Yeni ku mithzimbu

CAPITA 13

Baka-kwambulula bya Bumwene Batwala Ñanda Yabo ku Nkuta

Baka-kwambulula bya Bumwene Batwala Ñanda Yabo ku Nkuta

BILI MUNO MU CAPITA

Ngwe mwapolofwetelele Yesu, bandongesi bendi bali na kubatwala ku binkuta mangana babecelese kwambulula

1, 2. (a) Bantwama ba bulombelo basele kulinga bika ku cipangi ca kwambulula, co tupositolo balingile bika? (b) Mwafwa bika tupositolo babyanene kukabangeya lishiko lya kubabindika kwambulula?

 KWETILE lika simbu yaindondo kutunda ha Pentekosita ya 33 C.E. Co lalo kwetile lika byalumingo byabindondo kutunda habashimbikilile cikungulukilo mu Yelusalema. Satana wamwene ngwendi oyo ikeyo yapwile simbu yaibwa ya kucilwisa mangana acinyongese mwafwa te kanda cikanyame. Bwasi-bwasi, Satana walingisile bantwama ba bulombelo bemike cipangi ca kwambulula bya Bumwene bwa Njambi. Oloni tupositolo batwaleleleleho kwambulula mu kusimpa, co banalume na banakazi babangi “bakulahelele kuli Mwene.”—Vili 4:18, 33; 5:14.

Tupositolo babwahelelele ‘mwafwa bamwene ngwabo kunapu kwakubwa kubashawila lizina lya Yesu’

2 Baka-kulwisa bashangumukile lalo kulwisa baka-Kilistu. Ha simbu oyo, bakele tupositolo boshe mu kamenga. Oloni butsiki, kangelo ka Yehova washokolwele bikolo bya kamenga. Co mutondo, tupositolo bashangumukile lalo kwambulula. Babakutile lalo na kubatwala kuli baka-kuyula baje bababangeyeye ngwabo bakele na kupokola lishiko lyabindikile kwambulula. Tupositolo bakumbulwile mu kusimpa ngwabo: “Tunapande kwononoka Njambi, kesi banu.” Baka-kuyula balubalele manene, co batondele ‘kutsiya’ tupositolo. Oloni ha simbu yaikalu ngacije, Ngamalyele uje wapwile mulongesi wa mashiko wa kutsimana wemanene na kunangula obo baka-kuyula ngwendi: “Nyanyameni . . . Kesi mweseke kulinga cuma cimo hali aba banalume. Beceleni.” Kubezika, baka-kuyula batolililile ku majwi endi, co bapatwile tupositolo. Aba banalume ba kulongwa balingile bika? Kubatewele, batwaleleleleho ‘kulongesa na kwambulula biñanda byabibwa bya Yesu Kilistu.’—Vili 5:17-21, 27-42; Visi 21:1, 30.

3, 4. (a) Ngila muka yanapangesa Satana ha simbu yailaha mu kulwisa banu ba Njambi? (b) Bika bitusimutwiya?

3 Ije ñanda ibatwalele ku nkuta mu 33 C.E. ikeyo yapwile maputukilo a kuyandesa cikungulukilo ca baka-Kilistu, oloni keti akewo apwile mamaneselelo. (Vili 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Na matangwa ano, Satana ali na kukokweya baka-kulwisa bulombelo bwa busunga balingise baka-mashiko bashoke cipangi cetu ca kwambulula. Ha bisimbu byabingi, baka-kulwisa banabangeya banu ba Njambi ngwabo banapokola mashiko. Simbu imo bakatubangeya ngwabo tu baka-kunena mpindangano. Hamoco bakatubangeya ngwabo tu baka-kulwisa fulumende nambe ngwabo tukambulula mangana tuwaneneho bimbongo. Bisimbu bimo, bandolome betu bakai ku binkuta na kumwesa ngwabo ebi biñanda bya makuli. Ebi biñanda bikende bati? Biñanda bibakwile kunima binamikundama bati? Tusimutwiyeniko ha biñanda bimo mangana tumone mubinatukwasela ‘kwimanena muzimbu waubwa na kuuzameka na mashiko.’—Fili 1:7.

4 Tusimutwiyeni mutunemanenamo lisesa lyetu lya kwambulula. Kuli lalo biñanda bimo bitunasompo mu kushaka kutwalelelaho kulyangununa ku kaye na kwononoka mashiko a Njambi.

Tukanene Mpindangano, Indi Tukemanena Bumwene bwa Njambi mu Kulongwa?

5. Mwafwa bika baka-kwambulula bya Bumwene babakutile mu myaka ya ma 1930, co bika bibalingile bandolome baje bakele na kutwamenena?

