VANU vamo va kulyambata va ku France vendekele ngwavo: “Vana kuvatha kukulahela kuli Yehova mwafwa lika ngwavo vithemi vavo vakulahela. Likulahelo kutwatha kulitambwitha vana. Vana vakashangumuka kukala nalyo kamandondo-kamandondo.” Ndolome wa ku Australia wathonekele ngwendi: “Kukwatha mwana kukala na likulahelo, chapwa chipangi chakama manene. Munapande kupangetha vinoma vyoshe vije viliko. Munatha kuthinganyeka ngweni mwakumbulula mwamuvwa chihula chanamihula muneni. Oloni thimbu ikwavo lalo, muthziva elukila chihula cha kulifwa. Chikumbululo chathzivithitha muneni lelo, imene atha kuchivala. Munatha kuthimutwiya ñanda ya kulifwa na muneni vithimbu vyavingi.”

1, 2. (a) Vukalu muka vuvakaliwana navwo vithemi, cho vatha kuvukanyamena vati? (b) Tuthimutwiya ha vithimpi muka viwana?

² Nga mu vithemi, mukamono ngweni chipangi cha kulongetha vana kupwa vanalume na vanakathzi va kukanyama mu likulahelo chapwa chachikalu ndi? Kwendeka lika vuthunga, echi chipangi tunatha kuchonwa nga tukulahela lika mana etu. (Njele. 10:23) Oloni nga tukulahela kutwamenena kwa Njambi, cho tuchatha. Tuthimutwiyeni ha vithimpi viwana vije vyatha kumikwatha mukanyamethe likulahelo lya vana veni: (1) Vathzivukeni mwamuvwa. (2) Valongetheni kutundilila kwithi ya mbunge yeni. (3) Pangetheni vyakumwenako vyavivwa. (4) Pweni va kuthimpa na kulombela.

3. Vithemi vatha kutembwinina vati Yesu mu kulongetha?

³ Yesu katewele kwihula vaka-kumukavangeya vyuma vivakulahelele. (Mateo 16:13-15) Mutembwinineni. Waneniko thimbu yaivwa ya kukala hamo na vana veni na kuvehula mangana vamileke vithinganyeka vyavo. Munatha kuthimutwiya navo ha vyuma vije kanda vathzivithithe mwamuvwa. Ndolome umo wa myaka 15 wa ku Australia wathonekele ngwendi: “Va Tate vakathimutwiya nange vya likulahelo lyange, cho vakanjikwatha njithinganyeke. Vakanjihula ngwavo: ‘Mbimbiliya yendeka vika?’ ‘Wakulahela viyendeka ndi?’ ‘Mwafwa vika wavikulahela?’ Vashaka njikumbulule vinjithinganyeka kethi vije vivakanjileke vakevo nambe vanana. Omwo njakolele, njathele kukumbulula vikumbululo vya kulumbunuka.”

4. Mwafwa vika kwapwa kwa theho kwakela mana ku vihula vya mwana? Aneni chakumwenako.

⁴ Nga muneni kethi na kuthzivithitha mwamuvwa vilongetha vimo, kethi muluvale, nambe kumuthzikila kwendeka. Mukwatheni athinganyekeho mwamuvwa. Chithemi umo wendekele ngwendi: “Akeleni mana ku vihula vya muneni. Kethi muvyombwanethe ngweni kuvyethi na theho, cho kethi mulikele kuthimutwiya ñanda imo mwafwa ya kujeneka kushuvuluka.” Anukeni ngweni nga muneni ehula, wakela mana ku vyuma vimukamulongetha, cho ashaka kuvithzivithitha. Yesu nendi wakele na kwihula vihula vya theho omwo wakele na myaka 12. (Tandeni Luka 2:46.) Mwanike umo wa myaka 15 ngwendi: “Omwo njendekele ngwange kunjithzivuka ndi kwakala vulombelo vwa vuthunga, vithemi vange vathimutwiyiye nange mwamuvwa, nameme vene mpamo valishoshomwenene hali yange. Vakumbulwile vihula vyange vyoshe kupangetha Mbimbiliya.”

5. Vithemi vatha kumwetha vati ngwavo vakakela mana ku likulahelo lya vana vavo?

⁵ Thzivukeni mwamuvwa vana veni. Thzivukeni vithinganyeka vyavo nomwo muvakalithzivila na vyuma vivashaka. Kethi muthinganyeke ngweni vali na likulahelo omwo vakakunguluka na kuya neni mu lihya. Kethi mwivale kuthimutwiya navo vya ku sipilitu omwo mupanga vipangi vyeni vya litangwa na litangwa. Lombeleni hamo navo na kuvakundika mu lilombelo lyeni. Ethekeni kunanguka vyetheko vi vali na kuliwana navyo, mangana muvakwathe kuvikanyamena.

