Ano matangwa bikupulo bya bukwizi binalisala manene. a Ebi bikupulo bya bukwizi byasa kuwaniwa mu mafilimu, myaso, magazini, ha ma TV, ha bweho bwa ha makina, ha mafoni, ha mawebusaiti na ha bikupulo bya ha mpunzi. Cisholoka ngwe banu babangi kubesi na bukalu kukenga bikupulo bya bukwizi. Ano matangwa banu babangi bali na kukenga manene bikupulo bya bukwizi kutubakana kunima.—Taleni cipalo ca “ Mubinalisalela Bikupulo bya Bukwizi.”

Bikupulo bya bukwizi bili na kulibwezelela. Profesa Gail Dines wasonekele ngwendi: “Bikupulo bya bukwizi binalibwezelela. Muwana ngwabo byuma bya shwamwa bikebyo bibali na kumwesa manene.”

Kuma neni munapande kulinga byuma bibanashungumuka banu babangi ndi? Kuma mukamono bikupulo bya bukwizi kupwa byuma bya kulizima lika nabyo buli indi byuma byasa kunena bukalu bwakama? Yesu wendekele ngwendi: ‘Muti woshe waubwa ukemi bushuka bwabubwa, oloni muti woshe wa kubola ukemi bushuka bwabubi.’ (Mateu 7:17) Bikupulo bya bukwizi byasa kunena bukalu muka? Tucisimutwiyeni ha bihula binatako mangana tuwane cikumbululo kuli eci cihula.

BIBAKENDEKA BAKA-KUTONDESESA: Kwasa kupwa kwakukalu manene kulikela kukenga bikupulo bya bukwizi. Baka-kutondesesa bamo banesekesa kukenga bikupulo bya bukwizi ku kusipa makaya a cocaine.

Brian b uje wakele na kukenga bikupulo bya bukwizi ha Intaneti ngwendi, “Kukwesi cuma casele kunjonowesa kukenga bikupulo bya bukwizi. Njalizibile lika ngwe njinalezumuka. Bisimbu bimo njakele na kubabala na mutwe. Ha myaka yaingi njalifwitile manene mangana njecele kalingo-lingo kange, oloni kwanjikaluwilile.”

Kakangi, banu bakakenge bikupulo bya bukwizi bakashweke kalingo-lingo kabo. Kutundaho, kubesi kwendeka busunga. Bwingi bwabo bakalizibi ngwe bakwabo banabayengula, kulizibi shwamwa, kukala na bishoti, kwombwa na kulubala bwasi. Bamoco bakakala na bisinganyeka bya kulitsiya. Serge uje wakele na kulinga-linga daunilodi bikupulo bya bukwizi wendekele ngwendi: “Kunjakele na kwaka mbunge bakwetu, co njalizibile kukala mu bukalu. Njalizibile kupwa njiwangoco, kukala na mulonga na kuliziba buli. Njakele na kuziba shwamwa na lyoba kulomba bukwasi ku bakwetu.”

Nameme kuyongolako lika kamandondo ku bikupulo bya bukwizi kwasa kunena bukalu. Dr. Judith Reisman mukulunu wa baka-kutondesesa mwakele na kwendeka na komiti ya Senate ku United States wendekele ngwendi: “Bikupulo bya bukwizi byasa kulingisa bwongo bwa munu bwonowe kwibala bwasi byuma byanamono.” Susan wa myaka 19 wendekele ngwendi: “Anga njicikanuka bikupulo bya bukwizi binjakele na kukenga ha mawebusaiti. Bikaija lika nameme kunjashakele kubyanuka. Njikalizibi ngwange kunjikasa kwecela kubisinganyeka.”

BUKALU BUKATUNDUMO: Banu bakakenge bikupulo bya bukwizi bakapu bindungo.—2 Petulu 2:19.

BIBAKENDEKA BAKA-KUTONDESESA: “Bikupulo bya bukwizi bikatsii malo na kutepa binaanga.”—Byasa Kulingisa Munu Akenge Bikupulo bya Bukwizi, banawambulula kuli Wendy na Larry Maltz.

Bikupulo bya bukwizi byasa kutsiya bati bulo na kutepa binaanga?

• Baje banalyambata bakecela kulikulahela na kulizema.—Visimo 2:12-17.

• Byasa kulingisa baje banalyambata keti balyake mbunge na kujeneka kulikwatasana.—Efeso 5:28, 29.

• Kukala na mashungu a kutubakanesa a kulilala.—2 Petulu 2:14.

• Byasa kulingisa munu asindiye yanalyambata nendi kulinga byuma byakamono.—Efeso 5:3, 4.

• Byasa kulingisa munu akale na mashungu a kulilala na munu kalyambatele nendi.—Mateu 5:28.