5 Mu myaka ya ma 1930, baka-mashiko mu America, bakele na kusindiya Bakaleho ba Yehova mu binganda na mitambela imo ngwabo nga bashaka kwambulula kubanga bambate mikanda ibatabesa kulinga ngoco. Oloni bandolome betu kubalingile ngoco. Bazibukile ngwabo nameme munu bamwane mukanda wa kumutabesa kulinga cuma cimo, banasa kumunyekawo. Co lalo bakulahelele ngwabo kukwesi fulumende ili na nzili ya kubindika baka-Kilistu kulinga cipangi ca kwambulula muzimbu wa Bumwene cabashikile Yesu. (Mako 13:10) Ngeci, baka-kwambulula bya Bumwene babangi babakutile. Bandolome bakele na kutwamenena mu munga bayongwele kutwala oyo ñanda ku nkuta. Bashakele kumwesa ngwabo baka-fulumende balyatelelele lisesa lyabo lya kulemesa Njambi mu kuzituka. Co mu 1938 kwalingiwile cuma cimo cije cakatwile ñanda ije ibasele kupangesa mu biñanda bikwabo kulutwe. Bika byalingiwile?

6, 7. Bika byalingiwile ku naanga ya Ndolome Cantwell?

6 Lyamucibali mutondo, ha April 26, 1938, Ndolome Newton Cant­well wa myaka 60 na mwebwendi Esther na bana babo batatu, Henry, Russell, na Jesse, baile na kwambulula mu nganda ya New Haven, ku Connecticut. Boshe batanu bapwile bapainiya ba kulitila. Balibwaheselele laja ngwabo banasa kutunda ha njibo ha matangwa amangi. Mwafwa bika? Babakutile ha bisimbu byabingi. Ngeci, bazibukile ngwabo banasa kubakuta lalo. Nameme bazibukile ngoco, kubalikelele kwambulula muzimbu wa Bumwene. Betele mu nganda ya New Haven na minyau ibali. Newton ikeye wakele na kwendesa munyau wa naanga muje mwakele mabulu anemana ha Mbimbiliya na mafonogilafu, co munabo Henry wa myaka 22 ikeye wakele na kwendesa munyau wa kukutiiya masipika. Ngwe mubasinganyekelele, munima ya maola amandondo tupokola babemikile.

7 Babangele tahi kukuta Russell wa myaka 18 asina bakute Newton na Esther. Jesse wa myaka 16 uje wakele halako nabo wakele na kumona ndolome yendi na bisemi bendi oku babatwala ku polisi. Henry ikeye wakele na kwambulwila mu citingitingi ceka. Ngeci, Jesse wasalele likalyendi. Nameme ngoco, wambatele fonogilafu na kutwalelelaho kwambulula. Banalume babali ba bulombelo bwa Katolika batabesele Jesse ohyese ñanda ya kurekoda ya Ndolome Rutherford ya mutwe wa “Bitozi.” Oloni omwo batwaleleleleho kutolilila oyo ñanda, balubalele manene, co bashakele kupupa Jesse. Jesse wabasezele, oloni hakati waliwanene na tupokola, co nendi bamukutile. Baka-polisi kubanene Ndokazi Cantwell mulonga, oloni Ndolome Cantwell na bana bendi bakebo babanene mulonga. Nameme ngoco, babapatwile olyo bene litangwa munima ya kubafwetesa.

8. Mwafwa bika nkuta yanene Jesse Cantwell mulonga wa kunena mpindangano?

8 Munima ya bingonde byabindondo, mu September 1938, naanga ya Ndolome Cantwell baitwalele ku kunta yaindondo mu nganda ya New Haven. Newton, Russell, na Jesse babanene mulonga wa kuya na kuleka banu babane bimbongo kwa kujeneka mukanda ubatabesa kulinga ngoco. Nameme batwalelele ñanda yabo ku Nkuta Yakama Manene mu Connecticut, ei nkuta yakwile ngwayo Jesse wakele na kunena mpindangano. Mwafwa bika? Mwafwa baje banalume ba bulombelo bwa Katolika babali batolililile ku ñanda ya kurekoda ya Ndolome Rutherford balekele nkuta ngwabo oyo ñanda yashawile bulombelo bwabo na kubalubalesa. Bandolome bakele na kutwamenena bamwene ngwabo ei nkuta kuyakwile mwamubwa, co batwalele ei ñanda ku Nkuta Yakama Manene mu United States.

9, 10. (a) Nkuta Yakama Manene mu United States yakwile bati ñanda ya naanga ya Ndolome Cantwell? (b) Oku kwakula kuli na kutukwasa bati?