6. Kukuna vuthunga vwa mu Mbimbiliya mu vimbunge, kukwatha vati vithemi mu kulongetha vana vavo?

⁶ Yesu mwakele na kulongetha, wakele na kweta vanu ku vimbunge mwafwa washakele Yehova na Lijwi lya Njambi na vanu. (Luka 24:32; Yowa. 7:46) Echi chithzemo chatha kukwatha vithemi vete vana vavo ku vimbunge. (Tandeni Kwituluka mu Mashiko 6:5-8; Luka 6:45.) Ngechi vithemi, lilongetheni manene Mbimbiliya na mavulu etu. Akeleni mana ku vyuma vya kutanga na mavulu etu aje endeka ha vyuma evi. (Mateo 6:26, 28) Nga mulingamo, muvwethzelela ku mana eni na kuthzema manene Yehova, cho lalo vimikwatha mulongethe vana veni mwamuvwa.—Luka 6:40.

7, 8. Nga vuthunga vwa mu Mbimbiliya vwashulu mu vimbunge vya vithemi, cho vuvashongangeya valinge vika? Endekeni chakumwenako.

⁷ Nga vuthunga vwa mu Mbimbiliya vwashulu mu vimbunge vyeni, vukevwo vumishongangeya mulongethe nanga yeni. Thimutwiyeni navo vya ku sipilitu thimbu yoshe yoshe, kethi lika omwo mulivwahethela viwano nambe omwo mukala na kulemetha kwa nanga. Cho lalo kumwapandele kuvathindiyavyo, oloni  vethzilitheni kuvithimutwiya litangwa na litangwa. Vaka-kulyambata vamo va ku United States omwo vakele na kukenga vyuma vya kutanga na kulya vyakulya vimo, vendekele kukundama kuli Yehova ngwavo: “Tukanukitha vana vetu ngwetu chithzemo na mana a Yehova vikevyo vyamulingithile atwane vyuma vyoshe vyavivwa.” Omwo vithemi vamo va ku South Africa vakele na kulima na vana vavo, vathimutwiyiye muvikathokelamo vimbuto na kukola. Ava vithemi ngwavo: “Tuketheka kukwatha vana vetu va vambanda vathingimike manene mwonyo na vyuma vikalingitha tutwaleleleho kuyoya.”

⁸ Chithemi umo wa munalume wa ku Australia waile na munendi wa myaka ya kukokela ku 10 ku miziyamu mangana akamukwathe kukala na likulahelo lya kukanyama kuli Njambi na mu vyuma vya kutanga. Owo chithemi ngwendi: “Twakamwene vyuma vya mu ndonga vya kuthañulu vya kufwa ngwe mañofwi na tumbongole. Twakakathamene omwo twakamwene ngwetu evi vya kutanga vya kuthañulu vyapwile vyavivwa ngechi vene mwevi tuli na kumona ano matangwa. Cho nga vyuma vya kuyoya viliko vyatunda ha vyuma vyangocho, cho mwafwa vika vya kutanga vya kuthañulu vilifwa nevi viliko ano matangwa? Njalilongetheleho chilongetha chakama, cho njalongetheleko lalo na munange.”

9. Mwafwa vika vyakumwenako vyapwa vyavivwa, cho chithemi umo wa munakathzi wamwethele vati ngocho?

⁹ Yesu kakangi wakele na kupangetha vyakumwenako, vije vyakwatele vanu ku vimbunge na kuvalingitha vathinganyeke na kuvakwatha kwanuka. (Mateo 13:34, 35) Vanike vashaka kuthzivithitha mwamuvwa vyuma. Ngechi, vithemi ethekeni kupangetha vyakumwenako mu kulongetha. Vikevyo vyalingile chithemi umo wa munakathzi wa ku Japan. Omwo vana vendi va vakwenje vavali vakele na myaka 8 na 10, wavalongethele muvatangelelemo kaye na kuvaleka ngwendi Yehova wakeleleko mana mwakatangele. Wanene ava vanike mavele na shuka na kofi. Cho walekele umo na umo amupangele tiyi. Wendekele ngwendi: “Vakelele manene mana ku chipangi chinjavanene. Omwo njavehwile vyavalingithile ngocho, vendekele ngwavo vashakele kunjipangela tiyi injashaka. Cho njavalekele ngwange mukemwo mwalingilile Njambi ha kutanga kaye na vyuma vyoshe viliho mangana tulikuwe kuyoya.” Echi chakumwenako chapwile chachivwa, cho chavalongethele mu ngila yaivwa. Kuvevalele vwathi vivalilongethele.

