Mpunzi ya kujwala yasa kunena bukalu ku byuma bya kuyoya. Munga ya World Health Organization inawana ngwayo banu babandondo lika bali na kuhwima mpunzi ya kujela.

Mpunzi ya kujwala yasa kunena mishongo ije ilingisa munu keti ahwime bwino na mushongo wa kansa ya ku mashapala na mishongo ya mbunge. Mwaka na mwaka, mpunzi ya kujwala ili na kutsiya banike ba kweta ku 7,000,000.

Lifuti-libu balitangele mu ngila ije ikalilingisa lijelese mpunzi ya byuma byoshe bya kuyoya. Lyasa kulinga lika ngoco nga banu kubajwalesa manene ku mitambela kubakala. Tusimutwiyeniko byakumwenako byabindondo binatako.

• Tuzibuka mwamubwa ngwetu miti ya mu shwata ikakoko mpunzi ya carbon dioxide. Oloni banu babangi kubazibuka ngwabo miti ibatumbula ngwabo mangroves ije yakala mu byana nayo yasa kupanga mwamubwa eci cipangi kutubakana miti ya mu shwata. Miti ya mangroves ikapanga cipangi ca seho ca kukoka mpunzi ya carbon dioxide yaingi manene kutubakana nomu muikalingila miti ya mu shwata.

• Baka-kutondesesa banawana ngwabo cimena cimo cakama cije cikamene kwisi ya mema cibatumbula ngwabo kelp cikakoko mpunzi ya carbon dioxide na kuishitika. Ngwabo maputa eci cimena akala na mpunzi mukati ije ikawakwasa keti aziminine na kuwalingisa ongumuke na mema kuya ku myela ya kulako. Aje maputa akatubikila kulako na nunda, co eci cimena cikeco cikaziminina na kushitama mu libu oku cinambata mpunzi ya carbon dioxide yaingi. Cikakala myaka yaingi oku cashitama mu libu.

• Bukambwila bwakala na cashu ca kujelesa mpunzi, co ebi bikebyo byakele na kulingiwa ha simbu ya mushongo wa COVID 19 mubakele na kubindika banu kwenda. Mu mwaka wa 2020, mafakitoli amangi na bimota mubyecelele kupanga kukwakele bwisi bwabwingi, co kwashangumukile kukala mpunzi ya kujela yaingi. Kwesekesa na lipoti lya World Air Quality lya mu 2020, bwingi bwa banu mu mafuti a kuliseza-seza bakele oni na kuhwima mpunzi ya kujela mubashangumukile lika kubindika banu kwenda.

Bifulumende bili na kutwalelelaho kuleka baka-mingoso batepulule ku kujwalesa mpunzi. Kutundaho, baka-sayansi bali na kuwana bingila byabiha mubasa kumanesela bukalu bunaija mwafwa ya kujwalesa mpunzi. Cakumwenako, bakapangesa tulongolo bamo babandondo mangana bamanese bushungu buje bwasa kutsiya. Kutundaho, baka-kulilongesa bali na kunangula banu ngwabo bende na mendi nambe kupangesa bikinga kutubakana kwendela mu bimota, co lalo keti bapangese manene byuma bituhula bwisi.

Kwesekesa na lipoti lya mu 2022, bimunga bya kufwa ngwe World Health Organization na World Bank ngwabyo kulinga ngoco kukwapwilemo.

Banawanene ngwabo mu 2020, banu babangi mu kaye koshe mubakele na kuteleka byakulya bakele na kupangesa manene byuma bije bijwalesa mpuzi. Mu mitambela yaingi, banu babandondo lika basa kulanda masitobu amaha nambe kupangesa bingila byeka byakutelekelamo byakulya bije kubijwalesa mpunzi.

“Njambi watangele melu na kuwajangumuna. Ikeye wajalele kaye na byoshe bije bilimo. Ikeye muka-kwana mwonyo kuli banu boshe ba mu kaye.”—Isaya 42:5, MBB.

Njambi ikeye watangele mpunzi na byuma bikaijelesa, co ali na nzili yakama manene, co lalo wazema banu. Ngeci, oku kutulingisa tukulahele ngwetu akatundisa byuma bili na kujwalesa mpunzi. Taleni cilongesa cije cili na mutwe wa “Njambi Natukulahesa Ngwendi Lifuti-Libu Kubakalinyongesa.”