele chikwavo cha vanu va kuthzivala. Vatutumine mu chikungulukilo cha vanu va kuthzivala muje mwakele lika vaka-kwambulula va kupwa 14.

Munatha kulihula ngweni mwafwa vika mu chikungulukilo cha Vakaleho va Yehova mwakele kangu ka miyati. Mwafwa vanu vavathindiyiye kulinga ngocho ha thimbu oyo. Kwakele mashiko aje amwethele ngwavo vindele na vanu va kuthzivala kuvapandele kulikumbathana, cho kwakele lalo vukenya vwakama. Mu mitambela yaingi, vandolome vakavangeyeye awa mashiko mwafwa vatewele ngwavo nga valikumbathana, cho Njuvo yavo ya Vumwene vaipujula. Evi vyuma vyakele na kulingiwa. Nga vanu vakuthzila vambulwila ha vinjuvo vya vindele, vakele na kuvakuta na kuvapupanga. Ngechi, mukushaka ngwetu chipangi cha kwambulula chitwaleleleho, twononokele mashiko na kuvandamena ngwetu vyuma vikatenguluka kulutwe.

Twakele na kuliwana na vukalu mu chipangi chetu cha kwambulula. Vithimbu vimo mutwakele na kwambulwila mu chitingitingi cha vanu va kuthzivala, mu kujeneka kuthzivuka twetele ha njuvo ya chindele. Vwathi vwathi twathinganyekele vya kulinga, kumutandela Chithoneka muvwihi nambe kulomba likonekelo. Mu mitambela imo mukemwo muvakele na kulingila vakaleho ha thimbu oyo.

Twakele na kupanga na ndthzili mu vipangi vya ku muvila mangana tuwane vyakulikwatha navyo mu chipangi chetu cha vupainiya. Twakele na kutambula fweto yaindondo ha litangwa. Gloria wakele na kupanga chipangi cha kujeletha mu vinjuvo. Ha njuvo imo, vanjitavethele kumukwatha mangana amanethe vwathi chipangi. Vatwanene vyakulya vya mutanya. Gloria wakele na kuhaina vuthzalo vwa nanga imo ha chalumingo. Yange cho njakele na kujeletha hanja na kukusha vinjanena na vipangi vikwavo vya kwithi. Ha njuvo imo ya chindele, vatwanene kukusha vinjanena, Gloria wakele na kukushila mukati yange cho hanja. Twambatele litangwa lya mutunu, cho vatwanene vyakulya vya mutanya. Gloria wakele na kulila vilya mu njuvo, oloni vamwakelele ha lika lyendi, yange cho vanjakelele vilya mu njuvo ya kutulikila minyau. Nameme vatutepele, kunjalinyengele. Vije vyakulya vyapwile vya kutovala. Cho lalo ije nanga yapwile yaivwa,  oloni vakele na kutewa lika lishiko lyakeleko lya kangu ka vanu va kuthzivala na vindele. Njanuka mutwemanene ha lithima lya kunwithila minyau mathzi. Munima ya kwaka mathzi mu munyau wetu, njalombele uje muka-kupangaho ngwange Gloria apangetheko mushondo. Wanjikengele shwi na minkanya teta muluholo, cho wanjilekele ngwendi “vanapatako.”

Nameme twalifwitile na kangu, oloni twakele na kulikwatathana manene na vandolome, cho twathzemene manene chipangi cha kwambulula. Mutwetele mu Pine Bluff, twakakele ku njuvo ya ndolome uje wapwile ngamba ya chikungulukilo. Munakathzi wendi kapwile Mukaleho, cho Gloria washangumukile kulilongetha nendi Mbimbiliya. Yange njashangumukile kulilongetha na munavo wa mumbanda na munalume wendi. Mwana na vaina valyangwilile kupangela Yehova, cho vavambwitikile.

Twakele na vavuthamba mu chikungulukilo cha vindele. Vakele na kutulanya ku vilya vya mangwethzi, oloni vakele na kulinga ngocho mu vushweke. Chivunga chivatumbwile ngwavo Ku Klux Klan (KKK), chije chakele na kukundwiya kangu ka miyati chakele na ntwima manene ha thimbu oyo. Litangwa limo ha chilika cha Halloween, njamwene munalume umo natumbama mu chimbimbi cha njuvo yendi oku nalifwiki nanga ya kutoka na tepa ngwe muvakele na kulingila vaka-chivunga cha KKK. Echi chifwa kuchonowethele vandolome kutumwetha chithzemo. Thimbu imo kutwakele na vimbongo vya ngila ya kuya ku chiwano cha mutambela, cho ndolome umo walandele munyau wetu (1950 Ford). Litangwa limo twajukile manene mutwakele na kwenda mu litanya, kwambulwila ha njuvo na njuvo na kutwamenena vilongetha vya Mbimbiliya. Kuli chuma chimo chatukathamethele mutwetele ha njuvo yetu. Twamwene munyau wetu vaukundika ha lutwe lwa njuvo yetu, cho twamwene ka lipapelo vanakalameka ha njanena ya ha lutwe, cho vathonekeleho ngwavo: “Njamilwithila munyau weni kupwa vwana. Yange ndolome yeni.”

