1, 2. Vika vyayongwele Mbalame mangana akovelethe vanu va Yehova mu vushonde?

THINGANYEKENI hali muka-kulovela uje aya ku ndonga na kulovela vithi. Omwo aya, nathzivuka na muyati wa vithi vashaka kukalovela. Angula mwamuvwa ndulo, ayaka ku kalovo na kumbilila ha ndonga. Mu kathimbu kakandondo lika, amona thampi imbwitama, cho athampulula kalovo na kuthsiya ithi yendi. Ngechi avwahelela manene, mwafwa nathzivuka ngwendi nangwile ndulo yaivwa.

² Mu mwaka wa 1473 B.C.E., munalume umo ivatumbwile ngwavo Mbalame wathinganyekele mwakungumwina vanu va Njambi vaje vatungile chilombo chavo mu Vyana vya vaMowavi, kuyehi na Lifuti lya Kanana. Mbalame walitumbwile ngwendi kapolofweto ka Yehova, oloni wapwile munu wa linyanyamena uje ivakumwine kukathinga vaIsalele. Oloni Yehova walingithile Mbalame akwithule vaIsalele. Mbalame wathinganyekele ngila imo ya kungumwinamo vaIsalele mangana atambule chikandelela chivamukulahethele. Wayongwele ngwendi nga vaIsalele valinga vuvi vwakama, cho Njambi avathinga. Ngechi Mbalame wangwile ndulo yapangethele. Wapangethele vambanda va vaMowavi.—Kulava 22:1-7; 31:15, 16; Kujomboloka 2:14.

3. Vyuma vyayongwele Mbalame vyapangele vati?

³ Eyi ndulo yangwile Mbalame yapangele ndi? Eyo.  Vanalume vavangi va vaIsalele ‘valingile vupangala na vanakathzi va vaMowavi.’ Vashangumukile lalo kulemetha vinjambi va vaMowavi na Mbale wa ku Peole, Njambi wa luthemo. Ngechi vaIsalele 24,000 vathsile ku nginga ya Lifuti lya Lishiko. Ovu vwapwile vukalu vwakama.—Kulava 25:1-9.

4. Mwafwa vika vaIsalele vavangi valingilile vupangala?

⁴ Vika vyanenethele ovu vukalu? VaIsalele vavangi vashangumukile kukala na vimbunge vyavivi. Vathethzele Yehova uje wavapatwile mu vundungo mu Ingito na kuvana vya kulya mu mambo na kuvatwamenena mu lifuti lya likulahetho. (VaHevelu 3:12) Kapositolo Paulu wendekele ha ñanda eyi ngwendi: “Kutwapandele kulinga vupangala, ngwe muvalingile vamo vavo, cho mu litangwa limo lika vanu va kupwa 23,000 vathsile.” *—1 Kolinte 10:8.

5, 6. Muthzimbu wa vuvi vuvalingile vaIsalele mu Vyana vya vaMowavi utunangula vika ano matangwa?

⁵ Muthzimbu uli ku Kulava uli na vithimpi vyakama vivatha kulinangula vanu va Njambi matangwa ano, mwafwa navo ololo vakovela mu lifuti lya likulahetho. (1 Kolinte 10:11) Chakumwenako, vanu matangwa ano mu kaye vali na kulinga vupangala kutuvakana na vaMowavi. Cho mwaka na  mwaka vaka-Kilisitu vavangi vali na kuthsa mu mweto wa vupangala ngwe muvathsilemo vaIsalele. (2 Kolinte 2:11) Ngwe muje Zimeli wanenele mumbanda wa kaMindyani mu chilombo cha vaIsalele, vaka-Kilisitu vamo matangwa ano vali na kulinga vupangala na kunena mathzilo mu chikungulukilo cha vaka-Kilisitu.—Kulava 25:6, 14; Yunda 4.

⁶ Neni muli na kulimona ngwe muli mu Vyana vya Mowavi matangwa ano ndi? Muli na kumona lifuti lyaliha lije munavandamena ha myaka yaingi ndi? Nga mukemwo, cho munapande kupanga na ndthzili mangana mukale mu chithzemo cha Njambi na kwononoka lishiko lyendeka ngwalyo: “Teweni vupangala.”—1 Kolinte 6:18.

7, 8. “Vupangala” vwapwa vuka, cho vukalu muka vuvakaliwana navwo vaka-kulinga vupangala?

