1. Kukulahela mu manseno na bulozi kwalisala bati?

 “LIBULU lya African Traditional Religion ngwalyo “mu Africa, munu kasa kwihula na kwihula indi balozi kubakala.” Ngwalyo “banu ba kuliseza-seza bakala mu Africa bakulahela ngwabo bulozi kubwakala.” Banu ba kulilongesa na baje kubalilongesele boshe bakulahela ngwabo manseno na bulozi kubyakala. Co bantwama ba bulombelo bwa Bamuzilemu na bulombelo bwa baka-Kristu ba makuli nabo bakulahela ngoco.

2. Banu babangi bakulahela ngwabo nzili ya kulinga manseno yatunda kuli?

² Banu babangi mu Africa bakulahela ngwabo kwakala cuma cimo ca nzili manene cije kubasa kumona banu. Njambi ali na nzili ya kucendesa. Co lalo ngwabo bakulu basa kucipangesa. Co ngwabo banu basa kucipangesa ku byuma byabibwa (kulikikiya) nambe ku byuma byabibi (bulozi).

3. Bulozi bwapwa buka, co banu bakulahela ngwabo bwasa kulinga bika?

³ Bulozi bakabupangesa ku bitozi. Banu babangi bakulahela ngwabo obo bakabupangesa basa kutumina banu tumpukumpuku, tuzila, bampuka nambe tusitu beka mangana bakabalinge mwamubi. Co ngwabo bulozi bwasa kulingisa banu balilwise, nambe kulingisa munu ajeneke kukita, abinje nambe kutsa.

4. Bika bibakulahela banu babangi ha balozi, co bika bibanendeka bamo baje bakele na kulinga manseno nambe bulozi?

⁴ Banu bamo bakulahela ngwabo balozi basa kuseza mibila yabo butsiki na kupulwila kweka mu kukaliwana na bakwabo balozi nambe kukatsiya banu babashaka kutsiya nambe kubalya. Kakangi, baje bakecela bulozi bakebo bakendeka ngwabo mibila ya balozi ikasala mu binjibo byabo oku banalala. Cakumwenako, magazini imo ya mu Africa yakele na majwi amo abendekele bamo baje bakele na kulinga manseno na bulozi, co bwingi bwabo bapwile bambanda. Ngwayo umo wendekele ngwendi: “Njalingisile kukale bimonde bya ha tapalo bije byatsiile banu ba kupwa 150.” Umoco ngwendi: “Njatsembele maninga a banike batanu, co batsile.” Mukwaboco ngwendi: “Njatsiile mapangala bange batatu mwafwa banjibyanene.”

5. Kulikikiya kwapwa kuka, co banu bakalingi bati ngoco?

⁵ Banu bamo ngwabo kulikikiya kunyungilila munu ku byuma byabibi. Co baje bakalingi ngoco bakazala masaku nambe mikalo. Bakanu bumbanda bwa kulinyungilila nambe kulikwitabwo ha mubila. Bakashwekeko byuma bimo bibakamono ngwabo bili na nzili ya kubanyungilila mu binjibo byabo nambe kubishitika mu libu. Bamoco bakakala na masaku ali na majwi a mu Koran nambe mu Mbimbiliya.

6. Bika byalingile Satana na bandemone bendi kunima, co tunapande kumona bati nzili ibali nayo?

⁶ Satana na bandemone bendi bapwa bitozi ba banu, co basa kubalinga mwamubi. Bali na nzili ya kwasa kulingisa banu balinge byuma bimo. Co kunima, basele kukobela mu banu na tusitu. (Mateo 12:43-45) Nameme bakala na nzili, kutwapandele kubamona ngwe bakala manene na nzili.