Mbimbiliya ngwayo baka-kulyambata banapande ‘kupwa ba kulongwa kuli umo na mukwabo.’ (Malakiya 2:16) Bukoi bunasa kunena bukalu bwakama mu bulo na kulingisa baje banalyambata balitepe nambe kulikondola. Kulitepa nambe kulikondola kukanene bukalu ku bana mu naanga.

Bikupulo bya bukwizi byasa kunena bukalu bwakama ku bana. Brian itunabanga kwendeka ngwendi: “Munjakele na myaka yakweta ku 10 njawanene magazine ya batate ya bikupulo bya bukwizi mutwakele na kweha bweho bwa kulishweka. Njashangumukile kukenga ebi bikupulo ku bushweke nameme kunjazibisisile byanjilingisile njibizeme. Tunde bene haje, njatwaleleleho kukenga bikupulo bya bukwizi nameme munjakolele.” Baka-kutondesesa banawana ngwabo kukenga bikupulo bya bukwizi kunasa kulingisa munu ashangumuke kukala na mashungu a kulilala oku acili mwanike nambe kumulingisa ajeneke kulikangula mwamubwa mu bisinganyeka.

BUKALU BUKATUNDUMO: Bikupulo bya bukwizi bikanene mbwanja mu malo na kulingisa baka-kulyambata bazibe kubabala manene ku mbunge.—Visimo 6:27.

MBIMBILIYA NGWAYO: ‘Tsiyeni mashungu a bilyo byeni . . . bupangala, mazilo, mashungu a kulilala a kutubakanesa, mashungu amabi na nuna, kulumbununa kulemesa tumponya.’­—Kolose 3:5.

Mu bwihi, Yehova c Njambi wazinda bikupulo bya bukwizi. Keti ngwabo kashakele ngwendi banu balilale. Oloni watutangele na mashungu a kulilala mangana baje banalyambata balizibise kubwaha na kulizema manene umo na mukwabo na kukita bana.—Yakomba 1:17.

Mwafwa bika Yehova wazinda bikupulo bya bukwizi? Tucisimutwiyeniko ha byuma bikamulingisa ngoco.

• Azibuka ngwendi bikupulo bya bukwizi byasa kunena bukalu kuli uje abikenga.—Efeso 4:17-19.

• Watuzema mukemwo ashaka kutunyungilila ku bushonde.—Isaya 48:17, 18.

• Ashaka kunyungila malo na binaanga.—Mateu 19:4-6.

• Ashaka ngwendi tukale na futisi yaibwa na kusingimika bibalyangwila bakwetu.—1 Tesalonika 4:3-6.

• Ashaka ngwendi tupangese mwamubwa mashungu etu a kulilala.—Vahevelu 13:4.

• Azibuka ngwendi bikupulo bya bukwizi binena bukalu mwafwa bikakundiya bilinga byabibi bya kulilala bya mu kaye ka Satana.—Kushangumuka 6:2; Yunda 6, 7.

BUKALU BUKATUNDUMO: Bikupulo bya bukwizi bitsiya busamba bweni na Njambi.—Loma 1:24.

Yehova ashaka kukwasa baje bashaka kwecela kalingo-lingo ka kukenga bikupulo bya bukwizi. Mbimbiliya ngwayo: “[Yehova] ikeye wa ngozi na mema ku mbunge, kesi kulubala bwasi, washula na cizemo cije kucesi kutenguluka. Omwo ikeye azibuka muje mwatutangele, azibuka ngeci yetu twapwa likungu.” (Myaso 103:8, 14) Ashaka banu ba bimbunge byabibwa bamulombe mangana ‘batambule kutetela na kuwana ngozi yakama ije ibakwasa ha simbu inapande.’—Vahevelu 4:16; taleni cipalo ca “ Byuma Bimikwasa Mwecele Kukenga Bikupulo bya Bukwizi.”

Banu babangi banatambula bukwasi bwa kutunda kuli Njambi. Kuma bukwasi bwendi bupanga bene ndi? Nangukeni biinendeka Mbimbiliya ha banu bamo baje batambwile bukwasi na kwecela tulingo-lingo twabo: ‘Banamijwelesa, . . . banamijelesa, . . . na kumipwisa baka-kusungama mu lizina lya Mwata Yesu Klistu na mu sipilitu ya Njambi yetu.’ (1 Kolinte 6:11) Ngwe mwa kapositolo Paulu, banu bacifwa eci basa kwendeka ngwabo: “Njinakanyama mu byuma byoshe mwafwa ya uje akanjana nzili.”—Filipu 4:13.

Susan uje wahyanene kalingo-lingo kendi ka kukenga bikupulo bya bukwizi ngwendi: “Yehova ikeye lika asa kutukwasa twecele kalingo-lingo ka kukenga bikupulo bya bukwizi. Nga tumulomba ngwetu atukwase na kututwamenena, co tukala na citakutaku ca kujela. Kasa kwonowa kumikwasa.”