Mbimbiliya Yapwa Libulu lya Busunga
Kushwa kusañulu, banu ba miyati na bisemwa bya kulisezaseza banamono Mbimbiliya kupwa libulu lya busunga. Co ano matangwa banu babangi bali na kukabangeya bilongesa bilimo. Oloni banu bamo kubesi kumona Mbimbiliya kupwa ya seho nambe ya busunga. Yeni muimona bati? Mwasa kuwana busunga mu Mbimbiliya ndi?
BIKA BIMILINGISA MUKULAHELE MBIMBILIYA?
Byuma muka bimikwasa mukulahele Mbimbiliya? Cakumwenako, mwasa kukulahela kabusamba keni nga akendeka busunga, co nalingi ngoco ha myaka yaingi. Kuma Mbimbiliya inapu ngwe uje kabusamba keni muka-kumileka busunga ndi? Tusimutwiyeni ha byakumwenako bimo.
Baka-kusoneka Bapwile Ba Kulongwa
Baka-kusoneka Mbimbiliya, bapwile ba kulongwa, co basonekele tupenga na buzeye bwabo. Cakumwenako, kapolofweto Yona wasonekele ha kujeneka kwononoka kwendi. (Yona 1:1-3) Majwi a mamaneselelo a mukanda wendi amwesa mwamunangwililemo Njambi, oloni kasonekele mwatengulwililemo bisinganyeka byendi. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Kulongwa kwa baka-kusoneka Mbimbiliya kumwesa ngwabo bazemene manene busunga.
Busunga Bulimo Bukatukwasa
Mbimbiliya yakala na binangulo bije byasa kutukwasa ha litangwa na litangwa ndi? Eyo. Cakumwenako, tucimoneni biyendeka bije bitukwasa kuyoya mwamubwa na bakwetu. Yendeka ngwayo: ‘Byuma byoshe bimushaka ngweni bakweni bamilingilebyo, mukemwo bene, neni lalo balingilenibyo.’ (Mateo 7:12) “Kukumbulula kwakubwa kolwesa bukalu, oloni lijwi lyakubabalesa mbunge lishangumuna bukalu.” (Visimo 15:1) Busunga bwa mu Mbimbiliya bwasa kutukwasa ngwe mubwakwaselelemo banu kusañulu.
Inendeka Busunga ha Byuma bya Kusañulu
Ha myaka yaingi, baka-kulilongesa bya kusañulu banawanako byuma bije bimwesa ngwabyo banu, mitambela na byuma byeka bibanendeka mu Mbimbiliya cili bene kubyakele. Cakumwenako, tucisimutwiyeni ha bukaleho bumo. Mbimbiliya ngwayo mu simbu ya Nehemiya, banalume bamo batundile ku nganda ya Tile (nambe ngwetu Bafonisiya) baje bakele mu Yelusalema “banenele bisi na byuma bya kulisezaseza na kubilandesa.”—Nehemiya 13:16.
Kuma kuli bukaleho buje bumwesa busunga bwei ñanda ndi? Eyo, kubuli. Baka-kulilongesa bya kusañalu banawana byuma bya ku Fonisiya mu Isalele bije bimwesa ngwabyo kwakele mingoso mukati kawa mafuti abali. Mu Yelusalema banashitulamo bitsiya bya bisi babakele na kukwata mu kalunga ndonga wa Mediterranea. Baka-kulilongesa bya kusañulu bakulahela ngwabo baka-kulandesa aba bisi mu Yelusalema bakele na kubalanda kulako. Munima ya kusinganyekesesa ha bukaleho obu, muka-kulilongesa umo wendekele ngwendi: “Majwi ali ku Nehemiya 13:16 aje amwesa ngwawo baka-Tile bakele na kulandesa bisi mu Yelusalema apwa a busunga.”
Inendeka Busunga ha Biñanda bya Sayansi
Mbimbiliya inendeka manene bya bulombelo na byuma byalingiwile kusañulu. Oloni byuma bya kukundama ku sayansi biinendeka byapwa bya busunga. Tucisimutwiyeni ha cakumwenako.
Myaka ya kupwa 3,500 kunima, Mbimbiliya yendekele ngwayo kaye kali na kunyengelela ha “bukambwila.” (Yombi 26:7) Eyi ñanda imwesa ngwayo cilongesa ca kwendeka ngwaco lifuti lili na kufumuka ha mema nameme ngwabo lyakala ha mongo wa mbati wakama, capwa ca makuli. Mukwetile myaka 1,100 kutunda habasonekelele mukanda wa Yombi banu hanga bacitwaleleleho kukulahela ngwabo lifuti kulyakele mu bukambwila, oloni kuli hamo halyakala. Kubanga mu 1687, asinoni Isaac Newton endeke ngwendi lifuti lyakala mu bukambwila, co kuli nzili imo ije kutwesi kumona ikalikwasa lijeneke kutunda mu ngila yalyo mulikazenguluka litangwa. Eyi ñanda ya seho yendekele Isaac Newton yalitombola na majwi a mu Mbimbiliya abasonekele myaka ya kutubakana 3,000 kunima.
Bupolofweto Bwakalamo Bwapwa bwa Busunga
Bupolofweto bwa mu Mbimbiliya bukalishulisilila ndi? Tucisimutwiyeniko ha bupolofweto bwa Isaya buje bwendeka ha kunyonga kwa Mbambilone.
Bupolofweto: Mu cita ca myaka ca bu 8 B.C.E, muka-kusoneka Mbimbiliya, Isaya wendekele ngwendi Mbambilone ije yapwile nganda yakama bakainyongesa, co mu kwita kwa simbu ikapwa ngundu. (Isaya 13:17-20) Isaya watumbwile na munu uje akashulisilila obu bupolofweto ngwendi, Siluse. Co lalo wendekele ngila yakapangesa Siluse ha kujabuka na kukobela mu nganda. Wendekele ngwendi Siluse ‘akomisa’ bindonga, co bikolo bya nganda bikasala casi.—Isaya 44:27–45:1.
Mubwalishulisilile Obu Bupolofweto. Mukwetile myaka ya kweta ku 200, kutunda hasonekelele Isaya obu bupolofweto, mwene wa Bapelesha walwisile Mbambilone. Wapwile iya? Siluse. Nganda ya Mbambilone bainyungililile manene, ngeci Siluse washakele kuwana ngila mwa kujabukila Ndonga ya Yufuleti na kukobela mu nganda. Maswalale ba Siluse bendile kapila mangana bongumwine mema mu cana ca mandoba. Ngeci mema atepulukile manene, co maswalale ba Siluse basele kujabuka na kuketa ha nunda kuyehi na bibumbe bya nganda. Ha simbu eyi bikolo bya nganda ya Mbambilone bije byakele kuyehi na ndonga, byasalele casi. Co maswalale ba Siluse bakobelele mu nganda ya Mbambilone na kuifungulula.
Oloni kuli bupolofweto bumo buje te kanda bulishulisilile. Kuma nganda ya Mbambilone yapwile ngundu ndi? Banu batwaleleleho kukala muje mu nganda ha myaka yaingi. Oloni bingundu bya nganda ya Mbambilone bije byakala kuyehi na Baghdad mu lifuti lya Iraq bimwesa ngwabyo obu bupolofweto bwalishulisilile. Ngeci bupolofweto bwoshe bwa mu Mbimbiliya bwapwa bwa busunga.