⁷ Mu Mbimbiliya, lijwi lya “vupangala” (mu chiNgiliki ngwavo por·neiʹa) lilumbununa kulilala kwa vanu vaje kuvalyambatele kwetheketha nomwo mwaya Vithoneka. Eli lijwi linambatethelela kumo na vukoi na vukwithzi na kulilalela ku kanwa na vundei na kwethetha vushwamwa vwa munu kuvalyambatele nendi na kulilala na munu wa vushwamwa vumo na kulilala na tuthitu. *

⁸ Vithoneka vyamwetha ngwavo vaka-vupangala kuvapandele kukala mu chikungulukilo cha vaka-Kilisitu, cho lalo kuvakatambula mwonyo wa myaka yoshe. (1 Kolinte 6:9; Kujombolola 22:15) Vaka-vupangala vakalinenela vukalu vwa kwonwa kuvakulahela na kuvathingimika. Cho vakanene vijokojoko mu vulo vwavo na kuviyitha vitakutaku vyavo, nameme kutambula memo na mishongo na kuthsa. (Tandeni Ngalatiya 6:7, 8.) Munu uje alikoveletha mu vuyoye vwa  chifwa echi kethi na mana. Vanu vavangi kuvethi kuthinganyeka vukalu vwatha kutunda mu kulinga vyuma vyavivi, vya kufwa ngwe kuthzema vyuma vya vukwithzi.

9. Kuma vyuma vya vukwithzi kuvyethi kunena vukalu ngwe muvakathinganyeka vanu vamo ndi? Lumbununeni.

⁹ Mu mafuti amangi, vyuma vya vukwithzi vakavyendeka mu mikanda na mu myatho na ha televijini na ha intaneti. * Kuma vyuma vya chifwa echi kuvyethi kunena vukalu ngwe muvakathinganyeka vanu vamo ndi? Embwe, vikanene vukalu vwakama. Vaka-kutala vikupulo vya vukwithzi vakala na kalingolingo ka kwethetha vushwamwa vwavo na kwindula ‘mashungu amavi a kushaka kulilala.’ Echi chinatha kutwala munu ku kulinga vupangala, nambe kunena vijokojoko mu vulo, nambe vene kuthsiya vulo. * (Loma 1:24-27; Efeso 4:19) Muka-kutondethetha umo wethekethele lishungu lya kulilala ku mushongo wa kansa. Wendekele ngwendi: “Eli lishungu likakolo na kutanda mu muvila. Kulyethi kuhwa, cho lalo kwapwa kwakukalu kuthaka lishungu.”

10. Twatha kupangetha vati majwi ali ku Yakomba 1:14, 15? (Kengeni na chipalo chili ha  liputa 101.)

¹⁰ Ku Yakomba 1:14, 15, kwakala majwi a kwendeka ngwavo: “Munu na munu amona vyetheko omo mashungu endi vavenya ali na kumukoka na kumukwata. Athinoni mashungu omo emita, cho akita vuvi, cho vuvi omo vunakolo, cho vukita kuthsa.” Nga mashungu amavi ashangumuka  kwija mu mbunge yeni, cho avyaneni vwathivwathi. Chakumwenako, nga ha televijini yeni nambe ha kompyuta haija vikupulo vya vukwithzi, cho taleni kweka, nambe kuishoka vwathivwathi, nambe kutondako vyuma vyeka vimutala. Lifwiteni mangana mwonowethe vithinganyeka vyavivi kukovela mu vimbunge vyeni na kumyungumuna.—Tandeni Mateo 5:29, 30.

11. Twatha kumwetha vati ngwetu twakulahela Yehova ha kuhyana mashungu amavi?

¹¹ Ishamatanga yetu uje atuthzivuka mwamuvwa watuleka ngwendi: “Ngechi vene, munapande kuthsiya mashungu a hano hathi aje ali na kupanga muli yeni, ngwe vupangala na mathzilo na mashungu amavi na chithzemo chachivi na chipululu (omwo echi chipululu chikecho chifwa cha  kulemetha tumponya.)” (Kolose 3:5) Kulinga ngocho kunatha kukaluwa. Oloni anukeni ngweni Tate yetu wa chithzemo atha kutukwatha nga tumulomba. (Myatho 68:19) Ngechi lombeni kuli ikeye vwathivwathi nga mashungu amavi ashangumuka mu mbunge yeni. Mulombeni amyane “ndthzili ya kushemutuka,” cho thindiyeni vwongo vweni vuthinganyeke vyeka.—2 Kolinte 4:7; 1 Kolinte 9:27; kengeni chipalo cha “ Njatha Kwechela Vati Chithzililo Chachivi?” ha liputa 104.

