SALA wemanene hakati ka mulili wa njuvo, oku akenga noku noku. Omwo mutanda eyi ñanda, lingeni ngwe muli na kumona ou munakathzi wamuvwa manene wa ku lifuti limo lya ku Middle East. Kuma ou munakathzi wakele na kuluvala vithimbu vimo ndi? Nga wakele na kuluvala vithimbu vimo, cho kuli vimo vyamulingithile ngocho. Omu mu njuvo mwalingiwile vyuma vyavingi. Sala na munalume wendi Avilahama, vakele mu kuvwahelela ha myaka yaingi. * Voshe valikwatathanene.

Vakele mu nganda ya Ule, muje mwakele manene vufuko na vaka-mingotho na vaka-kufula na vyuma vyeka na vyeka. Vakele na vyuma vyavingi. Oloni Sala washakele manene limbo lyendi kutuvakana kukala lika na mwela wa kutulikila vyuma. Ikeye na munalume wendi, vakele na vithimbu vyavingi vya kuvwahelela na ku vihilila. Valombelele kuli Njambi yavo Yehova vithimbu vyavingi. Kuli vyuma vyavivwa vyavingi vyanenethele ngwavo Sala athzeme eyi nganda.

Oloni Sala walyanene kuthethza vyoshe vyakele navyo. Nameme wakele na myaka 60, wendele vungendthzi vwa vulaha na kuliwana na vukalu, cho lalo kathzivukile ngwendi vakayoya vati, nambe kwiluka lalo kwimbo lyavo. Vika vyamulingithile atengulule yoyethi yendi? Vika vitwatha kulilongetha kukukulahela kwendi?

Sala, mpamo wakolelele mu nganda ya Ule. Matangwa ano, ije nganda yapwa ngundu. Oloni ha thimbu ya yoyele Sala, vaka-mingotho vetanganene manene mu Ndonga ya Yufuleti, kunena vyuma na kuvilandulula mu nganda vene eyi. Vanu vakele na kuya mu vwingi ku Ule, na mato amangi lalo akele na kulituta, kunena vyuma vyakulandulula. Sala wakolelele mu nganda ivathzethzamene manene vanu, oloni wathzivukile mathzina amangi a vanu vamwo. Navo vamuthzivukile, mwafwa wapwile wamuvwa manene. Wakele lalo na nanga yakama.

Mu Mbimbiliya vanendeka ngwavo Sala wakulahelele Njambi wa vuthunga kethi njambi wa ngonde, ivalemethele vanu vavangi va mu Ule. Uje njambi wathsimanene manene mu nganda. Oloni Sala walemethele Yehova, Njambi wa vuthunga. Vithoneka kuvyendekele vyuma vyanenethele ngwavo akale na likulahelo. Ishe wakele na kulemetha tumponya. Sala washombokele kuli Avilahama, uje wamutuvakanene na myaka 10. * (Kushangumuka 17:17) Wakupwile “ishe ya voshe vaka-kukulahela.” (Loma 4:11) Vulo vwavo vwapwile vwavuvwa, vwa kukanyama na kathingimiko na kulyana kukolethela vyetheko hamo lika na kuthimutwiya thimutwiya mwamuvwa. Chithzemo chavo kuli Njambi chikecho chavakwathele valikwathane.

Sala wathzemene manene munalume wendi, cho vatungile na vavushoko vwavo mu Ule. Mukwita  kwa thimbu, valiwanene mu vukalu vumo. Mbimbiliya yatuleka ngwavo Sala “wapwile mumba.” (Kushangumuka 11:30) Ha thimbu oyo, echi chapwile chetheko chakama kuli Sala. Oloni Sala wapwile wa kulongwa kuli Njambi na kuli munalume wendi. Mwehwavo Lote, uje wapwile thiwa, vamupwithile ngwe munavo. Vatwaleleleho kukala hamo lika, kweta noho vyuma vyatengulukile.

