1-2. Bamo bakalizibi bati kukala mu busamba?

 SIMBU ya kukala mu busamba yasa kupwa simbu yaibwa ya kubwahelela. Nga simbu ino muli mu busamba, tukulahela mushaka ngweni busamba bweni bwende bwino. Co banu babangi busamba bwabo bukende bwino. Tsion, a ndokazi wakala ku Ethiopia ngwendi: “Njabwahelelele manene yange na muka-limbo lyange mutwakele mu busamba. Twakele na kusimutwiya byuma bya seho, co lalo twakele na kujola. Njabwahelelele manene kuwana munu injazema uje lalo wanjizema.”

² Alessio ndolome uje wakala mu Netherlands ngwendi, “Njalikuwile kuzibuka munakazi wange ha simbu itwakele na kulizibuka, nameme twakele na kuliwana na bukalu mu busamba bwetu.” Muno mu cilongesa, tusimutwiya ha bukalu bumo bubasa kuliwana nabwo baje bali mu busamba na binangulo bimo bya mu Mbimbiliya bije byasa kubakwasa. Tusimutwiya lalo omwo bandolome na bandokazi basa kukwasela baje bali mu busamba.

SEHO YA KUKALA MU BUSAMBA

3. Seho muka ya kukala mu busamba? (Provebia 20:25)

³ Nameme simbu ya kukala mu busamba yasa kupwa yaibwa manene, baje balimo banapande kunanguka ngwabo obwo busamba bwasa kubatwala ku bulo. Ha litangwa libalyambata, balikumiiya kuli Yehova ngwabo balizema na kulisingimika kweta noho kutsa kubangununa. Simbu kanda tulikumiiye kulinga cuma cimo, tunapande kusinganyekesesaho mwamubwa. (Tandeni Provebia 20:25.) Na cikumiiyo ca bulo naco mukemwo mucafwa. Kukala mu busamba kukwasa baje bashaka kulyambata balizibuke mwamubwa na kwangula mwamubwa byakulinga. Basa kwangula kukobela mu bulo nambe kumanesa obwo busamba. Nga baje banashakele kulyambata bamanesa busamba bwabo, oku kukulumbununa  ngwabo kuli bimo bibanabiisa. Busamba bwabo bunabakwasa kwangula mwamubwa byakulinga.

4. Mwafwa bika tunapande kumona kulikuta busamba na munu wa bushwamwa bweka mu ngila inapande?

⁴ Mwafwa bika kunapu kwa seho kumona busamba mu ngila inapande? Nga muzike amona busamba mu ngila inapande, kalikutu busamba na munu oku kesi na biyongola bya kulyambata nendi. Banu boshe banapande kumona kulikuta busamba na banu ba bushwamwa bweka mu ngila inapande. Cakumwenako, bamo bakasinganyeka ngwabo nga ndolome na ndokazi bali mu busamba, co banapande bene kulyambata. Bisinganyeka bya cifweci byasa kulingisa bazike balizibe bati? Ndokazi Melissa wa ku United States ngwendi: “Bakaleho bamo bakasinganyeka ngwabo nga ndolome na ndokazi bali mu busamba, co banapande kulyambata. Ngeci, bamo bakatwalelelaho kukala mu busamba nameme kubesi na kulitombola. Bazike bamoco bakatewe nambe kukobela mu busamba. Ebi byuma byasa kunenela munu bishoti.”

LIZIBUKENI MWAMUBWA

5-6. Umo na umo wa baje bali mu busamba napande kulifwita kuzibuka bika hali mukwabo? (1 Pita 3:4)

⁵ Nga muli mu busamba, bika byasa kumikwasa kumona indi mwasa kulyambata? Lizibukeni mwamubwa. Simbu kanda mukale mu busamba, hamo mwazibukileko bimo hali owo munu. Oloni ha simbu ino mwasa kuzibuka “munu wa mukati,” nambe “mbunge” ya munu. (Tandeni 1 Pita 3:4.) Nga muli mu busamba na munu, mwasa kuzibuka mubunakanyamena busamba bwendi na Yehova, bifwa byendi na biyongola byendi. Mu kwita kwa simbu, munapande kuwana bikumbululo ku bihula bya kufwa ngwe: ‘Kuma ou munu asa kupwa munu wamubwa wa kulyambata nendi ndi?’ (Prov 31:26, 27, 30; Efeso 5:33; 1 Timo 5:8) ‘Kuma twasa kushulisilila byatonda umo na umo wetu ndi? Kuma twasa kutwalelelaho kulikonekela umo na mukwabo ndi?’ b (Loma 3:23) Omwo mulizibuka, anukeni ngweni kumwapandele kwaka lika mbunge ku byuma bimwashaka mubaboshe, oloni munapande lalo kwaka mbunge ku byuma byatonda mukweni. Kulinga ngoco kumwesa ngwabo munalitombola.

