Yeni ku mithzimbu

Yeni ku mitwe ya viñanda

“Lijwi lya Njambi Yetu Likakala Thimbu Yoshe”

“Lijwi lya Njambi Yetu Likakala Thimbu Yoshe”

“Eyo mwila ujujwama, na vishani vyuma, oloni lijwi lya Njambi yetu likakala thimbu yoshe.”—ISAYA 40:8.

MYATHO: 95, 97

1, 2. (a) Vuyoye vunethi kufwa vati ngwe kukwethi Mbimbiliya? (b) Vika vikatukwatha tuthzivithithe Lijwi lya Njambi?

VUYOYE vweni vunethi kufwa vati ngwe Mbimbiliya yahi? Ngwe muli na kuliyoyela lika kwa kujeneka mashiko a kumitwamenena. Hamo ngwe kanda muwane vikumbululo vyavivwa ku vihula vya kukundama kuli Njambi na vuyoye na vyuma vya kulutwe. Cho lalo ngwe kumwathzivukile mwapangelelemo Yehova na vanu vendi va kuthañulu.

2 Yetu twavethzika mwafwa kutwethi mu vukalu vwa chifwa echi. Yehova natwana Lijwi lyendi Mbimbiliya. Cho nakulahetha ngwendi muthzimbu wa mu Mbimbiliya ukalako myaka yoshe. Kapositolo Petulu welukilile kuthoneka majwi aje ali ku Isaya 40:8. Ije vesi kuyendekele lika ha Mbimbiliya, oloni yalumbununa na muthzimbu wakalamo. (Tandeni 1 Petulu 1:24, 25.) Nga tuli na Mbimbiliya ivanalumbununa mu ndaka ije ituthzivithitha mwamuvwa, cho itukwatha manene. Vaje vathzema Lijwi lya Njambi navo vathzivuka vuthunga vweyi ñanda. Vanu va vimbunge vyavivwa vanalifwiti kulumbununa na kwanako vakwavo Vimbimbiliya, nameme kethi kwakwathi kulinga ngocho. Vakele na vithinganyeka vije vyalitombola na chithzango cha Njambi, uje washaka ngechi “vanu voshe vovoke na kweta ku kuthzivuka vuthunga.”—1 Tima. 2:3, 4.

3. Vika vituthimutwiya muno mu chilongetha? (Kengeni chikupulo ha liputa 18.)

3 Muno mu chilongetha tuthimutwiya omwo Lijwi lya Njambi linatwalelelaho kukalako nameme, (1) vindaka vyatenguluka (2) vaka-vupolitiki vakakateyeye ngwavo likale lika mu vindaka vije vivakapangetha vanu vavangi, (3) valwithile vaka-kulumbununa Mbimbiliya. Kuthimutwiya ha vithimpi evi kutukwatha vati? Kutulingitha tuthzeme manene Lijwi lya Njambi. Cho lalo kutulingitha tuthzeme manene Njambi, uje watwanene Mbimbiliya.—Mika 4:2; Loma 15:4.

KUTENGULUKA KWA VINDAKA

4. (a) Vindaka vikatenguluka vati mu kwita kwa thimbu? (b) Vika vimwetha ngwavo Njambi yetu kakele na kangu ka miyati, cho echi chimishongangeya kulinga vika?

4 Mu kwita kwa thimbu vindaka vikatenguluka. Majwi amwakele na kulikwathetha kunima anatha kulumbununa vyeka. Achithinganyekeni lika muinatengulukila ndaka imuli na kwendeka. Mukemwo muinatengulukila ndaka ya Chihevelu na Chingiliki, vije vivapangethele mu kuthoneka Mbimbiliya. Chingiliki na Chihevelu cha matangwa ano chalithethze na chije chivakele na kwendeka ha thimbu ivathonekele Mbimbiliya. Nameme Vangiliki na Vahevelu va matangwa ano vaje vakatanda Lijwi lya Njambi, kuvethi kuthzivithitha mwamuvwa Chingiliki na Chihevelu cha kulivanga. Mukemwo, vamo vanamono ngwavo vanapande kulilongetha Chihevelu na Chingiliki cha kuthañulu mangana vatande Mbimbiliya mu vindaka vya kulivanga. Oloni kulinga ngocho kukukwatha manene ngwe muvathinganyekela. * Mbimbiliya nambe mitamba yayo vanailumbununa mu vindaka vya kweta ku 3,000. Echi chimwetha ngwavo Yehova washaka ngwendi vanu va ku “mafuti oshe ku miyati yoshe na ku vindaka vyoshe” vawane vukwathi mu Lijwi lyendi. (Tandeni Kujombolola 14:6.) Kuma echi kuchimishongangeya kuthzema manene Njambi wa chithzemo, uje kakele na kangu ndi?—Vili. 10:34.

