KAPETULU 7
Mwamona Kuyoya Ngwe Mwachimona Njambi Ndi?
“Yove ukana mwonyo ku vyuma vyoshe.” —MYATHO 36:9.
1, 2. Vwana muka vwa theho vwatwana Njambi, cho mwafwa vika vwapwila vwa theho?
TATE yetu wa mwilu natwana vwana vwa theho. Natwana vwana vwa kuyoya mangana twathe kutembwinina vifwa vyendi. (Kushangumuka 1:27) Tuli na chashu cha kwilula vinangulo vya mu Mbimbiliya mwafwa tuli na kuyoya. Nga tupangetha vinangulo vya mu Mbimbiliya, cho twatha kukola ku sipilitu na kuthzema Yehova. Cho twatha lalo “kwilula na kwangununa mukati ka vyuma vyavivwa nevi vyavivi.”—VaHevelu 5:14.
2 Kunapu kwa theho kukala na chashu cha kwilula vinangulo vya mu Mbimbiliya matangwa ano, mwafwa kaye kanavihya manene, cho kukwethi mashiko aje atha kwendeka ha vukalu vwoshe vwoshe vwa mu kuyoya kwa vanu. Vaka-sayansi vamwetha mwamuvwa eyi thimpi, maneneni kukundama ku vyemba na thakethi ya kwaka maninga. Eyi inapu ñanda yakama kuli voshe vaje vashaka kwononoka Yehova. Nga tuthzivithitha mwamuvwa vinangulo vya mu Mbimbiliya, cho twatha kulinga vyuma vyavivwa vije vishuvulwitha chitakutaku chetu na kutukwatha tukale mu chithzemo cha Njambi. (Vithimo 2:6-11) Tuthimutwiyeni ha vinangulo vino.
KUYOYA NA MANINGA VYAPWA VYA KUJELA
3, 4. Vithimbu muka vya kulivanga mu Vithoneka vije vyamwetha maninga kupwa a kujela, cho vinemana ha mashiko muka?
3 Omwo Kaini wathsiyile Avele, Yehova wamwethele omwo kuyoya kwendelela hamo na maninga na kumwetha lalo kujela kwavyo. Njambi wendekele kuli Kaini ngwendi: “Maninga a ndolome yove ali na kuteta kuli yange mu livu.” (Kushangumuka 4:10) Kuli Yehova aje maninga emanenene kuyoya kwa Avele kuje kwanyongethele Kaini. Ngechi aje maninga a Avele akele na kutambeka kuli Njambi mangana alinge shambandinga.—VaHevelu 12:24.
4 Munima ya Livathzi lya Nowa, Njambi watavethele vanu valye thitu, oloni kethi maninga. Njambi wendekele ngwendi: “Kumwapandele kulya thitu na maninga ayo, omwo mwonyo [kuyoya] wayo uli mu maninga. Nga munu akathsiya mukwavo, munu uje njikamuthompela kuthsa.” (Kushangumuka 9:4, 5) Tunde kuli Nowa, eli lishiko anga lichipanga na matangwa ano. Eyi thimpi ilikwatathana na majwi endekele Njambi kuli Kaini ngwendi maninga emanena kuyoya nambe mwonyo wa vyuma vyoshe vya kutanga. Eli Iishiko limwetha lalo ngwavo Yehova, ha kupwa Muka-kwana mwonyo, akathompa vanu vaje kuvethi kuthingimika kuyoya na maninga.—Myatho 36:9.
5, 6. Mashiko a Mosesa a mwethele vati ngwavo maninga apwile a kujela, cho lalo a theho? (Kengeni lalo chipalo ha liputa 78.)
5 Evi vithimpi vyakama vivali vavimwethele lalo mu Mashiko a Mosesa. Ku VaLevi 17:10, 11 ngwavo: “Nga kaIsalele nambe muka-kwija . . . alya thitu ili na maninga, nambe alya maninga, cho Shukulu Kalunga akamutengulukila, cho kakamulava lalo kupwa munu wendi, embwe. Omwo mwonyo wa chuma choshe cha kuyoya wakala mu maninga, echi chikecho chashikile Shukulu Kalunga ngechi maninga oshe vawetile ku mutula mu kwambetha vuvi vwa vanu. Maninga akewo anapu mwonyo, cho akewo akambetha vuvi.”—Kengeni chipalo cha “ Maninga Akala na Ndthzili ya Kwambetha” ha liputa 76.