9 Kushangumuka lya March 29, 1940, Lyaako Wakama Charles E. Hughes na maako bakwabo 8 batolililile ku bukaleho bwanene Ndolome Hayden Covington uje wapwile loya wa Bakaleho ba Yehova. * Omwo loya wa fulumende wanene bukaleho bwa kushaka kumwesa ngwendi Bakaleho bapwa baka-kunena mpindangano, lyaako umo wamwihwile ngwendi: “Kuma banu babangi kubabyanene kutambula muzimbu wambulwile Kilistu Yesu ndi?” Ou loya wa fulumende wakumbulwile ngwendi: “Mukemwo bene, co nga njanuka mwamubwa, Mbimbiliya inamwesa nebi byalingiwile kuli Yesu mwafwa ya kwambulula ou muzimbu.” Awa majwi ajombolwele busunga. Kwa kujeneka kunanguka, ou loya wamwesele ngwendi cipangi ca Bakaleho ba Yehova cinalifu na cipangi calingile Yesu, co baka-fulumende banapu ngwe baje bakutile Yesu. Lya May 20, 1940, ei nkuta yakwile ngwayo Bakaleho kubakele na mulonga.

Hayden Covington (ali halutwe, hakati), Glen How (ali ku cimoshwe), na bakwabo batunda mu nkuta munima ya kuhyana ñanda

10 Kwakula ñanda mu ngila ei kwapwile bati kwa seho? Kwalingisile bandolome betu bakale na lisesa lya kulemesa Njambi mu kuzituka, co fulumende kuyasele kubonowesa kulinga ngoco. Co lalo nkuta yakwile ngwayo byalingile Jesse “kubyanenele . . . mpindangano nambe kwonowesa bakwabo kukala mu kwoloka.” Ngeci, oku kwakula kwamwesele mwamubwa ngwakwo Bakaleho ba Yehova kubesi kunena mpindangano. Bangamba ba Njambi bahyanene ije ñanda! Kuhyana ije ñanda kucili na kutukwasa bati? Loya umo uje wapwa Mukaleho ngwendi: “Kukala na lisesa lya kulemesa Njambi mu kuzituka kwa kujeneka kulishoshomwena ngwetu batushokela cipangi cetu kukekwo kuli na kulingisa yetu Bakaleho twase kulekako bakwetu muzimbu waubwa mu bitingitingi byetu.”

Tukalwisi Fulumende, Indi Tukambulula Busunga?

Cizindo Cakama Manene ca Baka-Quebec ca Kuzinda Njambi na Kilistu Cinenela Canada Yoshe Shwamwa

11. Bandolome na bandokazi betu mu Canada balingile kampeni muka, co mwafwa bika?

11 Mu ma 1940, Bakaleho ba Yehova mu Canada babalwisile manene. Ngeci, mu 1946 bandolome betu bakele na kampeni ya matangwa 16 mangana bamwese ngwabo bashakele kubabindika kulemesa Njambi mu kuzituka, co banene banu trakiti ya mutwe wa, Cizindo Cakama Manene ca Baka-Quebec ca Kuzinda Njambi na Kilistu Cinenela Canada Yoshe Shwamwa. Ei trakiti ya maputa awana yajombolwele bimpindangano bibanenele bantwama ba bulombelo, kukenyuka kwa tupokola na bibunga bya banu bije byakele na kuyandesa bandolome betu mu pulovinsi ya Quebec. Yendekele ngwayo: “Bakaleho ba Yehova bali na kutwalelelaho kubakuta kwa kujeneka mulonga. Co kuli biñanda bya kutubakana 800 bibanakutiiya Bakaleho ba Yehova mu nganda ya Greater Montreal.”

12. (a) Baka-kulwisa balingile bika bandolome mubalingile kampeni ya kwana banu trakiti? (b) Mulonga muka ubanene bandolome betu? (Taleni na majwi a kwinikila.)

12 Mukulunu wa fulumende mu pulovinsi ya Quebec, Maurice Duplessis, wapangelele hamo na Kapilistu Wakama wa bulombelo bwa Katolika, Villeneuve, mubamwene ei trakiti. Bendekele ngwabo “balwisa manene Bakaleho ba Yehova kwa kujeneka kubazibila mema ku mbunge.” Co biñanda bya Bakaleho bije byakele mu binkuta byalibwezelelele manene kutunda ha 800 kweta ha 1,600. Ndokazi umo uje wapwile painiya wendekele ngwendi: “Tupokola bakele oni na kutukuta kushwa kumo.” Bakaleho babakele na kuwana oku bana banu ei trakiti bakele na kubana mulonga wa kwana banu “mapapelo alingisa banu batengulukile fulumende.” *