5. Vika vyalingithile Mbimbiliya ya King James Version ipwe ya kulitila?

5 Vindaka vije muvanalumbununa Mbimbiliya navyo vinatenguluka mu kwita kwa thimbu. Mbimbiliya ije yapwile yayathi kuithzivithitha ha thimbu ivailumbunwine yatha kupwa yaikalu kuithzivithitha. Chakumwenako chinapu cha Mbimbiliya imo ivalumbunwine mu Vundele. Mbimbiliya ya King James Version vaithonekele lwa kulivanga mu 1611. Yapwile imo ya Vimbimbiliya vya Vundele vije vyathsimanene manene, cho yakwathele vanu vaje vathzivukile Vundele. Oloni mu Mbimbiliya ya King James Version kuvathonekelemo manene Lithzina lya Njambi. “Yehova” vamutumbwile mu mavesi amandondo lika, cho ha mavesi akwavo a mu Vithoneka vya Chihevelu haje hapandele kukala lithzina lya Njambi, vathonekeleho ngwavo “MWENE” mu vithona vyakama. Na mu Vimbimbiliya vivapulintile munima, vathonekelemo ngwavo “MWENE” mu vukama ha mavesi amo a mu Vithoneka vya Chingiliki vya Vaka-Kilisitu. Echi chimwetha ngwavo Mbimbiliya ya King James Version yamwetha haje hanapandele kukala lithzina lya Njambi mu Vithoneka vije vatumbula ngwavo Lithzivathano Lyaliha.

6. Mwafwa vika tukandelela ha kukala na Mbimbiliya ya New World Translation?

6 Oloni mu kwita kwa myaka, majwi amangi a mu Mbimbiliya ya King James Version apwile amakalu kuwathzivithitha. Na Vimbimbiliya vya kulivanga vivalumbunwine mu vindaka vyeka vyakaluwile kuvithzivithitha. Twakandelela manene ha kukala na Mbimbiliya ya New World Translation of the Holy Scriptures ije ivanathoneka mu ndaka ya matangwa ano. Eyi Mbimbiliya ili mu vindaka vya kutuvakana 150, mu mutamba nambe ya mutunu, cho vanu vavangi vali nayo. Viñanda vilimo vili na kutweta ku vimbunge, mwafwa vyavyathi kuvithzivithitha. (Myatho 119:97) Mbimbiliya ya New World Translation inelwitha lithzina lya Njambi ha mavesi haje halinapandele kukala.

NDAKA IVAKAPANGETHA VANU VAVANGI

7, 8. (a) Mwafwa vika Vayunda vavangi va mu Chita cha myaka cha mu chitatu B.C.E. vonowele kuthzivithitha Vithoneka vya Chihevelu? (b) Septuagint yapwa ika?

7 Vithimbu vimo vaka-fulumende vakele nakwangwila vanu vavo ndaka ivapandele kulikwathetha. Njambi walingile vika mangana ava vaka-fulumende kethi vonowethe vanu kuthzivithitha Lijwi lyendi? Vyuma vyalingiwile kunima vyatha kutukwatha kuwana chikumbululo. Vaisalele nambe ngwetu Vayunda vakevo vathonekele mavulu a mu Mbimbiliya a kupwa 39 a kulivanga. Ha kulivanga “Njambi wakundikile Lijwi lyendi” kuli vakevo. (Loma 3:1, 2) Oloni mu chita cha myaka cha mu chitatu B.C.E., Vayunda vavangi kuvathele kuthzivithitha Chihevelu. Mwafwa vika? Mwafwa vumwene vwa Alekizanda Wakama vwakele na ndthzili mu mitambela yaingi ya chiyulo cha Vangelese. (Ndanye. 8:5-7, 20, 21) Omwo vuje vumwene vwakele na ndthzili mu mitambela yaingi, vanu voshe va mu vumwene vwendi vashangumukile kupangetha ndaka ya Chingiliki, kwambatethelela na Vayunda vaje vakele mu mitambela yaingi. Oloni omwo Vayunda vavangi vashangumukile kwendeka Chingiliki, kwavakaluwilile kuthzivithitha Chihevelu. Cho valingile vati?