Avilahama wethzile kuli Sala oku navwahelela. Kathzivithithile vyuma vivamulekele. Njambi ivalemethele washolokele kuli Avilahama, kulikwathetha kangelo. Sala nendi wavwahelelele cho wakengele munalume wendi na ku mwihula ngwendi: “Vika vyanakuleke? Njilekeko mbayi.” Mpamo Avilahama watumbamene tahi hathi mangana awane mwamukumbulwila, cho wamulekele ngwendi Yehova nanjileke ngwendi: “Thethza nanga yove na lifuti lyove, ya ku lifuti lije linjikakumwetha.” (Vilinga 7:2, 3) Hanima ya kuvwahelela ha vyuma vivavalekele, vathinganyekethethele ha chipangi chavanene Yehova. Vapandele kuthethza yoyethi yavo yaivwa na kuya na kuyoya vuyoye vwa kuyevangela. Sala walingile vati? Mpamo Avilahama wamwene mwalithzivililemo. Kuma Sala wononokele kuli munalume wendi mu kukundwiya vyuma vije vyatengulwile kuyoya kwavo ndi?

Vyaliwanene navyo Sala, kutwatha kuvithzivithitha mwamuvwa. Tunatha kuthinganyeka ngwetu, ‘Njambi kanjilekele nambe kuleka muka-limbo lyange kulinga chuma cha kufwa ngwe chije.’ Nameme ngocho, vyuma vitukangula kulinga vinatha kulifwa na vije vyalingile Sala. Tuli na kuyoya na vanu vaje vashaka manene vufuko, cho vanatha kutushongangeya kutwameka vyuma vya ku muvila, na kushaka kuyoya mwamuvwa na kukala na vufuko. Oloni Mbimbiliya itunangula kushakethzeka tahi vyuma vya ku sipilitu, kulumbununa kuthzivitha Njambi kuvwaha ku mbunge kutuvakana kuthzema vyuma vya mu kaye. (Mateo 6:33) Omwo tuthinganyeka vyalingile Sala, tunatha kulihula ngwetu, ‘Vyuma muka vinjangula kulinga mu kuyoya?’

Omwo Sala wakele na kulongekeya, wakele mu vitanga. Kathzivukile vyuma vyakwambata nevi vya kuthethza. Walongekeyele vitele vyakupwamo mangana vimulu na tumelu vathe kuvyambata na kukathiwitha kuyoya kwavo ha kupwa vaka-kwenda. Vitenga vivakele navyo mpamo vavyanethele nambe kuvilandetha. Chuma chikwavo lalo chije chamukaluwilile, chapwile kuthethza nganda yaivwa muje mwakele vitanda kuvakele na kulanda vinona na thitu na vushuka na vuthzalo na vyuma vikwavo.

Mpamo Sala kwamukaluwilile kuthethza njuvo yendi. Nga njuvo ya Sala yafwile ngwe vinjuvo vyavingi vije vivanawana vaka-kushitothzola vije vyakele mu Ule, cho walinyengele manene omwo ya vufuko vwavungi vwathethzele. Vinjuvo vimo vyakele na milili yaingi na mema amavwa a ku miyengo na  mishondo ya mukati. Nambe vinjuvo vyavindondo vyakele na chiluli cha kukola na chivumbe na lipito lije lyakele na chipatetho chachivwa. Vati, mbalaka inatha kunyungilila munu mwamuvwa ku vethzi ngwe mwa vije vinjuvo ndi? Nambe kumunyungilila ku tuthitu va kufwa ngwe vindumba na viyingwe na vambeya na tungunga vaje valithalele manene mu mafuti avanatumbula mu Mbimbiliya ndi?

Vati cho kuli vaka-nanga yendi? Sala wathethzele veya? Njambi mwashikile ngwendi, “thethza nanga yove na lifuti lyove,” hamo kwamukaluwilile kulinga ngocho. Mpamo Sala wakele na vehwa na vainanu na vateñathzi yendi na vandokathzi vendi na vandolome vendi vaje vatungile navo, cho wathzivukile ngwendi kakavamono lalo. Oloni walingile ngwe muvamulekelele na kulivwahethela vungendthzi.