7. Bika byashaka Satana ngwendi tukulahele? Endekeni cakumwenako.

⁷ Satana wapwa muka-kulikwisa wakama manene. Akalingisa banu basinganyeke ngwabo wakala manene na nzili. Acisinganyekeni ha cakumwenako eci: Simbu imo mukwakele kulilwisa mu lifuti limo mu Africa, maswalale bapangesele cilumo ca bitwa bili na kwohya mu kushaka kujujwisa bitozi babo. Simbu kanda balwise bitozi babo, aba maswalale bakele na kwohyesa oco cilumo ca kurekoda ca bitwa byakama na mata. Bashakele ngwabo bitozi babo basinganyeke ngwabo bakele na bitwa byabingi bya nzili. Mu ngila imolika, Satana ashaka ngwendi banu basinganyeke ngwabo wakala manene na nzili. Biyongola byendi bya kushaka kulingisa banu balinge cizango cendi kutubakana kulinga cizango ca Yehova. Tusimutwiyeniko ha biñanda bitatu bya makuli byashaka Satana ngwendi banu bakulahele.

8. Makuli muka amo ali na kutsimanesa Satana?

⁸ Satana ashaka banu bakulahele ngwabo cuma cacibi kucasa kulingiwa lika, kubanga kukale munu umo nacinene nambe ngwabo citunda ku byuma bimo bya nzili bije kubasa kumona nambe kuzibisisa banu. Cakumwenako, nga mwanike natsi ku malaliya, baina banasa kuzibuka mwamubwa ngwabo tungeningeni bakebo bakanene mushongo wa malaliya. Nameme ngoco, banasa kumona ngwabo kuli umo napangesa bulozi, co natumu kangeningeni kwa kushuma munabo.

9. Mbimbiliya inamwesa bati ngwayo Satana keti ikeye akanene bukalu bwoshe?

⁹ Nameme Satana nasa kunenela banu bukalu bwa kuliseza-seza, kutwapandele kumona ngwetu ikeye ali na kunenela banu bukalu bwoshe bubali na kuliwana nabwo. Mbimbiliya ngwayo: “Baka-kushatuka manene kubesi kuhyana kushatuka simbu yoshe, co baka-kusimpa kubesi kuhyana nzita simbu yoshe, co baka-mana kubesi kuwana bufuko simbu yoshe, na baka-butongwe kubesi kuwana bitumbamo byakama simbu yoshe. Lubinda lukaija ku munu woshe-woshe.” (Muka-kwambulula 9:11) Munu nasa kushatuka bwasi kutubakana bakwabo mu bweho bwa kushatuka, oloni nasa kwonowa kuhyana. Kunasa kukala byuma bimo binasa kumwonowesa. Nasa kutanuka nambe kuwa, nambe hamo nasa kubinja nambe kulikoka mishisha. Co ebi byuma binasa kulingiwa ku munu woshe-woshe. Keti Satana akabinene nambe balozi, bikalingiwa lika.

10. Biñanda muka byali na kukundwiya Satana kutalesa ku balozi, co tuzibuka bati ngwetu bya makuli?

¹⁰ Satana ashaka lalo banu bakulahele ngwabo balozi bakaseze mibila yabo na kuya kweka butsiki kukaliwana na bakwabo balozi nambe kukatsiya nambe kukalya banu bamo. Oloni acilihuleni ngweni: ‘Nga balozi basa kulinga ngoco, co cuma mukoni cikaseze mubila?’ Ngwe mutuzibukila, mwonyo ikeye bene munu, keti cuma cimo cije cinasa kutunda kuli munu. Sipilitu ikeyo yapwa nzili ije ikalingisa mubila wase kuyoya, co lalo kuyasa kulinga cuma cimo nga kuyesi mu mubila wa munu.

11. Bika bitulingisa twendeke ngwetu balozi kubesi kuseza mibila yabo? Kuma neni mwakulahela ngoco ndi?

¹¹ Mwonyo nambe sipilitu kubyasa kuseza mubila na kulinga byuma bimo byabibwa nambe byabibi. Kulumbununa ngwabo balozi kubasa kuseza mibila yabo. Co kubesi kulinga byuma bibakendeka nambe bibakasinganyeka ngwabo bakabilingi.