8 Mu chita cha myaka cha mu chitatu B.C.E., valumbunwine mavulu a kupwa 5 a kulivanga a mu Mbimbiliya, kutunditha mu Chihevelu kutwala mu Chingiliki. Vamanethele kulumbununa Vithoneka vyoshe vya Chihevelu mu chita cha myaka cha mu chivali B.C.E. Awa mavulu oshe vawatumbwile ngwavo Mbimbiliya ya Chingiliki ya Septuagint. Mbimbiliya ya Septuagint ikeyo ivalivangele kulumbununa kutunda mu Chihevelu.

9. (a) Septuagint na Vimbimbiliya vikwavo vivalumbunwine vyakwathele vati vaka-kutanda Lijwi lya Njambi? (b) Viñanda muka vimwashaka manene mu Vithoneka vya Chihevelu?

9 Mbimbiliya ya Septuagint yanenethele ngwavo Vayunda na vanu veka vaje vakele na kwendeka ndaka ya Chingiliki vathzivithithe mwamuvwa Vithoneka vya Chihevelu. Achithinganyekeni muvalithzivilile ha kutanda nambe kutolilila ku Lijwi lya Njambi mu ndaka ije ivathzivithithile mwamuvwa. Mu kwita kwa thimbu mitamba ya Mbimbiliya vailumbunwine na mu vindaka vikwavo vya kuthsimana, vya kufwa ngwe, Chisyriac na Chigothic na Chilatin. Omwo vaka-kutanda vakele na kutanda vije Vithoneka vya Kujela mu ndaka ivathzivithithile mwamuvwa, kwakele mitamba imo yavathzivithile kuvwaha ngwe mutukathzivila kuvwaha yetu ano matangwa. (Tandeni Myatho 119:162-165.) Lijwi lya Njambi lyatwalelelaho kukalako nameme vindaka vije vakapangetha vanu vavangi vinatenguluka.

VALWITHILE VANU VAKA-KULUMBUNUNA MBIMBILIYA

10. Mwafwa vika vanu vavangi kuvakele na Mbimbiliya mu thimbu ya John Wycliffe?

10 Vithimbu vimo vanu va ndthzili, vashakele kwonowetha vanu vavangi vathzive muthzimbu wa mu Mbimbiliya. Oloni vanu va vimbunge vyavivwa vanatwalelelaho kulumbununa, nameme vavalwithile. Chakumwenako, achithinganyekeni hali John Wycliffe muka-kulilongetha vya vunjambi wa mu chita cha myaka cha vu 14. Washakele ngwendi vanu voshe vawane vukwathi mu Lijwi lya Njambi. Oloni ha thimbu oyo, vanu vavangi mu England kuvakele na Vimbimbiliya. Mwafwa vika? Mwafwa Vimbimbiliya vyakeleko vyapwile vya kuthoneka na mavoko, cho vyatulile manene. Cho lalo vanu vavangi kuvathzivukile kutanda. Mpamo vakele na kuthziva viñanda vimo vya mu Mbimbiliya omwo vakele na kuya ku vichechi vyavo. Mpamo kwapwile kwakukalu kuthzivithitha mwamuvwa viñanda vya kutolilila lika. Mwafwa vika? Mwafwa Mbimbiliya (Vulgate) ivatavethele kupangetha ku vichechi yakele mu ndaka ya Chilatin. Oloni ha thimbu oyo, vanu vavangi kuvathele kwendeka Chilatin. Vika vyavakwathele vathzivithithe mwamuvwa muthzimbu wa mu Mbimbiliya?—Vithi. 2:1-5.