Nambe ngwavo Sala wakele mu vukalu, oloni wamanethele kulongekeya na kuvandamena litangwa lya kushangumuka vungendthzi vwendi. Tela ha kupwa chithemi chavo, nendi waile hamo na Avilahama na Sala, nambe ngwavo te ali na myaka 200. (Kushangumuka 11:31) Sala wakele na chipangi chakama cha kunyunga uje chithemi chendi wa kakulukathzi. Lote nendi walipandakanene navo mu kulemetha Yehova na ‘kuya na kukala mu lifuti lya Halane.’—Vilinga 7:4.

Valivangele kuya ku Halane, vungendthzi vwa kweta ku makilomita 960, mu kunto ya mu kangombe ka yambi, ku ngenge ya ndonga ya Yufuleti. Omwo vaketele ku Halane, vakatumbameneko mu kathimbu. Mpamo Tela kathele kwenda vungendthzi, mwafwa ya kuvinja. Nanga yoshe vatumbamene kuje vene, kweta noho hathsililile Tela, te ali na myaka 205. Yehova wathimutwiyiye na Avilama lalo te kanda vaye vungendthzi vukavwo. Wamulekele kuthethza lalo nganda ya Halane na kuya ku mwela wamumwethele. Njambi wamukulahethele ngwendi: “Njikatumitha vatekulwila vove, cho vakapwa muyati wakama.” (Kushangumuka 12:2-4) Oloni muvatundile mu Halane, Avilahama te ali na myaka 75, Sala te ali na myaka 65, cho kuvakele na mwana. Vatekulwila va Avilahama vanethi kutuma vati, ikeye kethi na mwana? Kuma wapandele kwambata munakathzi weka ndi? Ha thimbu ije vanu vakele na kwambata lwale, cho hamo Sala wathinganyekele vene ngocho.

Vatundile mu Halane na kuya vungendthzi vwavo. Vaile na veya? Mbimbiliya yatuleka ngwavo Avilahama na nanga yendi vaile na vufuko vuvawanene na “vindungo voshe vaje vawanene mu Halane.” (Kushangumuka 12:5) Avilahama na Sala vambulwile vya kukulahela kwavo ku vanu vaje vatolililile. Vayunda vamo va kuthañulu vakendeka ngwavo, vanu vavanendeka ha vesi eyi vakevo vaje kuvapwile Vayunda, vanu vaje valikwatathanene na Avilahama na Sala mu kulemetha Yehova. Nga mukemwo, cho likulahelo lya Sala lyamushongangeyeye ambulwile vakwavo vya lilavelelo lyendi nevi vya Njambi. Netu twatha kulilongethako vimo kuli ikeye, mwafwa tuli na kuyoya mu thimbu ije vanu kuvethi na likulahelo na lilavelelo. Vati, mwatha kulekako vakweni chuma chimo chachivwa chimunalilongetha mu Mbimbiliya ndi?

Hanima ya kujavuka Ndonga ya Yufuleti, mpamo lya Nisane 14, 1943 B.C.E., vaile ku mbwela ya lifuti lije lyavakulahethele Yehova. (Kutuhuka 12:40, 41) Lingeni ngwe muli na kumona Sala omwo akenga noku noku mangana amone vuvwa vwa lije lifuti. Kuyehi na muti wakama wa Oke, cho kuyehi lalo na lifuti lya Shekeme, Yehova washolokele kuli Avilahama lalo. Aha oni wamulekele ngwendi: “Eli likelyo lifuti njikana kuli vatekulwila vove.” Lijwi lya “vatekulwila,” mpamo lyalumbunwine vyavingi kukundama kuli Avilahama. Lyamulingithile athinganyeke vya lihya lya Endeni, muje Yehova wendekele ngwendi mutekulyendi akathanyothzola Satana. Yehova walekele Avilahama ngwendi vatekulwila vendi vakashokolola ngila, ngechi vanu voshe hano hathi vakawane kuvethzika.—Kushangumuka 3:15; 12:2, 3, 6, 7.

Nameme ngocho, anga navo vakele na kuliwana na vukalu vwavungi vwa muno mu kaye. Mu Kanana mwakele njala ya lyangengela, cho Avilahama na nanga yendi vaile ku mbwela ku lifuti lya Ingito. Oloni kwakele vukalu vumo vwanangukile. Ngechi walekele Sala ngwendi: “Yove uwamuvwa manene. Omwo vaka-Ingito vakamona ngechi uwamuvwa, cho yange vakanjithsiya, oloni yove kuvakakuthsiyi. Yove unapande kwamena mwonyo wange mukukavaleka ngwove u ndokathzi yange.” (Kushangumuka 12:10-13) Vika vyalingilile ngocho Avilahama?

