Bihula bya Baka-kutanda

Kuma Bakaleho ba Yehova Bakatambula Tuma Twatundondo twa mu Maninga Ndi?

Eci cikumbululo cinatundu mu Kaposhi ka Kukengela ka June 15, 2000.

Bakaleho ba Yehova kubesi kutambula maninga. Twakulahela ngwetu lishiko lya Njambi kutalesa ku maninga, kulyesi kutenguluka kwesekesa nomu mubitengulukila biyongola bya banu. Nameme ngoco, kuli bukalu bumo bunakatuka mwafwa ha simbu ino maninga basa kuwangununa. Bali na kuwangununa na kutundisaho byuma byakama biwana bije byatunga maninga na tuma twatundondo tuje tutunda aha ha byuma biwana. Simbu kanda muka-Kristu atambule nambe kubyana otu tuma twatundondo, napande tahi kusinganyekesesa. Kapandele lika kutala ha bubwa na bukalu bunasa kutundamo, oloni napande kwaka mbunge ku byuma biyendeka Mbimbiliya na kumona byuma byangula mubikundamena busamba bwendi na Njambi Muka-nzili Yoshe.

Cakulibanga, tunapande tahi kuzibuka seho ya maninga nomu mutunapande kuwapangesela. Bika biyendeka Mbimbiliya ha ñanda ei? Maninga banawapangesa bati kushwa kusañulu, co banawapangesa bati mu bipatela? Kuzibuka bikumbululo ku bihula ebi kumikwasa muzibisise mwamubwa ei ñanda na kwangula mwamubwa byakulinga.

Yehova Njambi walekele Nowa ngwendi maninga apwa a seho manene. (Kushangumuka 9:3, 4) Mu kwita kwa simbu, Njambi wanene Baisalele mashiko aje amwesele ngwawo maninga apwa a kujela. Wendekele ngwendi: “Nga Kaisalele nambe muka-kwija . . . alya maninga, co Shukulu Kalunga akamutengulukila.” Nga Kaisalele kononokele mashiko a Njambi, wasele kulingisa bakwabo bapwe ba kujwala, mukemwo Njambi wendekele ngwendi: ‘Njikamutsiya na kumutundisa mukati ka banu bange.’ (Valevi 17:10) Mu kwita kwa simbu, ku ciwano cakele mu Jelusalema, tupositolo na bakulunu bashikile ngwabo tunapande ‘kujenjuka ku maninga.’ Kulinga ngoco kunapu kwa seho ngwe mukunapwila kwa seho kujenjuka ku bupangala na ku kulemesa tumponya.—Vilinga 15:28, 29.

“Kujenjuka” ku maninga kwalumbunwine bika mu simbu ya tupositolo? Baka-Kristu kubakele na kulya maninga, ipwe a kundweka nambe a kulikwata. Co lalo kubakele na kulya kasitu uje kubabatwile milibu. Kubakele na kulya lalo byakulya bije byakele na maninga bya kufwa ngwe sausage ya kwaka maninga. Kulya maninga mu bingila ebi bitunendeka kunapu kupokola mashiko a Njambi.—1 Samwele 14:32, 33.

Banu babangi kusañulu kubamwene ngwabo kulya maninga kunabihya ngwe mubimwesela biñanda byasonekele Tertullian uje wayoyele myaka 200 kutunda hakelele Kristu hano hasi. Mwakumbulwile banu baje bakele na kubangeya baka-Kristu ngwabo bakele na kunwa maninga, Tertullian wasonekele ngwendi banu bamo mu Loma bakele na kunwa maninga mangana balikumiiye. Wendekele lalo ngwendi banu bakele na kunwa maninga a baje babatsiilile mu mitungo ya kwehela mwafwa basinganyekele ngwabo maninga abakangwisa ku mushongo wa kushinya.