Kuli chuma chikwavo lalo chanjithzivithile kuvwaha. Mu 1962, vanjilanyele kuya ku Sikola ya Chipangi cha Vumwene ku South Lansing, mu New York. Yapwile sikola ya ngonde imo, ya kulongetha vaje vali na kutwamenena vikungulukilo na vitingitingi na vimbongi. Muvanjilanyele, kunjakele na vimbongo. Ha thimbu oyo kampani ya mafoni ya mu Pine Bluff yanjikulahethele kunjikoveletha vipangi. Ngwe vanjikovelethele, ngwe yange njapwile munalume wa kuthzivala wa kulivanga kupanga haje ha kampani. Vanjilekele ngwavo ololo njishangumuka kupanga. Njakele mu vitanga. Mwafwa njashakele kuya ku New York, oloni kunjakele na vimbongo. Njayongwele kushangumuka vipangi na kwonowa kuya ku sikola. Njashakele kuthoneka mukanda wa kuvaleka ngwange njinonwa kwija ku sikola, oloni kuli vyuma vimo vyalingiwile vije kunjikevala.

Ndokathzi umo wa mu chikungulukilo chetu wethzile ha njuvo yetu mutondotondo, cho wakunjanene ingilopu. Munalume wendi kapwile mukaleho. Muje mu ingilopu mwakele vimbongo vyavingi. Ha litangwa na litangwa, uje ndokathzi na vana vendi vakele na kushakwilila mu mahya a vwanda (cotton) mangana vanjiwanene vimbongo vya ngila ya kuya ku New York. Cho wanjilekele ngwendi: “Ya ku sikola  ukalilongethe vyavingi mangana netu wakutulongetheko. Kutundoho, njalombele ije kampani ya mafoni ngwange njakushangumuke kupanga vipangi munima ya vyalumingo vitanu. Oloni vavyanene. Kunjalithzivile manene vuthiwa. Njalyangwilile kuya ku sikola. Njavwahelela manene kujeneka kukovela chije chipangi.

Gloria wendekele mwalithzivililemo mutwakele mu Pine Bluff ngwendi: “Njashakele manene chije chitingitingi. Njakele na kutwamenena vilongetha vya Mbimbiliya vya kupwa 15 kutwala ku 20. Ku mutondo, twakele na kwambulula ha njuvo na njuvo, cho ku mutanya twakele na kutwamenena vilongetha vya Mbimbiliya kweta na 23 kiloko. Twalikuwile manene kwambulula. Njashakele ngwange njitwaleleleho lika na chije chipangi. Njalithzivile ngwange kunjatha kukovela mu chipangi cha kuthzenguluka. Oloni Yehova wakele na vithinganyeka vyeka hali yetu.” Watwanene chipangi cheka.

Mutwakele na kulinga vupainiya mu Pine Bluff, twalombele kupwa vapainiya va kulitila. Twashakele manene chije chipangi mwafwa ntwama yetu wa mbongi washakele ngwendi tukwathe vikungulukilo vije vyakele mu Texas, cho washakele ngwendi tupwe tu vapainiya va kulitila. Twavwahelelele manene kuthziva ngocho. Twakele na kuvandamena ngwetu sosaiti itukumbulule, oloni kuyatukumbulwile. Kukapwa muje, twatambwile mukanda wa kutuleka ngwavo tushangumuke chipangi cha kuthzenguluka. Yapwile mu January 1965. Ndolome Leon Weaver, uje wapwa Muka-Kukwatathana Komiti ya munango wa United States nendi vamwangwile kupwa ntwama wa kuthzenguluka.

Njalishoshomwenene manene kupwa ntwama wa kuthzenguluka. Munina ya mwaka umo ntwama wa mbongi Ndolome James A. Thompson wapangele nange. Wanjikwathele hanjinapande kupangela na kunjileka vyuma vyalivungila mu kupwa ntwama wa kuthzenguluka wamuvwa. Munjapangele thimbu yaindondo lika mu chipangi cha kuthzenguluka, njamwene ngwange vinangulo vyendi vyapwile vyavivwa. Muvanjangwile kupwa ntwama wa kuthzenguluka, Ndolome Thompson ikeye wapwile ntwama wa mbongi wa kulivanga injapangele nendi. Njalilongethele vyavingi kuli uje ndolome wa kuhya ku sipilitu.

