Byuma byoshe bili mu bukambwila byakala mu myela inapande. Libulu lya Astronomy ngwalyo: “Milalabizi kuyajalakanene lika mu bukambwila, yakala mu myela inapande.” Bika bikailingisa ikale ngoco? Baka-sayansi bakulahela ngwabo cuma cimo cije kubasa kumona banu cibatumbula ngwabo dark matter cikeco cikalingisa milalabizi ikale ngoco. Bakendeka ngwabo “eci cuma cinapu ngwe ngunzi ije inakwata milalabizi na kuilingisa ikale mwamubwa mu myela yayo.”

Kwezile bati ngwabo byuma byoshe bikale mwamubwa mu bukambwila? Kuma byalyakele mwamubwa mu myela yabyo bikebyo bibenya ndi? Tuzibeni byendekele Allan Sandage. Banu ngwabo Allan Sandage wapwile “umo wa baka-kutondesesa bya mwilu baje bapangele mwamubwa cipangi cabo na kutsimana manene mu myaka ya ma 1900.” Co lalo wakulahelele ngwendi Njambi kwakala.

 Wendekele ngwendi: “Kukomokesa kuziba banu bendeka ngwabo byuma bya kukasamesa ngacije byalizilile lika. Kunapande kukala cuma cimo nambe munu umo uje nabilingisa bikale mwamubwa mu myela yabyo.”

Byuma bili mwilu babitangele mu ngila ije ilingisa byuma biyoye. Cakumwenako, litangwa likashukuma mu seteko inapande. Ngwe nzili ije ikalilingisa lishukume yapwile yaindondo ngwe nalyo bene kulyakeleko. Co lalo ngwe yapwile yakama manene ngwe lyasosonyoka laja.

Kuli nzili ya kuliseza-seza mwilu ije yalingisa byuma bilimo bikale mwamubwa mu myela yabyo na kulingisa byuma bitwaleleleho kuyoya. Muka-kusoneka biñanda bya sayansi wa lizina lya Anil Ananthaswamy wendekele ngwendi ngwe ei nzili yapwa yaindondo nambe yakama manene kutubakana seteko yayo, ngwe “bingongonosi, mapulaneti na milalabizi byahi. Co ngwe na cimo ciyoya bene cahi.”

Lifuti-libu linafwila kupwa limbo lya banu. Lifuti-libu lyakala na bukambwila bunapande na mema a kupwamo. Co lalo ngonde ikakwasa lifuti-libu likale mwamubwa mu mwela walyo mwafwa keti yakama manene, co lalo keti yaindondo manene. Baka-National Geographic ngwabo: “Lifuti-libu likelyo lika pulaneti habanasa kuyoya banu mwafwa hakeho lika hali byuma bije bibakwasa batwaleleleho kuyoya.” *

Muka-kusoneka umo wendekele ngwendi lifuti-libu na mapulaneti akwabo hamolika na litangwa “byakala kwa likalyabyo” mu mulalabizi mubyakala. Kukala kwa likalyabyo kukekwo kuli na kulingisa byuma byase kuyoya hano hasi. Ngwe lifuti-libu lyakala muyehi na bingongonosi bili hakati ka mulalabizi nambe ku mukulo wawo, ngwe kuli misha yaibi yaingi ije inesi kulingisa byuma bijeneke kuyoyaho. Lifuti-libu lyakala mu mutamba wa mulalabizi uje ulingisa byuma bitwaleleleho kuyoyaho. Ebi bikebyo bibanawana na baka-sayansi.

Munima ya kutondesesa mubikendela byuma mwilu na hano hasi, muka-sayansi umo wa lizina lya Paul Davies wendekele ngwendi: “Kunjasa kukulahela ngwange yetu banu twalizilile lika yetu babenya hano hasi. . . . Kuli bimo bituli na kuyoyelaho.” Davies kendekele ngwendi Njambi ikeye watangele lilu na lifuti-libu hamolika na banu. Yenico mumona bati? Lilu na lifuti-libu babibwahesele mu ngila ije ilingisa byuma biyoye. Kuma oku kukumwesa ngwabo kuli umo wabitangele ndi?