10, 11. (a) Chakumwenako muka chimwatha kupangetha mu kukwatha muneni akale na likulahelo kuli Njambi? (Kengeni chikupulo ha liputa 27) (b) Chakumwenako muka chachivwa chimwashaka manene kupangetha?

¹⁰ Omwo mukwatha muneni akale na likulahelo kuli Njambi, munatha kumwana chakumwenako cha vyuma vivakapangetha vanu mukupanga vyakulya vimo. Mwatha kulinga vati ngocho? Omwo mumanetha kwocha keki, mwatha kumuleka vimunapangetha mu kuyocha. Cho mupotweleniko vushuka vumo na kumwihula ngweni: “Uthzivuka ngwove kuli  vyuma vivapangethele ha kupanga ovu vushuka ndi?” Cho tavuleni ovwo vushuka hakati na kumumwetha miñandi yavwo. Mwatha kumuleka ngweni vyuma vyalingithile ovu vushuka vusholoke ngachije, vavithoneka omu mu miñandi, oloni viñanda vyacho vyapwa vyavingi kutuvakana vya mu livulu lya mashiko a mwakutelekela vyakulya. Cho mwatha kumwihula ngweni: “Nga kuli umo wathonekele vya kupangetha keki, cho iya wathonekele vya kupangetha vushuka?” Nga muneni nakoloko, mwatha kumulumbunwina ngweni viñanda vyomwo vunapande kusholokela vushuka nambe muti wavwo, vyakala mu DNA. Mwatha kukengela hamo nendi vyakumwenako vije vili mu mbuloshuwa ya The Origin of Life—Five Questions Worth Asking ha liputa 10 kutwala 20.

¹¹ Vithemi vavangi vashaka kuthimutwiya chilongetha cha “Pupo Ye Makaza” chije chikakala mu Toneni! na vana vavo. Nambe kupangetha viñanda vikakala omu mu chilongetha mu kulongetha vana vavo vavandondo. Chakumwenako, vanu vamo va kulyambata va ku Denmark vethekethele fulayi ku tuthzila. Vendekele ngwavo: “Fulayi yafwa ngwe kathzila. Oloni fulayi yatha kukala na mavunda na kutetula tufulayi twatundondo ndi? Kumani tuthzila vakala na litulilo ngwe lya vifulayi ndi? Kathzila muka akembi ngwe fulayi? Owo watangele tuthzila nowo wapangele fulayi, iya ali na mana manene? Kuthimutwiya na mwana mu ngila eyi kulingitha akale na “chashu cha kuthinganyeka” na kukala na likulahelo kuli Njambi.—Vithi. 2:10-12, NWT.

12. Kupangetha vyakumwenako kwatha kukwatha vati muneni akulahele Mbimbiliya?

¹² Vyakumwenako vyavivwa vyatha kukwatha mwana akulahele ngwendi Mbimbiliya yapwa ya vuthunga. Chakumwenako, kengeni viwendeka mukanda wa Yombi 26:7. (Tandeni.) Mwatha kumwetha vati ngweni echi chithoneka vachihwimininine? Munatha kuvaleka vuthunga. Oloni Kwakuvwa kukwatha muneni amone vyalingiwile. Mulekeni ngweni mu thimbu yayoyele Yombi, kumwakele makina a kumwena vyuma halako. Chipangi cha muneni chinapande kupwa cha kumwetha ngwavo kwakukalu kukulahela ngwavo chuma chakama cha kufwa ngwe kaye chinyengelele lika mu vukambwila. Mwana natha kupangetha mbola nambe limanya mu kumwetha ngwavo chuma cha kulema chinapande kukalako hamo. Kulilongetha na muneni mu ngila eyi, kumukwatha akulahele ngwendi mu Mbimbiliya vathonekelemo viñanda vya vuthunga thimbu vanu kanda vavithzivuke.—Nehe. 9:6.

13, 14. Vithemi vatha kukwatha vati vana vavo vamone theho ya vinangulo vya mu Mbimbiliya?

¹³ Kwapwa kwakuvwa kumwetha vana veni theho ya vinangulo vya mu Mbimbiliya. (Tandeni Myatho 1:1-3.) Mwatha kulinga ngocho mu vingila vya kulithethza thethza. Chakumwenako, mwatha kuleka vana veni ngweni vathinganyeke ha ñanda eyi. Yeni na vana veni mujaluka na kukayoya ha liñanda limo haje kuhakele vanu, cho munapande kwangula vanu vavandondo va kukakala navo. Cho vehuleni ngweni: “Munu na munu uje ajalukila ha liñanda napande kukala na vifwa muka mangana voshe vakakale mu kwoloka na kulikwatathana?” Mwatha lalo kuthimutwiya navo viwendeka mukanda wa Ngalatiya 5:19-23.