Tertullian wasonekele ngwendi nameme Baloma bamo bakele na kukaba ebi bisemwa mangana balisake, oloni ebi byuma kubyapandele kuli baka-Kristu. Baloma bakele na kwana baka-Kristu byakulya bije bili na maninga mangana babeseke. Tertullian wasonekele lalo ngwendi nga baka-Kristu kubesi kulya maninga a tusitu, co bika bibalingisa banwe maninga a banu?

Banu babangi ano matangwa kubesi kumona ngwabo kupangesa maninga kunapu kupokola mashiko a Njambi Muka-nzili Yoshe nga ndotolo abaleka ngwendi balinge ngoco. Nameme Bakaleho ba Yehova bashaka kutwalelelaho kuyoya, oloni tukononoka lishiko lya Yehova ha maninga. Co twasa kwononoka bati lishiko lya Njambi ha maninga ano matangwa nameme kuli sakesi yaiha?

Munima ya Nzita ya Kaye Yamucibali kwaka banu maninga kwalisalele. Nameme ngoco, Bakaleho ba Yehova bamwene ngwabo kulinga ngoco kukulitombola na mashiko a Njambi, co ebi biyongola kubyatengulukile. Oloni sakesi ili na kutenguluka. Ano matangwa kubesi kwaka manene banu maninga, oloni bakabaka cimo ca byuma biwana byatunga maninga. Ebi byuma binapu (1) maseluzi a kubenga; (2) maseluzi a kutoka; (3) mapuletileti; (4) pulazima ya mema-mema. Baka-kusaka banasa kwendeka ngwabo munu bamwake maseluzi a kubenga, maseluzi a kutoka, mapuletileti nambe pulazima kwesekesa na mushongo wendi. Kwangununa maninga mu ngila ei, kunalingisa baka-kusaka base kusaka banu babangi kupangesa maninga amandondo. Bakaleho ba Yehova bakulahela ngwabo kutambula maninga nambe ebi byuma biwana byatunga maninga, kunapu kupokola mashiko a Njambi. Kwononoka awa mashiko a mu Mbimbiliya kunabanyungilila ku byuma byabingi. Kunabanyungilila na ku mishongo ya kufwa ngwe hepatitis na AIDS ije yanasa kutambula munu mu maninga.

Byuma biwana byatunga maninga nabyo banasa kubitepa. Ngeci, muka-Kristu nasa kulihula indi asa kutambula tuma twatundondo tubakatundisa ku byuma biwana byatunga maninga. Otu tuma twatundondo bakatupangesa bati, co bika byanapande kuzibuka muka-Kristu simbu kanda angule byakulinga?

Mu maninga mwakala byuma byabingi. Cakumwenako, pulazima ije 90 pesenti yayo yapwa mema, yakala na byuma bikwabo bya kufwa ngwe ma hormone, mwongwa, ma enzyme, ma nutrient, ma mineral na shuga. Pulazima yakala lalo na ma protein a kufwa ngwe albumin na tuma tuje tukalingisa maninga alikwate na tuma tuje tukalwisa mishongo. Baka-kupima byuma bya mu mubila bakangununa ma protein ku pulazima na kuwapangesa. Cakumwenako, bakana banu baje bakala na mushongo wa hemophilia (mushongo wa kwita maninga) tuma tuje tukalingisa maninga ecele kwita. Simbu imo nga kumoneka ngwe munu nasa kutambula mushongo umo, bandotolo banasa kumwana protein ya mu pulazima ibatumbula ngwabo gamma globulin, ije inasa kumunyungilila. Ma protein akwabo a mu pulazima nawo banasa kuwapangesa mu kusaka mishongo. Biñanda bitunasimutwiya helu binapu lika cakumwenako cije cimwesa ngwaco cuma cimo cakama cije catunga maninga ca kufwa ngwe pulazima banasa kucangununa na kutundisaho tuma tumo twatundondo. a

