Vukaleho muka vukwavo vuvanawana vaka-kushitothzola vuje vumwetha vya vanu va mu Mbimbiliya? Mu 2014, ñanda ya mu mangazini ya Biblical Archaeology Review ya kumbulwile echi chihula: “Vanu vangai vavanawana vaka-kushitothzola vaje vavanatumbula mu Vithoneka vya Chihevelu?” Chikumbululo chimwetha ngwavo: “Vakweta ku 50.” Oloni kuli munalume umo ivajenekele kuwana ha mukana wa vanu vaje vakele omwo mu mangazini. Lithzina lyendi ikeye Tatenai. Wapwile iya? Tuchithimutwiyeni kamandondo muvanamwendekela mu Mbimbiliya.

Yelusalema vakele na kuiyula kuli Vapelesha. Eyi nganda yakele ku kangombe kayambi ka ndonga ya Yufuleti, cho Vapelesha vaitumbwile ngwavo Nganda ya Muthambwa lya Ndonga. Hanima ya kufungulula, Vambambilone na Vapelesha vatavethele Vayunda vaye na kutungulula tembele ya Yehova, ije yakele mu Yelusalema. (Ezela 1:1-4) Vayunda, vavalwithile kuli vitothzi vavo omwo ya chipangi cha kutungulula tembele na kuvavangeya ngwavo vali na kutengulukila chiyulo cha Vapelesha. (Ezela 4:4-16) Mu thimbu ya Mwene Ndalyuse I (522-486 B.C.E), nguvulu wa Vapelesha, Tatenai nendi wehwile vya chipangi cha kutungulula tembele. Mbimbiliya ya mutumbula ngwavo, “nguvulu Tatenai wa mu Kangombe ka Yambi ka Yufuleti.”—Ezela 5:3-7.

Kuli vukaleho vumwetha ngwavo lithzina lya Tatenai valiwanene ha mamanya. Hamo vaka-nanga yendi vakevo vavitulikile. Ñanda imo ivathonekele oho ha mamanya imwetha vya chikumiyo chakele mukati ka Tatenai na munu umo wa mu nanga yendi. Echi chikumiyo chalingiwile mu mwaka wa vu 20 wa kushwana kwa Mwene Ndalyuse I, 502 B.C.E. Oho ha mamanya vathonekeleho na mukaleho uje wapwile ngamba wa “Tattannu nambe ngwetu Tatenai, nguvulu wa mu Thambwa lya Ndonga,” ivanatumbula mu Livulu lya Ezela.

Ou munalume wakele na chipangi muka? Mu 535 B.C.E., Mwene Siluse wavatwile lifuti lyendi mu mitamba yaingi. Umo weyi mitamba vautumbwile ngwavo: Mbambilone na Muthambwa lya Ndonga. Ou mutamba vautepele lalo luvali, cho umo vautumbwile ngwavo, Muthambwa lya Ndonga. Wambatethelele na Koele-Silya na Fonisiya na Samaliya na Yunda, cho mwene wawo wakele mu Ndamasiku. Tatenai ikeye wayulile ou mutamba kutunda mu 520 na kweta mu 502 B.C.E.

Omwo Tatenai waile ku Yelusalema na kukatondethetha ha ñanda ya Vayunda, wakalekele Ndalyuse ngwendi Siluse ikeye natavetha Vayunda vatungulule tembele ya Yehova. Vukaleho vwa viñanda vya kuthañulu vya kukundama ku vimyene vumwetha ngwavo chili vene vavanene lithetha lya kulinga ngocho. (Ezela 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Ngechi, Tatenai vamulekele ngwavo kethi atangule vaje vakele na kutunga, cho wononokele.—Ezela 6:6, 7, 13.

“Nguvulu Tatenai wa mu Kangombe ka Yambi ka Yufuleti,” walingile lika vyuma vyavindondo mu kuyoya kwendi. Oloni vanamutumbula mu Vithoneka na kutumbula chipangi chakele nacho. Ovu vukaleho vwa viñanda vya kuthañulu vivanawana vaka-kushitothzola, vumwetha ngwavo vyuma vili mu Mbimbiliya vyapwa vya vuthunga.