⁶ Byuma muka bikwabo bimunapande kuzibuka hali owo munu ha simbu imuli mu busamba? Simbu kanda cizemo ceni cikole, munapande kusimutwiya biñanda bya seho bya kufwa ngwe bilengo bya umo na umo weni. Batico byuma  bya kufwa ngwe bukangule bweni mubaboshe, bukalu bwa bimbongo nambe byuma bimwaliwanene nabyo kunima bije byatengulula mumukamwenamo byuma, mumukalizibilamo nambe mumukalingila byuma? Keti byoshe bitondeka kubisimutwiya ku mashangumukilo a busamba. (Esekeseni Iwano 16:12) Nga muliziba ngweni kumwasa kukumbulula bihula bimo mu kushangumuka lika busamba bweni, co lekeni munu imuli nendi mu busamba. Nameme ngoco, mu kwita kwa simbu napande kuzibuka obyo byuma mangana ase kwangula mwamubwa byakulinga. Ngeci, munapande kuwana simbu imunapande kusimutwiya ha byuma ebi bya seho.

7. Baje bali mu busamba basa kulizibuka bati mwamubwa? (Taleni lalo cipalo ca “ Kukala mu Busamba na Munu Ali Kulako.”) (Taleni na bikupulo.)

⁷ Mwasa kuzibuka bati mwamubwa mwafwila munu? Ngila imo imwasa kulingilamo ngoco inapu kumwihula bihula, kusimutwiya nendi kutundilila kwisi ya mbunge na kumutolilila mwamubwa. (Prov 20:5; Jems 1:19) Munasa kulinga byuma bimo bije bimilingisa muwane simbu ya kusimutwiya, bya kufwa ngwe, kulya hamo, kwenda hamo mu mbunga na kwambulwila hamo. Mwasa lalo kulizibuka mwamubwa nga musikama hamo na babusamba na babushoko. Kutundaho, mwasa kulinga byuma bikwabo bije bimikwasa kumona cifwa cendi. Cakumwenako, mwakamwena banu bamo nambe mwakalingila nga byuma binatenguluka. Zibeni byalingile Aschwin uje wakala ku Netherlands. Wendekele ha busamba bwendi na Alicia ngwendi: “Twashakezekele byuma bitwasa kulinga bije bitukwasa tulizibuke mwamubwa. Kakangi twalingile byuma bya kufwa ngwe kutelekela hamo byakulya nambe kulingila hamo bipangi byeka bya ha njibo. Ha simbu itwakele na kulinga ebi byuma, twamwene bifwa byabibwa byakala nabyo umo na umo wetu na buzeye bwendi.”

8. Bubwa muka butundamo nga baje bali mu busamba balilongesela hamo Mbimbiliya?

⁸ Mwasa lalo kulizibuka mwamubwa nga muwana-wana simbu ya kulilongesela hamo biñanda bya mu Mbimbiliya. Nga mukobela mu bulo, munapande kuwana-wana simbu ya kulinga kulemesa kwa naanga mangana mwake bya Njambi mu mutamba wakulibanga. (Ekele 4:12) Ngeci, mwasa kulizilisa kulinga ngoco simbu mucili mu busamba. Baje bali mu busamba kanda bacipwe naanga, co ndolome kanda apwe mutwe wa ndokazi. Nameme ngoco, kubwahesa simbu ya kulilongesela hamo Lijwi lya Njambi kukwasa umo na umo kuzibuka mwali na kulingila  mukwabo ku sipilitu. Max na muka-njibo yendi Laysa baje bakala mu America, banangukile bubwa bukwabo butunda mu kulinga ngoco. Max ngwendi: “Ku mashangumukilo a busamba bwetu, twakele na kulilongesa ha mabulu etu aje endeka ha busamba bwa baje bashaka kulyambata, bulo na buyoye bwa mu naanga. Kusimutwiya ha biñanda bili omu mu mabulu kwatukwasele kusimutwiya ha biñanda bije byesi kutukaluwilile kubisimutwiya.”

BYUMA BIKWABO BIMUNAPANDE KWAKA MU BISINGANYEKA

9. Bika bibanapande kwaka mu bisinganyeka baje bali mu busamba nga bashaka kulekako banu bamo bya busamba bwabo?

⁹ Beya bamunapande kuleka bya busamba bweni? Yeni munapande kulyangwila. Nga busamba bweni bucishangumuka mwasa kulekako lika banu babandondo. (Prov 17:27) Nga mulinga ngoco, co banu kubamihula bihula binakundama busamba bweni bije kubyapandele, co lalo kumuzambula kwangula mubunapande kwendela busamba bweni. Oloni nga kumulekeko nambe munu umo, busamba bweni bupwa bwa kubungwisa mwafwa mutewa ngweni banu bananguka. Nga mukala kwa likalyeni, mwasa kulinga byuma kubyapandele. Ngeci, mwasa kulekako banu bamo baje basa kuminangula mwamubwa nambe kumikwasa mu bingila bikwabo. (Prov 15:22) Cakumwenako, mwasa kulekako baka-naanga yeni bamo, babusamba ba kukola ku sipilitu nambe bakulunu mu cikungulukilo.