John Wycliffe na vakwavo vashakele ngwavo vanu vavangi valilongethe Lijwi lya Njambi. Neni mushaka kukwatha vakweni ndi? (Kengeni palangilafu 11)

11. Mbimbiliya ya Wycliffe yakwathele vati vanu?

11 Mu 1382, kwasholokele Mbimbiliya ya Vundele ije vatumbwile ngwavo Mbimbiliya ya Wycliffe. Vaka-kukavangeya Wycliffe vathzemene manene ije Mbimbiliya. Vaka-kukavangeya Wycliffe vakele na kwenda ha mendi kuya na kwitangana mwaya membo a mu lifuti lya England na kwambulula, mwafwa vashakele kulekako vakwavo Lijwi lya Njambi. Kakangi ava vaka-kwendetha Lijwi lya Njambi vakele na kutandela vanu viñanda vimo vya mu Mbimbiliya ya Wycliffe na kuvathethzela mikanda ya kuthoneka na mavoko. Kuli vuvwa vwatundile mu kulifwita kwavo. Vanu vavangi vathzemene manene Lijwi lya Njambi.

12. Vakulunu va vulombelo valingile vika kuli Wycliffe na vanu vendi na Mbimbiliya yendi?

12 Vakulunu va vulombelo valingile vati? Vathzindile Wycliffe na Mbimbiliya yendi na vaka-kumukavangeya. Vakulunu va vulombelo vapakethele vaka-kukavangeya Wycliffe na kushakethzeka Vimbimbiliya vyendi na kuvinyongetha. Nameme hanima ya kuthsa kwa Wycliffe, hanga vamuthzindile. Nameme kuvathele kuyandetha munu uje nathsi laja, oloni vaje vakulunu va vulombelo vashitwile vithsiya vya Wycliffe na kuvyenyeka na kumbila lito mu ndonga. Oloni echi kuchonowethele vanu va vimbunge vyavivwa kutanda na kuthzivithitha Lijwi lya Njambi. Mu vita vya myaka vyakavangeyeye, vanu vavangi va mu Europe na mu mafuti akwavo vashangumukile kulumbununa na kwana vanu Vimbimbiliya.

“UJE AMILONGETHA VYUMA VYAVIVWA”

13. Twathzivithitha vika, cho echi chikanyametha vati likulahelo lyetu?

13 Vaka-Kilisitu kuvapandele kuthinganyeka ngwavo chipangi cha kulumbununa Mbimbiliya ya Wycliffe neyi ya Septuagint neyi ya King James Version nambe Vimbimbiliya vikwavo vachihwimininine kuli Njambi. Nameme ngocho, chipangi chakama chalingiwile ha kulumbununa evi Vimbimbiliya na vikwavo vyeka chimwetha ngwavo chikulahetho cha Yehova chakwendeka ngwavo Lijwi lyendi likakalako myaka yoshe, chapwa cha vuthunga. Kuma echi kuchimilingitha mukulahele ngweni vikulahetho vyoshe vyanatukulahetha Yehova vikalishulithilila ndi?—Yosh. 23:14.

14. Mbimbiliya itushongangeya kulinga vika?

14 Kuthinganyeka omwo Mbimbiliya inatwalelelaho kukalako ha myaka yaingi kutakametha likulahelo lyetu na kutulingitha tuthzeme manene Yehova. * Vika vyanenethele ngwavo atwane Lijwi lyendi? Cho vika wendekelele ngwendi likalako myaka yoshe? Mwafwa watuthzema, cho washaka kutulongetha vyuma vyavivwa vije vitukwatha. (Tandeni Isaya 48:17, 18.) Ngechi netu tunapande kumwetha chithzemo chetu kuli Yehova mu kwononoka mashiko endi.—1 Yowa. 4:19; 5:3.

15. Vika vitukathimutwiya mu chilongetha chinatako?

15 Tunapande kumwetha kukandelela ku Lijwi lya Njambi ha kwononoka mashiko akalamo. Twatha kuwana vati vukwathi mu kutanda Mbimbiliya ha kapandi? Vika vitukwatha kupangetha mwamuvwa Mbimbiliya nga tuli mu lihya? Vaje vakendeka viñanda ha vutenda vatha kupangetha vati mwamuvwa Vithoneka omwo valongetha? Tukakumbulula evi vihula mu chilongetha chinatako.

^ par. 4 Kengeni ñanda ya: “Munapande Kulilongetha Chihevelu na Chingiliki Ndi? ya mu Kaposhi ka Kukengela ka Vundele ka November 1, 2009.

^ par. 14 Kengeni chipalo cha “ Yeniko Mukalimwene.