Ngwe mwa pulazima mubakatundisaho tuma twatundondo, na byuma bikwabo byatunga maninga bya kufwa ngwe maseluzi a kubenga na maseluzi a kutoka nabyo banasa kubitepa na kutundisaho tuma twatundondo. Cakumwenako, ha maseluzi a kutoka banasa kutundisaho tuma tumo na kutupangesa mu kusaka mishongo imo ya kulitambwisa na kansa. Ha mapuletileti hakeho banasa kutundisaho tuma tumo tubasa kupangesa mu kusaka bimbandu. Co kuli mambanda eka abali na kupanga ha tuma twatundondo twatunga maninga. Ei sakesi kuyapwile kwaka munu byuma byakama bije byatunga maninga, oloni bakapangesa tuma twatundondo twatunda oku ku byuma biwana byatunga maninga. Kuma muka-Kristu napande kutaba kumusaka kupangesa otu tuma twatundondo twatunga maninga ndi? Mbimbiliya kuyendekele byuma byoshe mu kushula. Ngeci, muka-Kristu napande kulyangwila ikeye bebenya kwesekesa na citakutaku cibanalongesa mwamubwa.

Baka-Kristu bamo bakabyana byuma byoshe binatundu ku maninga nameme bene tuma twatundondo twatunga maninga tubabana mangana mubila wabo wase kulyohyela ku mishongo. Mukemwo mubakazibisisila lishiko lya Njambi lya ‘kujenjuka ku maninga.’ Bakendeka ngwabo lishiko lyanene Njambi Baisalele lyamwesele ngwalyo maninga a cuma ca kuyoya bapandele ‘kuwetila hasi.’ (Kwituluka mu Mashiko 12:22-24) Kuma kusinganyeka ngoco kunapande ndi? Ha kulinga batundise tuma twatundondo ku byuma byakama byatunga maninga na kupangaho bumbanda bumo, banapande tahi kwambata maninga mu mubila wa munu na kuwetisa mu makina. Ngeci, baka-Kristu bamo kubesi kutambula sakesi ya cifweci ngwe mubakabyanena kubaka maninga nambe byuma byakama biwana byatunga maninga. Co tunapande kusingimika bibanangula kwesekesa na citakutaku cabo.

Baka-Kristu bamoco bakangula mweka. Nabo bakabyana kubaka maninga, maseluzi a kubenga, maseluzi a kutoka, mapuletileti nambe pulazima. Oloni banasa kutabesa ndotolo abasake kupangesa tuma twatundondo tuje tukatundu ku byuma byakama biwana byatunga maninga. Co lalo nameme baka-Kristu baje bakataba kubasaka kupangesa tuma twatundondo nabo baliseza-seza ha sakesi ibakangula. Cakumwenako, muka-Kristu umo nasa kutaba kumutiba nguya ya gamma globulin, oloni nasa kubyana kumutiba nguya ili na tuma twatundondo twa mu maseluzi a kubenga nambe maseluzi a kutoka. Co bikoni binasa kulingisa baka-Kristu bamo batabe kubasaka kupangesa tuma twatundondo twatunga maninga?

Ñanda ya “Bihula bya Baka-kutanda” ya mu Kaposhi ka Kukengela ka June 1, 1990 yamwesele ngwayo ma protein a mu pulazima ya munakazi uje ali na cikute akatundu mu maninga endi na kukobela mu maninga a munendi ali mwimo. Ngeci, cisemi akanako munendi tuma twatundondo tuje tukamunyungilila ku mishongo tubatumbula ngwabo immunoglobulins. Co lalo maseluzi a kubenga a mwanike muwakakolo, akamanesa cipangi cawo ca kwendesa oxygen mu mubila. Awa maseluzi amo akatenguluka kupwa bilirubin ije iketi mu ñowa na kuya kuli cisemi, co akatundu mu mubila wendi mwakatundisa byabibi. Baka-Kristu bamo banasa kumona ngwabo ha kuwana ngwe tuma twatundondo tuje twatunga maninga twasa kutunda ku munu na kuya kuli mukwabo mu ngila ei, nabo basa kutambula tuma twatundondo tutunda ku pulazima nambe mu maseluzi.