13. Beya bababangele kwana mulonga wa kutengulukila fulumende, co nkuta yakwile bati?

13 Mu 1947, Ndolome Aimé Boucher na bana bendi ba bambanda babali, Gisèle wa myaka 18 na Lucille, wa myaka 11 bakebo bapwile ba kulibanga kubasompesela mulonga wa kutengulukila fulumende. Bakele na kwana banu trakiti ya Cizindo Cakama Manene ca baka-Quebec kuyehi na famu yabo ku mwela wa malundu uje wakala ku mbwela ya nganda ya Quebec. Oloni munu kasele kubasinganyekela ngwendi basa kunena mpindangano. Ndolome Boucher wapwile munalume wa kulikehesa, wa kwoloka uje wakele na kulinyungila famu yendi, co ha bisimbu bimo wakele na kuya ku mbongi mu litemba lyakele na kukoka kabalu. Nameme ngoco, naanga yendi nayo yaliwanene na bukalu bubatumbwile omwo mu trakiti. Lyaako wa mu nkuta yaindondo uje wazindile Bakaleho wabyanene kutambula bukaleho buje bwamwesele ngwabwo Ndolome Boucher na bana bendi kubakele na mulonga. Watambwile lika bukaleho bwa baje babatwalele ku nkuta, baje bamwesele ngwabo ei trakiti yakele na kulingisa banu balizinde, co Ndolome Boucher na bana bendi banapande kubana mulonga. Ngeci, kwapwile ngwe ou lyaako wakele na kumwesa ngwendi, kwendeka busunga wapwa mulonga. Aimé na Gisèle babanene mulonga wa kwana mapapelo alingisa banu batengulukile fulumende, co babakutile. Lucille nendi nameme wapwile mwanike, bamwakele mu kamenga ha matangwa abali. Bandolome batwalele ei ñanda ku Nkuta Yakama Manene mu Canada, co nkuta yatabele kuitala.

14. Bandolome na bandokazi betu mu Quebec balingile bati ha simbu ibakele na kubayandesa?

14 Nameme bandolome na bandokazi betu mu Quebec bakele na kubalwisa manene, batwaleleleleho kwambulula, co kakangi mwakele na kutunda byabibwa. Munima ya myaka iwana kutunda habashangumukilile kampeni ya kwana ije trakiti mu 1946, nambala ya Bakaleho mu Quebec yalibwezelelele kutunda ha 300 kweta ha 1,000! *

15, 16. (a) Nkuta Yakama Manene mu Canada yakwile bati ñanda ya naanga ya Ndolome Boucher? (b) Kuhyana ei ñanda kwakwasele bati bandolome betu na banu beka?

15 Mu June 1950, Nkuta Yakama Manene mu Canada, ya maako 9, yatalele ñanda ya Ndolome Aimé Boucher. Co mu December 18, 1950, munima ya bingonde 6, Nkuta yatwimanenene. Mwafwa bika? Ndolome Glen How uje wapwile loya wa Bakaleho wendekele ngwendi Nkuta yatabele bukaleho bubanene bandolome buje bwamwesele ngwabwo “kutengulukila fulumende” kunapu kushongangeya banu balwise fulumende nambe kuitengulukila. Oloni ije trakiti ikeyo “kuyakele na biñanda bije byashongangeyeye banu balwise fulumende nambe kuitengulukila, co kuyana banu kwalitombwele na lisesa libakala nalyo banu lya kwetesa biyongola byabo.” Ndolome How watwaleleleleho ngwendi: “Njalimwenenene omwo Yehova watukwaselelemo kuhyana.” *

16 Cili bene kuje kwakula kwa Nkuta Yakama Manene kwapwile kuhyana kwakama kwa Bumwene bwa Njambi. Kwamanesele biñanda byoshe 122 bibakele na kusompesa Bakaleho mu Quebec ngwabo banana mapapelo alingisa banu batengulukile fulumende. Co lalo yalingisile banu boshe mu Canada na mafuti akwabo alyakele na kuyula lifuti lya Britain bakale na lisesa lya kwetesa biyongola byabo ku fulumende. Co lalo oku kuhyana kwecelesele biceci na fulumende kutwalelelaho kulwisa Bakaleho ba Yehova. *

Tukambulula Mangana Tuwaneneho Bimbongo, Indi Tukemanena Bumwene bwa Njambi?

17. Bifulumende bimo bikalingi bika mu kushaka kwecelesa cipangi cetu?

17 Ngwe mwa baka-Kilistu ba kulibanga, bangamba ba Yehova ano matangwa nabo ‘keti baka-kulandesa lijwi lya Njambi.’ (Tandeni 2 Kolinte 2:17.) Oloni bifulumende bimo bikeseka kupangesa mashiko a mingoso mu kushaka kwecelesa cipangi cetu. Tusimutwiyeniko ha biñanda bibali bije bibashakele kuwana indi Bakaleho ba Yehova bapwa baka-mingoso indi bapwa baka-kwambulula bya Bumwene.