Avilahama kapwile muka-makuli nambe muka-lyova, ngwe muvakendekela vanu vamo. Sala wapwile  ndokathzi yendi vene. Cho lalo, vyendekele Avilahama vyapwile vya vuthunga. Avilahama na Sala vathzivukile ngwavo, nachimo chuma chahi chituvakana viyongola vya Njambi vya kunyungilila chikulahetho chendi cha kukala na mutekulwila uje akathemukila mu nanga ya Avilahama. Ngechi, vije vyendekele Avilahama vya kwamena mwonyo wendi vyapwile vya theho manene. Vaka-kushitothzola vanendeka ngwavo, vanu vaje vakele na kuyula mu Ingito vakele na kulyambatela lika vanakathzi va mbala na kuthsiya vanalume vavo. Ngechi Avilahama walingile mwamuvwa, cho Sala wathzivile vyamulekele na kuvilinga.

Kutundoho, vyuma vije vyalingiwile vyamwethele ngwavo, kulishoshomwena kwa Avilahama kwapwile kwa vuthunga. Vamyata va mu mbanja ya Falao, vathzivukile vwathi Sala, mwafwa wapwile wamuvwa manene. Vakalekele Falao, cho washikile ngwendi vamutwale kuli ikeye. Kunapu kwakukalu kuthinganyeka mwalithzivilile Avilahama na lyova lyathzivile Sala. Oloni, chasholokele ngwe vamutambwile mwamuvwa. Mpamo Falao wayongwele vya kukwatha Sala na vufuko vwakele navwo na kuthimutwiya na “ndolome” yendi, vya kumwambata.—Kushangumuka 12:14-16.

Achithinganyekeni ngweni muli na kumona Sala, ali mu lipela lya mwene, akenga vuvwa vwa lifuti lya Ingito. Walithzivile vati ha kukakala mu njuvo yaivwa lalo ije ili na chiluli na vivumbe vyavivwa na kulikuwa vyakulya vya kutovala? Kuma kuyoya mwamuvwa kwamulingithile athinganyeke lalo vya vufuko vwathethzele ku Ule ndi? Achithinganyekeni mwanethi kulithzivila Satana ngwe Sala wathethzele munalume wendi Avilahama na kushomboka kuli Falao. Oloni Sala kalingile ngocho. Wapwile wa kulongwa kuli munalume wendi na ku vulo vwendi na kuli Njambi yendi. Nambe ngwavo tuli mu kaye kakavi, oloni kupwa va kulongwa mu vulo kwapwa kwa theho. Vati, mwatha kutembwinina Sala mu kupwa va kulongwa kuli muka-njuvo yeni na kuli vavuthamba veni ndi?

Yehova wamenene ou munakathzi wamuvwa ha kutuma mishongo ya kukomoketha kuli Falao na vanu vendi. Omwo Falao wathzivukile ngwendi Sala wapwile munakathzi wa Avilahama, wamutwalele kuli munalume wendi na kuvaleka ngwendi vatunde mu lifuti lya Ingito. (Kushangumuka 12:17-20) Avilahama wavwahelelele manene omwo munakathzi wendi welukile kuli ikeye. Anukeni ngweni wendekele kuli ikeye ngwendi: “Yove uwamuvwa manene.” Oloni kuli vuvwa vukwavo vwanangukile Avilahama kuli Sala, vuje vwatuvakanene vuvwa vwendi vwa chihanga. Sala wakele na vuvwa vwa mukati vuje vwapwa vwa theho ku mesho a Yehova. (1 Petulu 3:1-5) Tuvavoshe tunapande kukala na vuvwa vwa chifwa echi. Nga tutwameka vyuma vya ku sipilitu kulutwe mu kulekako vakwetu vya Njambi na mu kukavangeya mashiko endi mu kulongwa omwo tuliwana na vyetheko, cho tutembwinina likulahelo lya Sala.