12. “Mbunge” yetu yapwa vika, cho omwo vika tunapande kuinyungilila?

¹² Munalume wa mana Solomoni wathonekele ngwendi: “Nyunga viyongola [mbunge, NWT] vyove, omwo viyongola vyove vikevyo kavwelu-vwelu ka mwonyo.” (Vithimo 4:23) “Mbunge” yetu inapu munu wetu wa mukati, nambe ngwetu omwo mutwapwa ku mesho a Njambi. Sholwethi yetu ku mesho a vanu kethi ikeyo ikatuyoyetha embwe. Vyuma vyamona Njambi mu mbunge yetu vikevyo vitulingitha tukayoye myaka yoshe indi embwe. Ngechi tunapande kunyungilila mbunge yetu. Munalume wa kulongwa Yombi walikutile chikumiyo na mesho endi cha kujeneka kukenga mumbanda na kumuthzivila lishungu. (Yombi 31:1) Yombi watwana mwanja wauvwa. Muka-kwimba myatho nendi wathinganyekele mumo lika. Walombele ngwendi: “Tengulwila mesho ange kweka.”—Myatho 119:37

13. Ndaina wapwile iya, cho mwafwa vika twendeka ngwetu wangwile vavuthamba vavavi?

¹³ Ngwe muje tunalilongethele mu Kapetulu 3, vavuthamba vetu vatha kutushongangeya kulinga vuvwa nambe vuvi. (Vithimo 13:20; tandeni 1 Kolinte 15:33.) Achithinganyekeni hali Ndaina muna kukulwila yetu Yakomba. Nameme Ndaina vamulelele mwamuvwa, oloni walikutile vuthamba na vambanda va ku Kanana. Vakanana vakele na vilinga vyavivi ngwe vaMowavi. (VaLevi 18:6-25) Vanalume va ku  Kanana na Shekeme uje wapwile “wa vulemu manene” ha vanu va ku njuvo ya ishe, vamwene Ndaina kupwa wamwathi kulinga nendi vupangala.—Kushangumuka 34:18, 19.

14. Vavuthamba vangwile Ndaina vanenele vukalu muka?

¹⁴ Ndaina hamo kathinganyekele kulinga vupangala mwamwene Shekeme. Oloni Shekeme walingile ngwe muvakele na kulinga vaKanana nga munu nathzivi lishungu lya kulilala. Nameme Ndaina wavyanene, oloni wakotokelele mwafwa Shekeme wamwambatele na ‘kumuwitha,’ nambe ngwetu kumulala. Kutunda vene haje, Shekeme ‘wathzemene’ manene Ndaina. Oloni echi kuchathzimanganene vuvi vwalingile kuli ikeye. (Tandeni Kushangumuka 34:1-4.) Kethi ngwe Ndaina lika ikeye wamwene vukalu. Vavuthamba vangwile valingile vyuma vije vyathzivithile shwamwa vaka-nanga yendi.—Kushangumuka 34:7, 25-31; Ngalatiya 6:7, 8.

15, 16. Twatha kukala vati na mana a vuthunga? (Kengeni lalo chipalo ha  liputa 109.)

¹⁵ Nga Ndaina walilongetheleho chimo, cho  walilongethelecho mu ngila yaikalu. Vaje vathzema Yehova na kumwononoka kuvapandele kulilongetha vyuma mu ngila yaikalu embwe. Vakangula ‘kwenda na vaka-mana,’ mwafwa vashaka kwononoka kuli Njambi. (Vithimo 13:20a) Ngechi, ‘vathzivuka vije vivanapande kulinga,’ cho kuvethi kulikoveletha mu vukalu.—Vithimo 2:6-9; Myatho 1:1-3.

¹⁶ Vaje vashaka mana a kutunda kuli Njambi, vanapande  kuwalomba na kuwashakathzeka mu kulilongetha Lijwi lya Njambi na mavulu a ndungo wa mana, cho vakala nawo. (Mateo 24:45; Yakomba 1:5) Munu napande lalo kupwa wa kulikehetha mangana chimwathiwile kwononoka vyuma vivamunangula mu Vithoneka. (2 Vimyene 22:18, 19) Chakumwenako, muka-Kilisitu natha kutava majwi a kwendeka ngwawo mbunge yapwa ya makuli, cho yapwa yaivi manene. (Njelemiya 17:9) Oloni vati nga kunasholoka vimo, atha kwononoka na kutava majwi avamunangula mu chithzemo ndi?