Kuma kuliseza kwa bisinganyeka na bitakutaku ha sakesi yangula munu kumwesa ngwabo ei ñanda inapu yaindondo ndi? Embwe. Inapu ñanda yakama. Oloni banatulumbunwinayo mangana tuizibisise mwamubwa. Bitunasimutwiya helu bimwesa ngwabyo Bakaleho ba Yehova bakabyana kubaka maninga nambe byuma byakama byatunga maninga. Mbimbiliya imwesa ngwayo Baka-Kristu banapande ‘kujenjuka ku byuma bibanana ku tumponya na ku maninga na ku bupangala.’ (Vilinga 15:29) Oloni kutalesa ku tuma twatundondo tuje twatunga maninga, muka-Kristu woshe napande kulombela na kusinganyekesesaho mangana angule mwamubwa byakulinga kwesekesa na citakutaku cendi.

Banu babangi bakataba sakesi yoshe-yoshe ibamona ngwabo yasa kubakangwisa bwasi nameme bene sakesi ibazibuka ngwabo yasa kubakobelesa mu bukalu ya kufwa ngwe kubaka maninga. Muka-Kristu wa kuhya ku sipilitu napande kusinganyekesesa mwamubwa ha sakesi yangula, keti kutala lika ha kushaka kukanguka bwasi. Bakaleho ba Yehova bakakandelela manene ku bandotolo ha kulifwita kuwana sakesi yaibwa ije ikwasa banu, oloni bakasinganyekesesa ha bubwa na bubi bwa sakesi yoshe simbu kanda baitambule. Ngeci, simbu kanda batambule sakesi ya kupangesa tuma tumo twatundondo twatunga maninga, bakasinganyekesesa mwamubwa ha byuma biyendeka Mbimbiliya nomu oyo sakesi inakundamena busamba bwabo na Njambi uje watwana kuyoya.—Myaso 36:9.

Muka-Kristu woshe abezika manene nga akulahela majwi a muka-kwimba uje wasonekele ngwendi: “Omwo Shukulu Kalunga Njambi wapwa litangwa na ntelo. Ikeye akana ngozi na kasingimiko, ikeye kesi kumina cuma cimo cacibwa kuli baje benda mu busunga. Yobe Shukulu Kalunga . . . , babezika banu baje bakulahela kuli yobe!”—Myaso 84:11, 12.

[Majwi a kwinikila]

[Cipalo]

BIHULA BIMWASA KWIHULA NDOTOLO

Nga bashaka kumitabula nambe kumisaka kupangesa maninga, ihuleni ngweni:

Kuma baka-kusaka boshe bazibuka ngwabo ha kupwa Mukaleho wa Yehova njinangula ngwange keti banjake maninga (maseluzi a kubenga, maseluzi a kutoka, mapuletileti nambe pulazima), mwoshe-mwoshe mubinafu byuma ndi?

Nga bumbanda bubashaka kumyana banabupanga ha pulazima, maseluzi a kubenga, maseluzi a kutoka nambe mapuletileti, ihuleni ngweni:

Kuma obu bumbanda banabupanga ha byuma byakama biwana byatunga maninga ndi? Nga mukemwo, kuma mwasa kunjilumbunwina mubanabupangela?

Bumbanda bwa kupwa hali bubanjana, co banjakabwo bati mu mubila?

Nga citakutaku cange cinjitabesa kutambula tuma twatundondo twatunga maninga, bukalu muka bunasa kutundamo?

Nga citakutaku cange kucinjitabesa kutambula tuma twatundondo twatunga maninga, bumbanda muka bweka bubasa kunjana?

Munima ya kusinganyekesesa ha ñanda ei, tangwa lika linjasa kwakumileka binjinangula kulinga?