Kuma lilu na kaye bili na mashangumukilo ndi?

Mukanda wa Kushangumuka 1:1 ngwawo: “Ha kulibanga Njambi watangele lilu na kaye.”

Simbu kanda mwaka wa 1950 wete, baka-sayansi babangi bakulahelele ngwabo lilu na kaye kubyakele na mashangumukilo. Oloni munima ya kutondesesa, baka-sayansi babangi banawana ngwabo lilu na kaye byakele na mashangumukilo.

Kaye kasholokele bati ku mashangumukilo?

Mukanda wa Kushangumuka 1:2, 9 umwesa ngwawo ku mashangumukilo, kaye kapwile “kangoco ka mupulungwa,” co kashulile mema.

Baka-sayansi balitombola nawa majwi. Muka-kulilongesa byuma bya kuyoya wa lizina lya Patrick Shih wendekele ngwendi kaye mukashangumukile kukalako, kukwakele mpunzi ya oxygen nambe miti nambe byuma byeka bya kuyoya. Libulu lya Astronomy ngwalyo: “Baka-kutondesesa banawana ngwabo kusañulu, kaye kashulile mema, naha hakulyata bene te hai.”

 Bukambwila bwatengulukile bati mu kwita kwa simbu?

Mukanda wa Kushangumuka 1:3-5 umwesa ngwawo ha kulibanga, ceke casele kwita mu bukambwila na kusholoka hano hasi, oloni kucatundililile kukwamonekele. Kubanga mu kwita kwa simbu asina litangwa na ngonde bisholoke hano hasi.—Kushangumuka 1:14-18.

Baka-Smithsonian Environmental Research Center ngwabo ha kulibanga, bukambwila bwatabesele lika ceke cacindondo kweta hano hasi. Bendekele ngwabo: “Mpunzi ibatumbulula ngwabo Methane yazengelekele lifuti-libu. Mu kwita kwa simbu ei mpunzi yalishandokele. Kwakile, co mwilu mwashangumukile kumoneka blue.”

Byuma bya kuyoya byalikabele bati mubyashangumukile kukalako hano hasi?

Mukanda wa Kushangumuka 1:20-27 umwesa ngwawo bashangumukilile kutanga bisi, tuzila, tusitu ba ha nunda na kumaneselela na banu. Baka-sayansi ngwabo bisi bakebo balibangele kukalako simbu kanda kukale tusitu, co banu bezile munima.

Banu bamo bakendeka ngwabo biinendeka Mbimbiliya kubilitombola nebi bibanawana baka-sayansi. Kujeneka kuzibisisisa mwamubwa Mbimbiliya kukekwo kukabendekesa ngoco.

Mbimbiliya kuimwesa ngwayo lilu na lifuti-libu binakalako lika myaka 6,000. Oloni inamwesa ngwayo lilu na kaye babitangele “ha kulibanga.” (Kushangumuka 1:1) Kuyamwesele myaka inetimo kutunda hababitangelele.

Mbimbiliya kuyendeka ngwayo byuma byoshe bya kuyoya bili hano hasi babitangele mu matangwa 6 a maola 24. Mbimbiliya inapangesa lijwi lya “litangwa” kulumbununa simbu yailaha. Cakumwenako, inatumbula simbu ibatangele melu na lifuti-libu kwambateselela na “matangwa” 6 abanendeka ku mukanda wa Kushangumuka capita 1 ngwayo “litangwa lyatangele Yehova * Njambi lilu na lifuti-libu.” (Kushangumuka 2:4, NWT) Ngeci, matangwa 6 atangele Njambi lifuti-libu na byuma byoshe bya kuyoya biliho anapu simbu yailaha.

Mbimbiliya kuimwesa ngwayo byuma bya kuyoya kubyasa kutenguluka mu kwita kwa simbu. Mukanda wa Kushangumuka umwesa ngwawo tusitu babatangele kwesekesa na “miyati yabo.” (Kushangumuka 1:24, 25) Lijwi lya “miyati” libanapangesa mu Mbimbiliya keti lya sayansi. Nameme ngoco, lilumbununa bibunga byakama bya byuma bya kuyoya. Ngeci, mu “muyati” umo munasa kukala byuma bya kuyoya byabingi. Oku kumwesa ngwabo byuma bya kuyoya bya “muyati” umo bije byakala hamo binasa kutenguluka mu kwita kwa simbu.

 Mumona bati?

Ngwe mutunamwena, Mbimbiliya inalumbununa mwamubwa mu ngila yayasi muwashangumukilile kukalako melu na kaye, mulyafwililile lifuti-libu ha kulibanga nomu mubyashangumukilile kukalako byuma bya kuyoya. Kuma Mbimbiliya inatumbula nowo watangele melu na kaye na byuma bya kuyoya ndi? Libulu lya Encyclopædia Britannica ngwalyo: “Biñanda bije bimwesa ngwabyo kuli umo walingisile byuma bya kuyoya bikaleko, byalitombola nebi bibanawana baka-sayansi.” *