18, 19. Fulumende mu Denmark yesekele bati kwecelesa cipangi ca kwambulula?

18 Denmark. Lya October 1, 1932 bakeleko lishiko lije lyamwesele ngwalyo kulandesa mabulu a kupulinta kwa kujeneka mukanda utabesa munu kulinga mingoso unapu mulonga. Oloni bandolome betu kubalandele ei mikanda. Lyamukwabo, baka-kwambulula batanu bambulwile litangwa lyoshe mu nganda ya Roskilde ije yakala makilomita a kutubakana 30, muyatangwa ya nganda ya Copenhagen ije yapwa nganda yakama manene mu Denmark. Oloni mubamanesele kwambulula, kubazibukile kwakele Ndolome August Lehmann. Bamukutile. Ngwabo wakele na kulandesa byuma kwa kujeneka mukanda umutabesa kulinga ngoco.

19 Lya December 19, 1932, Ndolome August Lehmann bamutwalele ku nkuta. Co walitabelele ngwendi wakele na kwana banu mabulu anemana ha Mbimbiliya, kakele na kulandesa. Nkuta yaindondo yatabele bukaleho bwendi. Yakwile ngwayo: “Ou munu . . . ali na kulipangela byendi. Kakele na kwana banu mabulu mangana awaneneho nganyo, co lalo kakele na biyongola bya kulinga ngoco. Oloni ikeye ali na kupangesa bimbongo byendi mu kulinga eci cipangi.” Nkuta yemanenene Bakaleho, co yakwile ngwayo cipangi cakele na kulinga Ndolome Lehmann ca kwana banu mabulu “kucapwile mingoso.” Oloni bitozi ba banu ba Njambi bakebo bashakele bene kwecelesa cipangi ca kwambulula mu lifuti lyoshe. (Myaso 94:20) Co muka-kwimanena fulumende watwalele ei ñanda ku Nkuta Yakama Manene mu Denmark. Bandolome balingile bati?

20. Nkuta Yakama Manene mu Denmark yakwile bati, co bandolome balingile bika?

20 Calumingo cimo simbu kanda Nkuta Yakama Manene itale ei ñanda, Bakaleho ba Yehova mu Denmark mwoshe bambulwile na ntwima. Lyamucibali, October 3, 1933, Nkuta Yakama Manene yakwile ei ñanda. Yalitombwele na nkuta yaindondo ije yakwile ngwayo Ndolome August Lehmann kapokwele lishiko. Oku kwakula kwalingisile Bakaleho batwaleleleho kwambulula mu kuzituka. Mu kushaka kumwesa kukandelela kuli Yehova ha kubakwasa kuhyana omu mu ñanda, bandolome na bandokazi batwaleleleleho kwambulula manene na ntwima. Co kushwa bene habakwilile ei ñanda, bandolome betu mu Denmark banatwalelelaho kwambulula, kwa kujeneka fulumende kubabindika.

Bakaleho ba kusimpa mu Denmark mu ma 1930

21, 22. Nkuta Yakama Manene mu United States yakwile bati ñanda ya Ndolome Murdock?

21 America. Lyacalumingo, February 25, 1940, painiya wa lizina lya Robert Murdock, Jr na Bakaleho bakwabo ba kupwa 7 babakutile mwafwa ya kwambulula mu nganda ya Jeannette ije yakala kuyehi na Pittsburgh mu Pennsylvania. Babanene mulonga wa kulandesa mabulu kwa kujeneka mukanda ubatabesa kulinga ngoco. Co batwalele ei ñanda ku Nkuta Yakama Manene mu America.

22 Lya May 3, 1943, Nkuta Yakama Manene yakwile ei ñanda, co yemanenene Bakaleho ba Yehova. Yakwile ngwayo kuleka banu balande mikanda kwapwile “kubafwetesela lisesa libanabana laja mu Libulu lya Mashiko.” Ngwayo “kubindika banu kutuhula mabulu na kulemesa Njambi” wapwile mulonga. Ha kwetesa kwakula kwa maako babangi mu Nkuta, Lyaako Wakama William O. Douglas wendekele ngwendi cipangi ca Bakaleho ba Yehova capwa ca “kwambulula na kwana banu mabulu.” Watwaleleleleho kwendeka ngwendi: “Tunapande kumona eci cipangi kupwa ca seho . . . ngwe mutukamwena kuya ku ceci na kulongesa ha butenda.”