12. Satana akalingisa bati banu basinganyeke ngwabo banalingi byuma bimo okuni kubabilingile?

¹² Bika bitwasa kwendeka ha byuma bibanendeka bamo baje balikobelesele mu manseno? Satana asa kulingisa banu bakulahele ngwabo banaliwana na byuma bimo bije kanda baliwaneho nabyo nambe kuliziba ngwabo banalingi byuma bije kanda balingeho. Satana asa kupangesa bimona mu kulingisa banu basinganyeke ngwabo banamono, kuziba nambe kulinga byuma bimo. Co akapangesa ei ngila mu kushaka kulingisa banu batunde kuli Yehova na kubalingisa basinganyeke ngwabo biñanda bili mu Mbimbiliya bya makuli.

13. (a) Kuma kulikikiya kwakubwa ndi? (b) Bisoneka byendeka bika ha manseno?

¹³ Makuli amucitatu ali na kukundwiya Satana anapu kulingisa banu bakulahele ngwabo kulikikiya kwakubwa. Mbimbiliya kuyamwesele ngwayo kuli kuliseza kuli mukati ka bulozi na kulikikiya. Kuyatabesele byuma byoshe bya manseno. Tucisimutwiyeni ha mashiko amo anene Yehova Baisalele aje endeka bya manseno na baje bakele na kuwalinga.

•   “Kesi mukaye ku baka-kutaha nambe baka-manseno.”—Valevi 19:26.

•   “Munalume woshe-woshe nambe munakazi uje akendeka na minzinzime ya batsi nambe kutaha bakamutsiye.”—Valevi 20:27.

•   “Banu beni kesi bakapwe baka-kutaha . . . nambe bakapwe balozi, nambe bakakulahele mikalo, nambe bakapwe baka-kwendeka na minzinzime ya batsi.”—Kwituluka mu Mashiko 18:10-14.

14. Mwafwa bika Yehova wanene banu bendi mashiko a kujenjuka ku manseno?

¹⁴ Awa mashiko amwesa ngwawo Njambi kashakele ngwendi banu bendi balinge manseno. Yehova wanene banu bendi awa mashiko mwafwa wabazema, co kashakele ngwendi bapwe bindungo ba byuma byangoco nambe kubitewa. Kashakele ngwendi bandemone babayandese.

15. Mbimbiliya yamwesa bati ngwayo Yehova ali na nzili yakama manene kutubakana Satana?

¹⁵ Nameme Mbimbiliya kuyendekele byuma byoshe bibasa kulinga bandemone na bije kubasa kulinga, inamwesa ngwayo Yehova Njambi ali na nzili ije itubakanena kulako nzili ya Satana na bandemone. Yehova walingisile Satana bamusheke mwilu. (Kujombolola 12:9) Co lalo anukeni ngweni Satana walombele Njambi lisesa lya kweseka Yombi, co wononokele omwo wamulekele ngwendi kapandele kumutsiya.—Yombi 2:4-6.

16. Iya itunapande kukulahela ngwetu atunyungilila?

¹⁶ Mukanda wa Visimo 18:10 ngwawo: ‘Lizina lya Yehova lyapwa cimpaka ca nzili, muka-busunga atewelamo, co oboka.’ Ngeci, tunapande kukulahela ngwetu Yehova atunyungilila. Bangamba ba Njambi kubakulahela ngwabo mambanda nambe kulikikiya kukekwo kubanyungilila ku bilinga byabibi bya Satana na bandemone, co lalo kubesi kutewa kabwibwi ka balozi. Bakulahela majwi ali mu Mbimbiliya aje endeka ngwawo: “Shukulu Kalunga akanyungu kaye koshe, ngeci amwese nzili baje banakulahela kuli ikeye na bimbunge byabo byoshe.”—2 Mizimbu 16:9.

17. Cikulaheso muka cili ku mukanda wa Yakomba 4:7, co bika bitunapande kulinga?

¹⁷ Neni mwasa kukulahela ngoco nga mupangela Yehova. Mukanda wa Yakomba 4:7 ngwawo: ‘Ononokeni Njambi. Byaneneni Liyabolo, co amijenjuka.’ Nga mupangela Yehova Njambi wa busunga na kumwononoka, co mukulahela ngweni aminyungilila.