10. Baje bali mu busamba banapande kulinga bika mangana bazibise Yehova kubwaha? (Provebia 22:3)

¹⁰ Mwasa kukala bati mu busamba bwa kujela? Omwo busamba bweni bukola, mwasa kushangumuka kulizilila manene. Bika byasa kumikwasa mangana keti mulinge byuma bije byasa kuzibisa Yehova kubihya? (1 Kori 6:18) Keti musimutwiye ha byuma bije bikatula mashungu amabi, kukala kwa likalyeni nambe kunwa manene bwala. (Efeso 5:3) Ebi byuma byasa kumilingisa kumikaluwile kuhyana mashungu amabi na kulinga byuma binapande. Mulinga mwamubwa nga musimutwiya ha byuma bije bimikwasa kusingimika binangulo bya Yehova na kujeneka kulinga byuma kubyapandele. (Tandeni Provebia 22:3.) Tuzibeni byakwasele Dawit na Almaz baje bakala mu Ethiopia. Ngwabo: “Twakele na kusikama mu mitambela muje muli banu babangi nambe kukala mukati ka babusamba betu. Kutwakele na kukala likalyetu mu munyau nambe mu njibo. Kulinga ngoco kwatukwasele tujeneke kulinga byuma byabibi.”

11. Bika bibanapande kwaka mu bisinganyeka baje bali mu busamba ha bingila bya kulimweselamo cizemo?

¹¹ Kuma baje bali mu busamba basa kulimwesa cizemo ndi? Omwo busamba bwabo buya na kukola, basa kulimwesa cizemo mu bingila bimo. Oloni nga balimwesa cizemo mu bingila bije kubyapandele, basa kukatula mashungu a kulilala na kulinga bupangala. (Mwaso 1:2; 2:6) Kulimwesa lalo cizemo mu bingila kubyapandele kwasa kubonowesa kukwata mbunge na kulinga byuma byabibi. (Prov 6:27) Ku mashangumukilo a busamba bweni simutwiyeni ha byuma bimwasa kulinga nebi kumwapandele kulinga kwesekesa na binangulo bya mu Mbimbiliya. c (1 Tesa 4:3-7) Lihuleni ngweni: ‘Banu mu citingitingi mutwakala bamona bati bingila bimo bya kulimweselamo cizemo? Kuma bingila bimo bya kulimweselamo cizemo byasa kukatula mashungu amabi mukati ketu ndi?’

12. Bika bibanapande kwanuka baje bali mu busamba nga bali na kuliwana na bukalu nambe kulipyakana?

¹² Mwasa kulinga bati nga mu busamba bweni muli bukalu nambe kujeneka kulitombola? Batico nga mukalipyakana kushwa kumo? Kuma  oku kumwesa ngwabo busamba bweni noku kubuya bene kwahi ndi? Baje bali mu busamba nambe baje bali mu bulo kubesi kulitombola mu byuma byoshe. Bulo bwa kukanyama bwapwa bwa banu babali baje bakapangela hamo mangana bawane mubasa kumanesela nambe kutepulula ku bukalu bwabo. Ngeci, mumulingila nga mwaliwana na bukalu ha simbu ino kumwesa indi bulo bweni bukakanyama. Lihuleni ngweni: ‘Kuma tukasimutwiya byuma mu kasingimiko na mu kuwa mbunge ndi? Kuma njikalitabela nga njasebuka na kweseka kupangela ha buzeye bwange ndi?’ Kuma njikasingimika biyongola bya mukwetu, kulomba likonekelo nambe kumukonekela ndi? (Efeso 4:31, 32) Oloni, nga simbu yoshe mukalipyakana nambe kulicokotesa, keti musinganyeke ngweni byuma bibwaha nga mulyambata. Nga muliziba ngweni kumwasa kutwalelelaho kukala mu busamba nowo munu, kubumanesa kwasa kumikwasa mubaboshe. d

13. Byuma muka byasa kukwasa baje bali mu busamba kuzibuka simbu ibanapande kukala mu busamba?

¹³ Busamba bweni bunapande kwambata simbu ya kupwa hali? Kuzambwila kulinga byuma kwasa kunena bukalu. (Prov 21:5) Ngeci, munapande kukala mu busamba kweta noho hamulizibila ngweni munazibuka mwamubwa munu imushaka kukobela nendi mu bulo. Oloni kumwapandele kukala mu busamba ha simbu yailaha manene. Mbimbiliya lalo ngwayo: “Nga cuma canabandamena munu cishwala cibinjisa mbunge.” (Prov 13:12) Kutundaho, kukala mu busamba ha simbu yailaha manene, kwasa kulingisa banu kubakaluwile kuhyana mashungu a kulilala. (1 Kori 7:9) Kutubakana kwaka mbunge ku simbu imunakala mu busamba, mwasa kulihula ngweni, ‘Byuma muka binjicitonda kuzibuka hali ikeye simbu kanda njangule byakulinga?’