23. Biñanda bitwahyanene mu 1943 bili na kutukwasa bati?

23 Ei Nkuta Yakama Manene muyakwile ei ñanda mu ngila ei yalingisile banu ba Njambi bahyane. Yamwesele bene ngwayo twapwa baka-kwambulula bya Bumwene keti baka-mingoso embwe. Ha litangwa lije lya kulitila mu mwaka wa 1943, Bakaleho ba Yehova bahyanene biñanda 12 ku biñanda 13 byakele mu Nkuta Yakama Manene, kwambateselela na ñanda ya Ndolome Murdock. Ebi biñanda byapwile bya seho manene mwafwa bicili na kutukwasa na simbu ino baka-kutulwisa mubakashaka kulwisa lisesa lyetu lya kwambulula muzimbu wa Bumwene ku mbunga na ha njibo na njibo.

“Tunapande Kwononoka Njambi, Kesi Banu”

24. Tukalingi bati nga fulumende ishoka cipangi cetu ca kwambulula?

24 Ha kupwa bangamba ba Yehova tukabwahelela bifulumende mubikatutabesa kwambulula muzimbu waubwa wa Bumwene mu kuzituka. Oloni nga fulumende ishoka cipangi cetu, tukatengulula lika ku bingila bya kwambulwilamo na kutwalelelaho kwambulula mu ngila yoshe-yoshe yasiwa. Ngwe mwa tupositolo, “tunapande kwononoka Njambi, kesi banu.” (Vili 5:29; Mateo 28:19, 20) Co lalo tukatwala biñanda byetu ku binkuta mangana bifulumende bishokolole bipangi byetu. Tusimutwiyeni ha byakumwenako bibali.

25, 26. Bika byalingisile bandolome mu Nicaragua baye ku Nkuta Yakama Manene, co bika byatundilemo?

25 Nicaragua. Lya November 19, 1952, Ndolome Donovan Munsterman uje wapwile kamishinali, co lalo ngamba wa munango waile ku ofisi ya baka-kutala bya baje bakobela na kutuhuka mu lifuti mu nganda ya Managua ije yapwa nganda yakama manene mu Nicaragua. Bamushikile kukalimona na Kapitau Arnoldo García uje wakele na kutwamenena ei dipatimenti. Ou kapitau walekele Ndolome Donovan ngwendi Bakaleho ba Yehova boshe mu Nicaragua “bababindikile kulekako bakwabo bibakulahela na kulinga bipangi bya bulombelo bwabo.” Mubamwihwile byanenesele ngoco, Kapitau García wendekele ngwendi Bakaleho kubakele na lisesa lya kutunda ku fulumende lya kwambulula, co lalo bakele na kubabangeya ngwabo bapwile baka-kulwisa. Beya bakele na kutubangeya ebi biñanda? Bantwama ba bulombelo bwa Katolika.

Bandolome na bandokazi mu Nicaragua ha simbu ibashokele cipangi cetu

26 Ndolome Munsterman oho bene watwalele ei ñanda ku munango wa fulumende utala bya bulombelo na kuli Pulezidenti Anastasio Somoza García, oloni kawanene bukwasi. Ngeci, bandolome batengulwile mubakele na kulingila byuma. Bashokele Njibo ya Bumwene, co bashangumukile kukungulukila mu tubibunga na kwecela kwambulwila mu bitapalo, oloni bakele na kwambulula kupangesa bingila byeka. Kutundaho, balombele Nkuta Yakama Manene mu Nicaragua ngwabo ishokolole bipangi byetu. Mapapelo a mizimbu amangi ambulwile bya kushoka bipangi byetu na biñanda byakele mu mukanda ubasonekelele bandolome ku Nkuta Yakama Manene. Ngeci, ei nkuta yatabele kutala ei ñanda. Bika byatundilemo? Lya June 19, 1953, Nkuta Yakama Manene yakwile ei ñanda, co yemanenene Bakaleho. Nkuta yawanene ngwayo kubabindika kwambulula na kukunguluka kwapwile kupokola lishiko lije litabesa banu kukala na lisesa lya kwendeka na kulinga byuma bimwesa likulahelo lyabo. Yashikile lalo ngwayo fulumende ya Nicaragua itabese Bakaleho kulinga byuma ngwe mubakele na kubilingila ha kulibanga.

27. Mwafwa bika banu ba mu Nicaragua bakasamene mubazibile muyakwilile Nkuta ei ñanda, co bandolome bamwene bati oku kuhyana?

27 Banu ba mu Nicaragua bakasamene mubazibile ngwabo Nkuta Yakama Manene inemanena Bakaleho. Simbu kanda ei nkuta yakule ei ñanda, bantwama ba bulombelo bakele manene na moko, co nkuta yakele na kubemanena mwafwa ya kutewa kulipyakana nabo. Co lalo bantwama ba fulumende nabo bakele na nzili yakama manene, co ei nkuta kakangi yakele na kukabangeya bibakele na kwendeka. Bandolome betu bakulahelele ngwabo bahyanene ei ñanda mwafwa Mwene yabo Yesu ikeye wakele na kubanyungilila omwo batwaleleleleho kwambulula.—Vili 1:8.

