AWA majwi a kusañulu a Mwene wa mana Solomoni amwesa mubali na kulizibilamo banu. Banu kubasa kuyoya myaka yaingi, co lalo kubasa kutewa ku kutsa, mukemwo ha myaka yaingi banu banashakezeka bingila bya kuyoyelamo simbu yailaha. Kuli mizimbu yaingi ya kusañulu imwesa bingila bya kulisezaseza bibanapangesa banu mukushaka kuyoya simbu yailaha.

Cakumwenako, tucisimutwiyeni hali Gilgamesh uje wapwile Mwene wa ku Sumeria. Kuli mizimbu yaingi ya makuli yendeka ha buyoye bwendi. Mu libulu libatumbula ngwabo Epic of Gilgamesh bendekelemo ngwabo wakele buyoye bwendi mu bushonde mu kushakezeka bingila bya kutewelamo kutsa. Oloni biyongola byendi kubyalishulisilile.

Muka-sayansi umo wa ku China wesekele kupangako bumbanda bumo bwa manseno mangana ase kubwezelela ku myaka ya kuyoya kwa banu. Wapangele binyu co wakelemo mercury na bumbanda bumo bwa bushungu. Cisholoka ngwe obu bumbanda bunatsiile bantwama ba mu China babangi. Mu ciita ca myaka 500 C.E, kutwala mu 1500 C.E, mu Europe baka-sayansi besekele kupwisa ngolinde ca kulya mwafwa bakulahelele ngwabo tubyuma twakalamo tuje tukaikwasa ikale simbu yailaha, tukwasa banu bayoye myaka yaingi.

Matangwa ano baka-sayansi na baka-kulilongesa bya maseluzi a byuma bya kuyoya bali na kweseka kutondesesa bikalingisa banu bakulubale. Kulifwita kwa baka-sayansi kumwesa ngwabo banu anga bacishaka kuwana ngila ya kuyoyelamo simbu yailaha. Oloni bika binatundu mu kulifwita kwabo?

Baka-sayansi baje banalilongesa bya maseluzi a banu banawana bingila bya kutubakana 300 bimwesa bibali na kukulubalela banu na kutsa. Baka-kulilongesa maseluzi a byuma bya kuyoya baneseka kutengululako maseluzi na ma protein mangana bakwase tusitu na banu kujeneka kukulubala bwasi. Oku kunalingisa baka-kufuka bamo bane baka-sayansi bimbongo mangana batondesese bili na kunena bukulukazi na kutsa. Baka-sayansi banalingi bika?

Kushaka kubwezelela ku simbu ibakayoyo banu. Baka-sayansi bakulahela ngwabo tukakulubala mwafwa ya byuma byakala mu maseluzi. Mu maseluzi mwakala ma telomeres aje akatulika mizimbu ya maseluzi mwakalitepe. Simbu yoshe maseluzi mwakalitepe ma telomeres akakubuka, oku kukalingisa maseluzi alikele kulitepa co tushangumuka kukulubala.

 Mu 2009 Elizabeth Blackburn uje ibanene cikandelela, na cibunga cendi bawanene cuma cimo casa kwonowesa ma telomeres kukubuka bwasi mangana maseluzi kesi akulupale. Oloni munima ya kutondesesa bendekele ngwabo “ma telomeres kuwasa kukwasa banu bayoye simbu yailaha.”

Kusemunwina maseluzi kupangesa makina kukanyungilila ku bukalu buje bukaija mwafwa ya bukulukazi. Maseluzi etu mwakakulubala manene, asa kutuma mizimbu ya makuli ku maseluzi aje akatunyungilila ku mishongo. Oku kulingisa tubabalebabale na kulingisa tuzimbe bilyo bimo bya mubila. Baka-sayansi mu France baneseka kwambata maseluzi amo mu mibila ya tukulukazi bamo baje banayoyo myaka ya kutubakana 100 na kuasemunwina kupangesa makina. Muka-kutwamenena eci cibunga, pulofesa Jean-Marc Lemaître wendekele ngwendi mu kutondesesa kwabo banawana ngwabo maseluzi anasa kukulubala lalo.

Baka-sayansi bamo bakulahela ngwabo nameme kuwaniwa byuma bije byonowesa banu kukulubala bwasi, banu kubasa kuyoya simbu yailaha. Kushwa mu ciita ca myaka ca bu 19 myaka ya kuyoya kwa banu yalibwezelelako kamandondo. Cinapu ngoco, mwafwa ya kupangesa bingila bimo mu kulinyungilila ku mishongo nambe kulisaka. Baka-sayansi baje bakalilongesa bya maseluzi bakulahela ngwabo banu kubasa kuyoya simbu yailaha.

Myaka ya kweta ku 3,500 kunima, muka-kusoneka Mbimbiliya Mosesa, wendekele ngwendi: “Matangwa a kuyoya kwetu apwa myaka makumi atanu na abali, nambe myaka makumi atanu, na myaka makumi atatu, nga tucili na nzili, oloni itunenela lika tuyando na busiwa, mwonyo uhwa bwasi, co tubaboshe tuziluka.” (Myaso 90:10) Nameme banu bali na kulifwita kubwezelelako ku myaka ya kuyoya, oloni buyoye anga bucili bene ngwe mwendekelelemo Mosesa.

Nameme ngoco kuli tusitu na miti imo ije yasa kuyoya myaka ya kutubakana 200. Nga twesekesa myaka itukayoyo na myaka ibakayoyo tusitu, miti, na byuma byeka, twasa kulihula ngwetu: ‘Kuma twasa lika kuyoya myaka 70 nambe 80 ndi twasa kuyoya myaka yoshe?’