MBIMBILIYA KUYAPWILE LIVULU LYA SAYANSI, OLONI YENDEKA MU KUTHUNGAMA HA VIÑANDA VYA SAYANSI NAMEME VAITHONEKELE KUTHAÑULU. TUCHITHIMUTWIYENIKO HA MYANJA IMO.

Kuma kuli umo watangele lilu na kaye ndi?

Vaka-sayansi vathinganyekele ngwavo naumo wahi wavitangele. Oloni ano matangwa vaka-sayansi vavangi vanatava ngwavo kuli umo watangele lilu na kaye. Mbimbiliya yendekele laja ngwayo kwakala Ishamatanga.—Kushangumuka 1:1.

Lifuti lyafwa vati?

Kuthañulu, vanu vavangi vathinganyekele ngwavo lifuti lyapwa lya vupalapandthzi. Mu chita cha myaka cha mu chitanu B.C.E., vaka-kulilongetha vya sayansi va Vangiliki vathinganyekele ngwavo lifuti lyapwa lya muvundungulu. Oloni mu chita cha myaka cha vu 8, Isaya walivangele kuthoneka ngwendi lifuti lyapwa lya ‘muvundungulu.’—Isaya 40:22, NWT.

Kuma vyuma vya mwilu vikavolo ndi?

Aristotle wa Kangiliki uje walilongethele vya sayansi, wa mu chita cha myaka cha muchiwana B.C.E., wendekele ngwendi, vyuma vya hathi vikevyo lika vikavolo, oloni vingongonothi na vyuma vyeka vya mwilu kuvyethi kuvola. Echi chilongetha cha Aristotle chathsimanene ha myaka yaingi. Oloni mu chita cha myaka cha vu 19 vaka-sayansi vashangumukile kukala na vithinganyeka vyeka. Vendekele ngwavo vyuma vyoshe vya mwilu nevi vya hathi vikavolo. Muka-sayansi Lord Kelvin wakanyamethele evi vithinganyeka ha kuvikundika ku majwi a mu Mbimbiliya aje endeka ha lilu na kaye ngwavo: “Vikevyo lalo vikakula ngwe vuthzalo.” (Myatho 102:25, 26) Kelvin wakulahelele viyendeka Mbimbiliya ngwendi Njambi natha kunyungilila vyuma vyoshe vyanatanga, mangana kethi vivole na kunyonga.—Muka-kwambulula 1:4.

Lifuti lyakala haka?

Aristotle walongethele ngwendi lifuti linakanyama mwafwa lili mukati ka vipulaneti vikwavo. Mu chita cha myaka cha vu 18 C.E., vaka-sayansi vatavele ngwavo vingongonothi na vipulaneti vyakala mu vukambwila. Oloni mu livulu lya Yombi livathonekele mu chita cha myaka cha vu 15 B.C.E vendekelemo laja ngwavo Ishamatanga ‘nanyengeletha kaye ha vukambwila.’—Yombi 26:7

NAMEME MBIMBILIYA KUYAPWILE LIVULU LYENDEKA VYA VUMBANDA, OLONI ILI NA VINANGULO VIJE VITUKWATHA KULINYUNGILILA KU MISHONGO.

Kulyangununa na Vavethzi.

Mu Mashiko a Mosesa vendekelemo ngwavo vakangule kuvapandele kulipandakana na vaka-mbumba. Vandotolo vashangumukile kupangetha echi chinangulo kushwa mu 500 C.E kutwala mu ma 1500 C.E, cho na lelo lino hanga chichipanga.—Valevi, kapetulu 13 na 14.

Kujwela hanima ya kukwata chivimbi.

Kushwa kuthañulu kweta na ku mamanethelelo a chita cha myaka cha vu 19, vandotolo vakele na kukwata vivimbi na kuthaka vavethzi kwa kujeneka kujwela ku mavoko. Oku kwalingithile vanu vavangi vathse. Oloni mu Mashiko a Mosesa vendekelemo ngwavo woshe akwata chivimbi, cho apwa wa kujwala. Omwo mu mashiko vendekelemo lalo ngwavo munu napande kujwela nga nakwata chivimbi. Awa mashiko anyungililile vanu ku mishongo.—Kulava 19:11, 19.

Kushitika mathzilo aje anatundu mwimo.

Mwaka na mwaka vanike vavangi vakathsi ku mushongo wa kapwele, mwafwa ya kujeneka kushitika mathzilo a mwimo. Mu Mashiko a Mosesa vendekelemo ngwavo, mathzilo a mwimo vanapande kuwashitikila kulako na vinjuvo vya vanu.—Kwituluka mu Mashiko 23:13.

Thimbu ya kutuhula vimbututu

Mu Mashiko a Njambi vamwethelemo ngwavo vimbututu vavatuhule, nga vali na matangwa 8 kutunda ha kuthemuka. (Valevi 12:3) Mivila ya vimbututu ikashangumuka kukanyama hanima ya chalumingo chimo kutunda ha kuthemuka. Kuthañulu, te kanda kuchikale vipatela, vanu vamwene ngwavo kutuhula vanike munima ya chalumingo chimo kutunda ha kuthemuka, kwapwile kwa theho.

Vithinganyeka vyavivwa vikakangwitha muvila.

Vaka-kutondethetha vya vumbanda na vaka-sayansi vanawana ngwavo kukala na vithinganyeka vyavivwa vya kufwa ngwe kuvwahelela na lilavelelo na kukandelela na kuthambetha vakwetu na mbunge yetu yoshe kukanene vukangule ku muvila. Mbimbiliya ngwayo: “Mbunge ya kuvwahelela ikakangwitha muvila, oloni mbunge ya kulinyenga thimbu yoshe iyondwetha muvila.”—Vithimo 17:22.