28, 29. Bika byalingiwile mu Zaire mu ma 1980?

28 Zaire. Mu myaka ya ma 1980, mu lifuti lya Zaire lije libali na kutumbula ano matangwa ngwabo Democratic Republic of Congo mwakele Bakaleho ba kweta ku 35,000. Mu kushaka kutwalelelaho kutwamenena mwamubwa cipangi ca Bumwene, munango wakele na kutunga mitungo yaiha. Mu December 1985, kwakele ciwano ca mafuti mu Kinshasa, ije yapwa nganda yakama manene omu mu lifuti, co banu ba kupwa 32,000 ba kutunda mu mafuti a kuliseza-seza bakele oku ku ciwano mu sitediyamu yomu mu nganda. Oloni byuma byashangumukile kutenguluka mu buyoye bwa bangamba ba Yehova. Bika byalingiwile?

29 Ndolome Marcel Filteau, kamishinali wa ku Quebec mu Canada uje walimwenenene mubayandelele banu ha simbu yakele na kutwamenena Duplessis pulovinsi ya Quebec, wakupangelele mu Zaire ha simbu ei. Wendekele byalingiwile ngwendi: “Lya March 12, 1986 bandolome baje bakele na kutwamenena batambwile mukanda uje wamwesele ngwawo cipangi ca Bakaleho ba Yehova mu Zaire banacishoko.” Mobutu Sese Seko uje wapwile pulezidenti weli lifuti ha simbu oyo ikeye wasainile ou mukanda wa kushoka cipangi cetu.

30. Komiti ya Munango yapandele kwangula kulinga bika, co bika biyangwile?

30 Lyamukwabo ha cisanzi ca fulumende batambekele ngwabo: “Kutunda litangwa lya lelo, kutukazibiho lalo bya Bakaleho ba Yehova muno mu [Zaire].” Kutundoho, bandolome na bandokazi bashangumukile kubayandesa. Binjibo bya Bumwene babibiisile, co bandolome betu babebilile, kubakuta, kubaka mu kamenga na kubapupanga. Nameme bana ba Bakaleho nabo bakele na kubaka mu kamenga. Lya October 12, 1988, fulumende yanyekele munga byuma byayo, co maswalale bakebo bashangumukile kukala mu mitungo ya munango. Bandolome bakele na kutwamenena basonekelele Pulezidenti Mobutu mukanda, oloni kabakumbulwile. Ha simbu ei, Komiti ya Munango yapandele kwangula byakulinga, kutwala ñanda ku Nkuta Yakama Manene nambe kubandamena. Ndolome Timothy Holmes, uje wapwile kamishinali, co lalo ikeye wapwile muka-kukwatasanesa Komiti ya Munango ha simbu oyo, wendekele byalingiwile ngwendi, “Twakulahelele ngwetu Yehova atwana mana na kututwamenena.” Munima ya kulombela na kusimutwiyaho, komiti yamwene ngwayo ei kuyapwile simbu yaibwa ya kutwala ei ñanda ku nkuta. Co yakele manene mbunge ku kunyunga bandolome na bandokazi na kuwana bingila byeka bya kutwalelelaho kwambulula.

“Ha simbu ibakele na kutala ije ñanda, twalimwenenene mwakatengulwila byuma Yehova”

31, 32. Nkuta Yakama Manene mu Zaire yakwile bati, co bukwasi muka bubawanene bandolome na bandokazi?

31 Myaka yaingi yetile. Kuyandesa Bakaleho kwatepulukile, co lalo lisesa lya banu mu lifuti bashangumukile kulisingimika manene. Komiti ya Munango yamwene ngwayo simbu yetele ya kutwala ei ñanda ku Nkuta Yakama Manene mu Zaire. Kubezika, ei nkuta yatabele kutala ei ñanda. Co lya January 8, 1993 munima ya myaka ya kukokela ku 7 kutunda hashokelele ntwama wa lifuti cipangi cetu, Nkuta yakwile ngwayo fulumende yapokwele mashiko muyashokele cipangi cetu, co cipangi cetu bacitabesele lalo. Acisinganyekeni lika byalibungililemo! Maako bakele buyoye bwabo mu bushonde omwo batengulwile byangwile ntwama wa lifuti. Ndolome Holmes wendekele ngwendi, “Ha simbu ibakele na kutala ije ñanda, twalimwenenene mwakatengulwila byuma Yehova.” (Ndanye 2:21) Oku kuhyana kwakanyamesele manene likulahelo lya bandolome na bandokazi betu. Balizibile ngwabo Mwene Yesu ikeye wakwasele banu bendi kuzibuka byakulinga na simbu yaibwa ya kulinga ngoco.