Ha thimbu ije vantwama va kuthzenguluka kuvakele na kuvalongetha vyavingi. Ngechi, njapangele chalumingo chamutunu na ntwama wa kuthzenguluka kumona mwapangelamo nga endela chikungulukilo. Cho nendi lalo wapangele nange chalumingo chamutunu mangana amone munjipangelamo na chikungulukilo. Wanjinangwile na kunjileka munjinapande kupangela. Kutundoho, njashangumukile kupanga likalyange. Njanuka thimbu imo njehwile Gloria ngwange: “Twatha kupanga lika lyetu ndi?” Mu kwita kwa  thimbu, njanangukile vyuma vimo vya theho. Thimbu yoshe vandolome vatukwatha nga tupwa va kulikehetha. Njikakandelela manene mwanjikwathelelemo ndolome J. R. Brown uje wapwile ntwama wa kuthzenguluka ha thimbu ije na Fred Rusk uje wakele na kupangela ha Mbetele. Ava vandolome vakele na cheke chakama mu chipangi cha Njambi.

Kwakele manene kangu ka miyati ha thimbu ije. Litangwa limo mutwendelele mbongi ya Tennessee, vaka-chivunga cha KKK vakele na kuchaula. Njanuka thimbu imo, chivunga cha kuya na kwambulula mu chakahwiminine mu chitanda cha kulila. Munjaile ku mushondo, njamwene munalume umo wa chindele wa kutewetha na lithonathona ha muvila. Nendi wapwile umo wa vaje vaka-kukundwiya kangu ka miyati, cho wakele na kunjikavangeya. Oloni ndolome wa chindele wakutunuka kutuvakana yange na uje munalume, wethzile munima yetu. Wanjihwile ngwendi: “Ndolome Herd kuli vukalu ndi?” Uje munalume mwathzivile ngocho welukile, cho kakovelele mu mushondo. Ha myaka ineti, njinamono ngwange kangu ka vanu kukethzile omwo ya kulithzetha kwa vikanda, oloni kanaija mwafwa ya vuvi vuvanatutambwitha va Andama na Eva. Njamono lalo ngwange ndolome wapwa ndolome vene, nambe apwe chindele nambe munu wa kuthzivala. Atha kulyana kukuthsila nga chitava.

Tunapanga mu chipangi cha kuthzenguluka ha myaka 33. Omu mu chipangi twalilongetha vyavingi, cho tunawana vivethzikitho vyavingi. Oloni kuli vivethzikitho vikwavo vyatuvandamenene. Mu August 1997, twawanene chuma chije chitwashungwiyiye manene. Vatulanyele kukapangela ha Mbetele ya United States munima ya myaka 38 kutunda hatwalombelele kukapangelaho. Mu ngonde yateleko, twashangumukile kupangela ha Mbetele. Njathinganyekele ngwange vandolome vaje vakele na moko ha Mbetele vashakele ngwavo njipangeleho lika ha kathimbu kakandondo, oloni vyuma kuvyafwile ngocho.

Ha kulivanga vanjanene kupangela mu Ndipatimende ya Vipangi vya mu Lihya. Njashangumukile kulilongethamo vyavingi. Vandolome vaje vakapangela omu mu ndipatimende vakala na chipangi chakama manene cha kukumbulula vihula vya kutunda ku vakulunu na vantwama va kuthzenguluka va mu lifuti lyoshe. Njakandelela kuli ava vandolome mwafwa vanjilongethele mu chithzemo. Oloni hanga vene njichilithziva ngwange nameme vanjilwitha lalo oku ku ndipatimende, kunjethi na cheke chakama.

Nange na Gloria twathzema vuyoye vwa ha Mbetele. Tukalivanga kwinduka, cho kulinga ngocho kukakwatha manene ha Mbetele. Munima ya mwaka umo njashangumukile kukwatha Komiti ya Vipangi ya Chivunga cha Kutwamenena cha Vakaleho va Yehova. Cho mu 1999, vanjangwile kupwa membala mu Chivunga cha Kutwamenena. Njalilongetha vyuma vyavingi omu mu chipangi, cho njalimwena lalo ngwange Yesu Kilisitu ikeye mutwe wa chikungulukilo cha vaka-Kilisitu, kethi munu embwe.

Munjikanuka vuyoye vwange vwa kunima, njikalithzivi ngwe kapolofweto Amose. Yehova wamumwene kupwa kanyungi wa kulikehetha uje wapangele vipangi vya kwithi manene vya kunyunga miti ya mikuyu ije yapwile vyakulya vya vihutu. Njambi wangwile Amose kupwa kapolofweto, cho echi chapwile chipangi cha theho manene cha ku sipilitu. (Amo. 7:14, 15) Mu ngila imo lika Yehova wangwile yange muna kahutu uje wapwile ndimi ku Liberty ku Indiana na kunjivethzikitha manene. (Vithi. 10:22) Njamono ngwange nameme njapwile njikahutu ku muvila ha kulivanga, oloni hano njinafuku manene ku sipilitu. Cho kunjathinganyekele ngwange Njambi atha kunjivethzikitha mu ngila eyi.