KUMA LIFUTI-LIBU BAKALINYONGESA NDI?
Tulunga-ndonga
TULUNGA-NDONGA bakatukwasa tuwane byakulya byabingi na byuma bitukapangesa mu kupanga bumbanda. Tulunga-ndonga bakatukwasa lalo tuwane mpunzi itukahwimi, co bakatsembe mpunzi yaibi ije yasa kutunenela bukalu. Kutundaho, tulunga-ndonga bakendesa bisimbu byakufwa ngwe cisika, ntondwe na ndombo.
Byuma Bitulingisa Tunyungilile Tulunga-ndonga
Bimena, bisi na byuma byeka bya kuyoya bya mu kalunga-ndonga byasa kutsa mwafwa ya kushaluka manene nambe kutonola manene. Baka-sayansi ngwabo bimena byoshe bije bikakwasa bwingi bwa byuma bya kuyoya bya mu kalunga-ndonga byasa kutsa mu myaka 30 inatako.
Baka-kutondesesa ngwabo bwingi bwa tuzila baje bakali byakulya bya ku tulunga-ndonga hamo bakali mapulasitiki, co ngwabo mapulasitiki a ku tulunga-ndonga akatsii tusitu babangi ba ku tulunga-ndonga mwaka na mwaka.
Mu mwaka wa 2022, Ntwama wa munga ya UN, António Guterres wendekele ngwendi: “Kutwakele mbunge ku kunyunga mwamubwa tulunga-ndonga mukemwo tuli na kuliwana na bukalu bwa kutunda ku tulunga-ndonga.”
Lifuti-libu Balitangele Mangana Litwaleleleho Kukalako
Tulunga-ndonga na byuma bya kuyoya byakalamo babitangele mangana bilijelese na kupwa bya kulikangula nga banu kubabibiisa. Libulu lya Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation ngwalyo nga banu kubajwalesa tulunga-ngonga, “co tulunga-ndonga bapwa ba kujela na byuma bilimo biyoya mwamubwa lalo.” Cakumwenako:
-
Bimena byabindondo manene bibatumbula ngwabo phytoplankton bikatsembe na kutulika mpunzi ya carbon dioxide, co banawana ngwabo ei mpunzi ikeyo ikanene kushaluka manene. Ebi bimena byasa kutulika mpunzi ya carbon dioxide ya kupwa hamo nei iikatulika miti yoshe, na bishoni na bimena byeka bili ha lifuti-libu.
-
Tulongolo bamo babandondo manene bakali bisi ba kutsa kutewa bajwalesa mu kalunga-ndonga. Co aba tulongolo bakabali ku byuma bikwabo bya kuyoya bya mu kalunga-ndonga. Webusaiti ya Smithsonian Institution Ocean Portal ngwayo “kulinga ngoco kukakwasa mangana tulunga-ndonga bapwe ba kujela.”
-
Byuma byabingi bya kuyoya bya mu tulunga-ndonga mubikali byakulya, bikatepulula mema a asidi aje akatsii bimena, bisi na byuma byeka bya kuyoya bya mu kalunga-ndonga.
Mwakumanesela Bukalu
Nga tupangesa bingonga na mitumwa itwasa kupangesa lwalwingi, co tutepulula ku mapulasitiki akai mu tulunga-ndonga
Nga mazilo kuwakobela mu kalunga-ndonga, co kukutondeka kujelesamo. Ngeci, baka-kulilongesa bali na kushongangeya banu bapangese bingonga, bikwata na mitumwa ya kulifwa kutubakana kupangesa lika lumo mapulasitiki na kuwombila kuti.
Keti obyo lika. Ololo bene aha, mu mwaka umolika, munga itala bya mwakunyungila mwamubwa byuma inakungulwile mazilo amangi manene abanombilile kumukulo wa tulunga-ndonga mu mafuti akupwa 112. Nameme ngoco, mazilo abanakungwilile anapu amandondo manene kuwesekesa na mazilo ali na kukobela mu tulunga-ndonga mwaka na mwaka.
Baka-National Geographic ngwabo “mazilo amo anakobela mu tulunga-ndonga mutwendeka hano kuwasiwa kuwatundisamo.” Banu bali na kwenyeka manene byuma bije bili na kujwalesa tulunga-ndonga, ngeci byuma bya kuyoya bije bikajelesa mu tulunga-ndonga bili na kwonowa kupanga mwamubwa cipangi cabyo.”
Bika Biinakulahesa Mbimbiliya?
“Yobe Shukulu Kalunga unatanga byuma byabingi. Wabitangele byoshe na mana obe. Kaye kanashulu na bije biwatangele. Kuli mema a kalunga akama a kujanjabala, muje muli byuma bya kuyoya byabingi-bingi, byakama nebi byabindondo.”—Myaso 104:24, 25, MBB.
Ishamatanga yetu watangele tulunga-ndonga mangana base kulijelesa. Acisinganyekeni ha ñanda ei: Nga Njambi azibuka mwamubwa bya tulunga-ndonga na byuma byoshe bya kuyoya bilimo, kuma kasa kubwahesa byuma byoshe bibanabiisa mu tulunga-ndonga ndi? Taleni cilongesa ca “Njambi Nakulahesa Ngwendi Lifuti-libu Kulikanyongo,” ha liputa 15.
