Byuma bya kuyoya bimwesa ngwabyo kuli umo wabitangele. Kuli tuma tumo twatundondo tubatumbula ngwabo maseluzi, tuje twatunga byuma bya kuyoya. Kuli bipangi byabingi biwakalingi maseluzi mangana cuma citwaleleleho kuyoya na kusemunwina. Ebi bikebyo bikalingiwa nameme ku tuma twatundondo twa kuyoya. Cakumwenako, yeast ibakocesa masikono yapwa seluzi imolika. Seluzi ya yeast inasa kusholoka ngwe nomu muinafu mwahi nga tuyesekesa na seluzi ya munu. Nameme ngoco, ei seluzi yakala na byuma byabingi. Hakati ka seluzi ya yeast hakala DNA ije ikaleke seluzi biinapande kulinga. Co lalo seluzi na seluzi ikatiki na kutengulula byuma bimo na kubipwisa byakulya bitondeka mangana itwaleleleho kuyoya. Nga byakulya byayo binahu, co indundumana. Mukemwo yeast ikakala simbu yailaha kweta noho habakayocesela.

Ha myaka yaingi, baka-sayansi banatwalelelaho kutondesesa muwakapangela maseluzi a yeast mangana bazibisise mwamubwa muwakapangela maseluzi a banu. Oloni kucili byuma byabingi bije kanda bazibisise. Ross King uje wapwa pulofesa ha Chalmers University of Technology mu Sweden wayayabalele ngwendi: “Kukwesi lika baka-kutondesesa muwakapangela maseluzi babangi baje basa kutondesesa mwamubwa mangana tuzibisise muwakapangela nameme maseluzi a byuma byabindondo bya kufwa ngwe yeast.”

Yeni mumona bati? Kuma muikapangela seluzi ya yeast kumwesa ngwabo kuli umo waitangele, indi yalizilile lika?

 Byuma byoshe bya kuyoya byakala na DNA, co DNA kuyasa kulizila. Tuma tumo twatundondo tubatumbula ngwabo nucleotides tuketwo twatunga DNA. Seluzi ya munu yakala na ma nucleotide a kupwa 3.2 bilyoni. Ma nucleotide bawatunga mu ngila ije ikalingisa seluzi itunge ma enzyme na maproteni (proteins).

Kuma DNA yasa kulizila lika ndi? Baka-sayansi ngwabo ngwe ma nucleotide asa kuliwana hamo akewo abenya, ngwe kubanga aliwane bisimbu bya kweta ku matiriliyoni amangi-mangi asina asa kupanga DNA imo. Ngeci, DNA kuyasa kulizila lika.

Kukwesi bukaleho bubanawana baka-sayansi buje bumwesa ngwabwo byuma bya kujeneka kuyoya byasa kulikungulula lika na kutunga cuma ca kuyoya.

Buyoye bwa munu bwapwa bwa kulitila. Yetu banu twasa kulinga byuma bije bitukwasa tulikuwe kuyoya. Twasa kulinga byuma bya kuliseza-seza bya kufwa ngwe kuyoya hamo na bakwetu, kupangela hamo na kumwesa mutuli na kulizibila. Co lalo tukalikuu kumakela, kunikilila, kuziba bilumo na kumona mibala na byuma bikwabo. Kutundaho, twasa kusinganyekela cimweja bitukalinga kulutwe na kuzibuka bituli na kuyoyela. Byuma bikwabo bya kuyoya kubyasa kulinga ebi byuma ngwe mutukabilingila.

Mumona bati, kuma cashu ca kulinga ebi byuma calizilile lika mwafwa tucitonda mangana tuyoye na kukita, indi cimwesa ngwaco kwakala Ishamatanga wa cizemo uje watutangele mu ngila ei?