17. Lumbununeni vyuma vinatha kusholoka mu nanga, nomwo chithemi natha kuthimutwiyiya na munendi.

¹⁷ Achithinganyekeni ha chakumwenako chino. Chithemi wa munalume avyanetha munendi wa mumbanda uje atonda kuya na kupashala na muka-Kilisitu wa mukwenje kwa kujeneka wa kuvathindikiya. Ou mumbanda aleka vaishe ngwendi: “Tate kumwanjikulahelele ndi? Kutukalingi vyuma vyavivi embwe.” Ou mumbanda wathzema Yehova nakukala na vithinganyeka vyavivwa. Oloni kuma ‘ali na kwenda na mana’ a vuNjambi vene ndi? Ali ‘na kutewa vupangala’ vene ndi? Indi ‘nalikulahela ikeye vavenya?’ (Vithimo 28:26) Hamo munatha kuthinganyekako vinangulo vikwavo vije vikwatha ou chithemi na munendi ha ñanda eyi.—Kengeni Vithimo 22:3; Mateo 6:13; 26:41.

18, 19. Chetheko muka chaliwanene nacho Yosefa, cho wachihyanene vati?

¹⁸ Yosefa, ndolome ya Ndaina watewele kulinga vupangala, mwafwa wathzemene Njambi. (Kushangumuka 30:20-24) Omwo Yosefa wapwile mwanike, walimwenenene vukalu vwatundile mu vupangala vwalingile Ndaina. Vukalu vwatundilemo na mbunge ya kushaka kukala mu chithzemo cha Njambi, vyakwathele Yosefa ku Ingito atewe kulinga vupangala na munakathzi wa shukulu yendi uje wakele na kumwihula “ha litangwa na litangwa.” Ha kupwa ndungo,  Yosefa kathele kulikela chipangi chendi na kwiluka kwimbo. Wamwethele mana mu kulifwita nechi chetheko. Walingile ngocho omwo wavyanene munakathzi wa Potifalo, cho wamuputhunuka na kutwewa.—Tandeni Kushangumuka 39:7-12.

¹⁹ Achithinganyekeni ha chuma echi. Ngwe Yosefa wakele na vithinganyeka vya kulilala na uje munakathzi, kuma ngwe wathele kunyunga kulongwa kwendi ndi? Embwe. Yosefa kathinganyekele kulinga vuvi, oloni wathinganyekele ha vuthamba vwendi na Yehova. Mukemwo walekele munakathzi wa Potifalo ngwendi: “Njili na moko yakama manene muno mu njuvo ngwe ije yalinayo, cho kanjivindikile chuma chimo kuvanga yove munakathzi wendi. Vatijo njatha kulinga chuma chachivi ngachije na kuvulumuna kuli Njambi?”—Kushangumuka 39:8, 9.

20. Yehova wakwathele vati Yosefa?

²⁰ Thinganyekeni mwalithzivilile Yehova ha kumona Yosefa uje wakele kulako na nanga yendi atwalelelaho kupwa wa kulongwa ha litangwa na litangwa. (Vithimo 27:11) Mu kwita kwa thimbu, Yehova wakwathele Yosefa vamupatule mu kamenga na kumupwitha mwata wakama mu Ingito, uje wapwile muka-kutala vyakulya. (Kushangumuka 41:39-49) Majwi ali ku Myatho 97:10 alishulithilile hali ikeye. Endeka ngwawo: “Yeni mwathzema Shukulu Kalunga, munapande kuthzinda vuvi. Shukulu Kalunga akanyungu  vanu vendi va kulongwa, na kuvapatula ku ndthzili ya vaka-muka.”

21. Ndolome umo wa mukwenje mu Africa wamwethele vati kulongwa kwendi?

²¹ Mu matangwa ano, vangamba va Yehova vavangi vali na kumwetha ngwavo ‘vathzinda vyuma vyavivi na kuthzema vyuma vyavivwa.’ (Amose 5:15) Ndolome umo wa mukwenje wa mu Africa wendekele ngwendi mumbanda yakovelele nendi sikola wamulombele ngwendi nga amukwatha kutotaletha makumi ku sikola, cho alilala nendi. Ou ndolome wendekele ngwendi: “Njamuvyanenene haje vene. Vanu vakanjithingimika mwafwa njapwa nji wa kulongwa, cho oku kunapu kwa theho kutukavana ngolinde na siliva”. Nameme vuvi vukanene ‘kuvwahelela kwa ka thimbu kakandondo lika,’ oloni mukatundu vukalu vwakama. (VaHevelu 11:25) Cho lalo kuvwahelela kwathziva munu kuchatha kutuvakana kuvwahelela kwa myaka yoshe kuje kwakathziva munu mwafwa ya kwononoka kuli Yehova.—Vithimo 10:22.