Bakaleho mu Democratic Republic of Congo banabwahelela mwafwa ya kubatabesa kulemesa Yehova mu kuzituka

32 Mubashokolwele cipangi cetu, ofisi ya munango baitabesele kunena bamishinali, kutunga ofisi ya munango yaiha na kunena mabulu aje anemana ha Mbimbiliya mu lifuti. * Tukabwahelela manene mutukamono Yehova mwali na kunyungililamo bangamba bendi ku sipilitu mu kaye koshe!—Isaya 52:10.

‘Yehova Ikeye Mukwasi Wange’

33. Bika bitulilongesa ku biñanda bitunahyana bitunasimutwiyako?

33 Biñanda bitunahyana bitunasimutwiyako binamwesa ngwabyo Yesu natwalelelaho kushulisilila cikulaheso cendi. Wakulahesele ngwendi: “Njikamyana majwi na mana, ngeci bitozi beni kubakasa kumibayesa nambe kubyana bimukendeka.” (Tandeni Luka 21:12-15.) Bisimbu bimo, Yehova akapangesa maako na maloya mu kwimanena banu bendi ngwe mwalingile Ngamalyele. Yehova nakundwisa bitwa bya bitozi betu. (Tandeni Isaya 54:17.) Baka-kulwisa kubasa kwimika cipangi ca Njambi.

34. Mwafwa bika kuhyana biñanda kwetu kunapu kwa kulitila, co kumwesa bika? (Taleni lalo cipalo ca “ Biñanda Bimo Bitunahyana mu Binkuta Byakama Bije Binatwala Cipangi ca Kwambulula bya Bumwene Kulutwe.”)

34 Mwafwa bika kuhyana biñanda kwetu kunapu kwa kulitila? Acisinganyekeni ha ñanda ei: Bakaleho ba Yehova kubapwile ba kutsimana nambe kukala na bitwamo bya bulemu. Kutwesi kubota, kukundwiya bibunga bya bupolitiki nambe kushongangeya baka-bupolitiki balingeko byuma bimo. Co lalo, baje bakai na kutwimanena ku binkuta babamona kupwa “banu bangoco, ba kujeneka kulilongesa.” (Vili 4:13) Ngeci, mu kumona kwa banu, na bimo byahi binapande kulingisa binkuta bitwimanene omwo bantwama ba bulombelo na bantwama ba fulumende batusompesa. Nameme ngoco, binkuta binatwimanena mu biñanda byabingi. Kuhyana kwetu mu binkuta kumwesa ngwabo tuli na kwenda ‘ku mesho a Njambi mu kulikwatasana na Kilistu.’ (2 Koli 2:17) Ngeci, twasa kwendeka ngwe mwendekelele kapositolo Paulu ngwetu: ‘Yehova ikeye mukwasi wange, kunjizibi lyoba.’—Heve 13:6.

^ Ei ñanda ya Ndolome Cantwell na naanga yendi, ikeyo ñanda ya kulibanga hakati ka biñanda 43 byemanenene Ndolome Hayden Covington mu Nkuta Yakama Manene mu United States. Watsile mu mwaka wa 1978. Muka-limbo lyendi Dorothy, wapangelele Yehova mu kulongwa kweta mu 2015 mwatokele oku ali na myaka 92.

^ Aba bandolome babanene ou mulonga kwesekesa na lishiko libatungile mu 1606. Eli lishiko lyamwesele ngwalyo munu basele kumwana mulonga nga byuma byendeka byasa kulingisa banu batengulukile fulumende, nameme nendeka busunga.

^ Mu 1950, bandolome na bandokazi baje bakele mu cipangi ca simbu yoshe ba kupwa 164 bakele na kupangela mu pulovinsi ya Quebec, kwambateselela na bandolome na bandokazi 63 baje bakobelele sikola ya Ngilyande. Batabele kukapangela oku ku mwela nameme Bakaleho bakele na kubalwisa manene.

^ Ndolome W. Glen How wapwile loya wa kusimpa uje wemanenene biñanda byabingi bya Bakaleho ba Yehova mu Canada na ku mafuti eka, kushwa mu 1943 kunena mu 2003.

^ Nga mushaka kuzibuka byabingi ha ñanda ei, taleni ñanda ya mutwe wa “The Battle Is Not Yours, but God’s” mu Toneni! ya April 22, 2000, liputa 18-24.

^ Mu kwita kwa simbu, maswalale batundile mu mitungo ya munango, oloni ha simbu oyo bandolome te banatungu laja munango weka ku mutambela weka.