BANDOLOME NA BANDOKAZI BASA KUKWASA BATI BAJE BALI MU BUSAMBA?

14. Bandolome na bandokazi basa kukwasa bati baje bali mu busamba? (Taleni na cikupulo.)

¹⁴ Nga tuzibukako ndolome na ndokazi baje bali mu busamba, twasa kubakwasa bati? Twasa kubalanya ku cakulya, ku kulemesa kwetu kwa naanga nambe kulishubulwisa hamo nabo. (Loma 12:13) Nga tulinga ngoco, twasa kubakwasa balizibuke mwamubwa. Kuma batonda munu wa kubakala muyehi ndi? Hamo mwasa kubakwasa ha kubasindikiya, kukala hamo nabo mu mota, nambe kubatondela mwela waubwa nga bashaka kusimutwiya. (Gala 6:10) Alicia na Aschwin batunabanga kusimutwiya byabo bacanuka mubabakwaselele bakwabo. Alicia ngwendi,  “Twakandelelele manene omwo bandolome na bandokazi bamo batulekele ngwabo nga tutonda kusimutwiya basa kututondela mwela waubwa kutwasa kukala, oloni keti kwa likalyetu.” Nga baje bali mu busamba bamilomba ngwabo mukale muyehi nabo, moneni kulinga ngoco kupwa ngila ya kubakwaselamo. Kumwapandele kubaseza likalyabo lika. Nangukeni lalo indi batonda simbu ya kusimutwiya habolika.—Filp 2:4.

15. Byuma muka bikwabo bitunapande kulinga mangana tukwase ndolome na ndokazi baje bali mu busamba? (Provebia 12:18)

¹⁵ Twasa lalo kukwasa baje bali mu busamba kwitila mu byuma bitwendeka. Simbu imo tunapande kwoloka lika kulu. (Tandeni Provebia 12:18.) Cakumwenako, hamo tunasa kushaka kulekako bakwetu ngwetu ndolome ngandi na ndokazi ngandi bali mu busamba kwa kujeneka bakebo kutuleka ngwabo tulinge ngoco. Kutwapandele kufweya baje bali mu busamba nambe kubapaya ha byuma bibanapande kulyangwila bakebo babenya. (Prov 20:19; Loma 14:10; 1 Tesa 4:11) Kutundaho lalo, kutwapandele kwendeka nambe kwihula bihula bije bibalingisa balizibe ngwabo kubanga balyambate bene. Ndokazi Elise na muka-limbo lyendi ngwabo, “Twalizibile manene shwamwa omwo banu bakele na kutwihwozola mucendela cilika cetu ca bulo, oku kanda tucibisimutwiye.”

16. Tunapande kulinga bika nga banu bamanesa busamba bwabo?

¹⁶ Batico nga ndolome na ndokazi bashaka kumanesa busamba bwabo? Kutwapandele kulikobelesa mu busamba bwabo nambe kwana umo wabo mulonga. (1 Pita 4:15) Ndokazi wa lizina lya Lea ngwendi: “Njazibile lingwabo lya banu baje bakele na kwendeka ha byuma byalingisile yange na ndolome umo tumanese busamba bwetu. Njazibile manene kubabala ku mbunge.” Ngwe mutunabanga kwendekela, nga baje banakala mu busamba bamanesa busamba bwabo, oku kukulumbununa ngwabo kubalingile bwino. Busamba bwabo bunabakwasa kwangula mwamubwa byakulinga. Nameme ngoco, kumanesa busamba kunasa kubalingisa balizibe kubabala ku mbunge, co banasa kuliziba bulika. Ngeci, twasa kuwana bingila bya kubakwaselamo.—Prov 17:17.

17. Bika bibanapande kutwalelelaho kulinga baje bali mu busamba?

¹⁷ Ngwe mutunalilongesela, baje bali mu busamba basa kuliwana na bukalu. Oloni basa lalo kulikuwa busamba bwabo. Jessica ngwendi: “Kukala mu busamba cinapu cipangi cakama. Oloni njabwahelelele manene mwafwa twapangesele simbu yetu na nzili yetu mangana tulizibuke mwamubwa.” Nga muli mu busamba, twaleleleniho kulizibuka mwamubwa. Nga mulinga ngoco, busamba bweni bumikwasa kwangula mwamubwa byakulinga.