¹⁴ Omwo mu chakumwenako muli vilongetha vya theho vivali. Chakulivanga, mashiko a Njambi akanene kwoloka kwa vuthunga na likwatathano. Chamuchivali, Yehova ali na kutulongetha mwakukayoyela mu kaye kakaha. (Isaya 54:13; Yowa. 17:3) Anguleni ñanda imo ya mu mavulu etu mangana mukwathe vana veni kuthzivithitha evi vithimpi. Munatha kuthimutwiya navo ha ñanda ya “Bibele Ya Cincanga Bupilo Bwa Batu,” ije ikakala mu Kaposhi ka Kukengela. Nambe kulanya umo wa mu chikungulukilo cheni uje nechela futithi yaivi mu kushaka kuthzivitha Yehova kuvwaha ku mbunge  mangana akumileke mwalingililemo ngocho. Vyakumwenako vyakufwa ngocho vimwetha ngwavo vinangulo vya mu Mbimbiliya vikapanga.—Heve. 4:12.

15. Chuma muka cha theho chimunapande kulinga omwo mulongetha vana veni?

¹⁵ Thimpi eyi: Omwo mulongetha vana veni, vakwatheni vavithzivithithe mwamuvwa. Ethekeni kumona viyendeka Mbimbiliya mu vithinganyeka. Vakwatheni vathinganyeke, cho thzivukeni mwakuvalongethela mwana kwetheketha noho hanapu. Valongetheni mu ngila ije ikanyametha likulahelo lyavo. Chithemi umo wa munalume ngwendi: “Waneniko vingila vyeka vyakuthimutwiyiyamo viñanda vimwathimutwiyaho laja.”

16. Kuthimpa mbunge kwapwa vati kwa theho mu kulongetha vana? Endekeni chakumwenako.

¹⁶ Sipilitu ya Njambi ikeyo yatha kukwatha munu akale na likulahelo lya kukanyama. (Ngala. 5:22, 23) Likulahelo likakolo kamandondo kamandondo, ngwe muje muvukakolo vushuka. Ngechi munapande kuthimpa mbunge na kukakateya omwo mulongetha vana veni. Chithemi umo wa munalume wa ku Japan ngwendi: “Yange na munakathzi wange, twakelele manene mana vana vetu vavali. Ha thimbu ivapwile vavandondo, njakele na kulilongetha navo mu minutu 15 litangwa na litangwa, kutundithako lika matangwa a viwano. Kwapwile kwakwathi kulilongetha navo mu minutu 15.” Ntwama wa kuthzenguluka umo wathonekele ngwendi: “Omwo njapwile njimwanike, njakele na vihula vyavingi mu mbunge. Omwo mwetile thimbu, njawanene vwingi vwa vikumbululo ku viwano na mu kulemetha kwa nanga na mu chilongetha cha ha kapandi. Ngechi vithemi kuvapandele kwilukila munima mu kulongetha vana vavo.”

17. Mwafwa vika vithemi vanapande kumwetha mwanja wauvwa, cho vithemi vamo vamwethele vati vana vavo va vambanda mwanja?

¹⁷ Chuma chikwavo cha theho manene, chapwa mwanja weni wa kukulahela. Vana veni vamona vimulinga, cho navo vamitembwinina. Ngechi ha kupwa chithemi, munapande kukanyametha likulahelo lyeni. Vana veni vanapande kulimwena ngwavo mwakulahela ngweni Yehova kwakala. Ndolome na ndokathzi va kulyambata va ku Bermuda muvakaliwana mu vukalu, vakalombela kuli Yehova hamo lika na vana vavo, cho vakavashongangeya kuwanako thimbu ya kulombela likalyavo. “Tukaleke lalo munetu wa mumbanda ngwetu: ‘Unapande kukulahela manene Yehova na kuthzethzama manene na vipangi vya Vumwene, cho lalo jenjuka vishoti.’ Mwakamono vuvwa vutunda mu kulinga ngocho, akananguka ngwendi Yehova ali na kutukwatha. Kulinga ngechi kwamukwatha akulahele manene Njambi na Mbimbiliya.”

18. Ñanda muka ya vuthunga ivanapande kwanuka vithemi?

¹⁸ Kulongetha vana mu ngila eyi kuvakwatha vakale na likulahelo. Ha kupwa vithemi, chipangi cheni chapwa cha kukuna na kushangelela. Njambi ikeye muka-kukoletha. (1 Koli. 3:6) Ngechi lombeni sipilitu ya Njambi na kupanga na ndthzili mu kulongetha vana veni mwafwa nga mulinga ngocho, cho Yehova amivethzikitha.—Efeso. 6:4.