22, 23. (a) Mwafwa vika muka-Kilisitu uje nalingi vuvi vwakama kapandele kuthinganyeka ngwendi kuvatha kumuthambetha? (b) Vukwathi muka vwatha kuwana munu uje na vulumuna?

²² Ha kupwa tu va kujeneka kulumbunuka, tuketheka mwoshe mutwathela kulinga vyuma vyavivwa ku mesho a Njambi. (Loma 7:21-25) Yehova athzivuka chifwa chetu mwafwa “twapwa likungu.” (Myatho 103:14) Vithimbu vimo muka-Kilisitu natha kulinga vuvi vwakama. Kuma Njambi katha kumuthambetha ndi? Atha kumuthambetha. Nameme muka-vuvi aliwana mu vukalu ngwe vwaliwanene navwo Mwene Ndaviti, oloni Yehova washaka “kuthambetha” vaje vanalingi vuvi na ‘kulitavela’ milonga yavo.—Myatho 86:5; Yakomba 5:16; tandeni Vithimo 28:13.

²³ Njambi lalo nangula vanalume kupwa “vwana ku vanu” mu chikungulukilo cha vaka-Kilisitu. Ava vanalume vapwa  tunyungi va kuhya ku sipilitu vaje vatha kutukwatha. (Efese 4:8, 12; Yakomba 5:14, 15) Vakala na chipangi cha kukwatha vaje valinga vuvi mangana velwithe vuthamba vwavo na Njambi na kuvakwatha lalo mangana ‘vanyanyame’ kutewa vakelukila kulinga vuvi lalo.—Vithimo 15:32.

24, 25. (a) Mukwenje ivanendeka ku Vithimo 7:6-23, wamwethele vati ngwendi wapwile ‘wa kweva manene’? (b) Twatha vati ‘kushakethzeka mana’?

²⁴ Mbimbiliya yendeka ha vanu ‘va kweva manene’ na va ‘vashakethzeka mana.’ (Vithimo 7:7) Vanu ‘va kweva manene’ kuvakele na chashu cha kwilula vyuma mwamuvwa, mwafwa kuvahile ku sipilitu na kuthzivuka mwamuvwa chipangi cha Njambi. Vanu va chifwa echi vanatha kulinga vwathi vuvi ngwe mwa uje mukwenje ivanendeka ku Vithimo 7:6-23. Oloni vaje ‘vashakethzeka mana’ vakelula munu wavo wa mukati mu kulilongetha Lijwi lya Njambi na kulombela kushwa kumo. Nameme kuvapwile va kulumbunuka, oloni vakalifwiti mangana vithinganyeka vyavo na mashungu avo na vilengo vyavo vilitombole nomwo mwashaka Njambi. Vanu va ngechi ‘vathzema mwonyo wavo,’ cho lalo ‘vakakala mwamuvwa.’—Vithimo 19:8.

²⁵ Lihuleni ngweni: ‘Njatava ngwange mashiko a Njambi apwa amavwa ndi? Njakulahela ngwange kukavangeya mashiko endi kunjilingitha njivwahelele ndi?’ (Myatho 19:7-10; Isaya 48:17, 18) Nga muli mu vitanga, cho tengululeni vithinganyeka vyeni. Thinganyekeni ha vukalu vwatha kwija mu kwombwanetha mashiko a Njambi. Cho lalo twaleleleniho kwenda mu vuthunga na kuthinganyeka vije vatha kushangathzala, nevi vya vuthunga, nevi vya kathingimiko, nevi vya kujela, mangana “mumone ngechi Shukulu Kalunga wapwa wamuvwa.” (Myatho 34:8; Filipu 4:8, 9) Nga mulinga ngocho, cho muthzema manene Njambi na kuthzema vyuma vyathzema na kuthzinda vyuma vyathzinda. Yosefa kapwile wa kulumbunuka embwe. Oloni ‘watewele vupangala’ mwafwa wechelele Yehova amunge vithinganyeka vyendi ha  myaka yaingi na kumwana mana. Neni munapande kulinga ngocho.—Isaya 64:8.

26. Vika vitukalilongetha mu tupetulu tunatako?

²⁶ Ishamatanga watwanene vilyo vya vushwamwa mangana vitukwathe kuthema vana na kulikuwa chithzemo mu vulo, kethi vya kwethetha lika embwe. (Vithimo 5:18) Mu tupetulu tuvali tunatako, tukathimutwiya vithinganyeka vya Njambi ha vulo