6 Nga maninga a kathitu ivanathsiyi kuvawapangetha ku mutula, cho vakele na kuwetila hathi. Oku kwamwethele ngwavo vanelwitha kuyoya kuli Vavenya. (Kwituluka mu Mashiko 12:16; Ezekiyele 18:4) VaIsalele kuvakele na kundthzindthza maninga oshe mu muvila wa kathitu embwe. Oloni nga munu nathsiyi kathitu na kumuvatula mwamuvwa mulivu, cho wapandele kulya ije thitu na chitakutaku cha kujela, mwafwa kulinga ngocho kwamwethele kathingimiko kuli Muka-kwana Kuyoya.
7. Ndaviti wamwethele vati ngwendi maninga apwile a kujela?
7 Ndaviti, ‘munalume yathzemene’ Njambi, wathzivithithile theho ya maninga. (Vilinga 13:22) Thimbu imo omwo Ndaviti wathsile manene lihwila, vanu vendi vatatu vaile ku chilombo cha vitothzi vavo kukatekula mema mu lithima na kumunenelawo. Ndaviti walithzivile vati? Wendekele ngwendi: “Yange kunjatha kuwanwa. Chipwa ngwe njili na kunwa maninga ava vanu valambwile myonyo yavo.” Ndaviti wa mwene aje mema kupwa ngwe maninga a vanu vendi. Nameme wathsile lihwila, oloni “waetilile kuwapwitha ngwe ñombelo kuli Shukulu Kalunga.”—2 Samwele 23:15-17.
8, 9. Kuma Yehova wamwene kuyoya na maninga mu ngila yeka omwo washimbikile chikungulukilo cha vaka-Kilisitu ndi? Lumbununeni.
8 Omwo mwetile myaka 2,400 kutunda kuli Nowa, cho lalo na myaka 1,500 kutunda ha thimbu ya Chikumiyo cha Lishiko, Yehova wahwimininine chivunga cha kutwamenena cha chikungukilo cha vaka-Kilisitu vathoneke ngwavo: “Mundthzindthzime [sipilitu] wa kujela hamo lika netu tunalithzivathana ngechi kutwapandele kumitwika chitele cheka lalo kuvanga lika mashiko awa ngwetu, kethi mulye vyakulya vije vya kukombelela ku tumponya, kethi mulye maninga, kethi mulye kathitu wa kutikinya, cho litengeni ku vupangala.”—Vilinga 15:28, 29.
9 Chivunga cha kutwamenena cha kulivanga vamwene ngwavo maninga apwa a kujela, cho kuwapangetha mu ngila yaivi kunapu ngwe kulemetha tumponya, nambe kulinga vupangala. Vaka-Kilisitu va vuthunga ano matangwa, vali na kukavangeya eli lishiko. Vakakavangeya vinangulo vya mu Mbimbiliya, ngechi vakathzivitha Yehova kuvwaha omwo valiwana mu chetheko cha kupangetha maninga.
KUPANGETHA MANINGA MU KULITHAKA
Njatha kulumbwinina vati ndotolo munjinayongola ha tuma twatundondo twa mu maninga?
10, 11. (a) Vakaleho va Yehova vamona vati kwaka maninga mu muvila, nambe kwaka vyuma vyakama vije vyatunga maninga? (b) Mu vyuma muka vya kukundama ku maninga muje Vaka-Kilisitu vatha kulithethza mu vithinganyeka?
10 Vakaleho va Yehova vamona ngwavo ‘kujenjuka ku maninga’ kulumbununa kuvyana kulyaka maninga mu muvila, nambe kuwana vanu veka, nambe kuwatulika ñele vakawapangethe kulutwe. Vathingimika lishiko lya Njambi ha maninga, ngechi kuvethi kutambula vyuma vyakama viwana vije vyatunga maninga, vya kufwa ngwe, red cells, white cells, platelets, na plasma.
11 Matangwa ano, evi vyuma vyakama viwana vyatunga maninga vanavitepe mu tuma twatundondo na kutupangetha mu vingila vyavingi. Muka-Kilisitu natha kutava kumwaka otu tuma twatundondo ndi? Natha kutumona ngwendi “maninga” ndi? Munu na munu napande kulyangwila vya kulinga ha ñanda eyi. Cho lalo muvethzi napande kulyangwila vavenya nga atava kumuthaka kupangetha maninga endi aje kuvatulikilile kweka kupangetha vingila vimo vya kuthakelamo vya kufwa ngwe, hemodialysis, hemodilution, na cell salvage.—Kengeni Viñanda Vikwavo ha liputa 215-218.
12. Tunapande kumona vati vyuma vitunangula kulinga kwetheketha na chitakutaku chetu?
12 Vyuma vyalyangwila munu vavenya vinapu vyangocho kuli Yehova ndi? Embwe, washaka kuthzivuka viyongola vyetu na vyuma vitutonda kulinga. (Tandeni Vithimo 17:3; 24:12.) Nga tunalombela kuli Yehova atukwathe kuwana vyemba nambe thakethi itushaka, tunapande kutolilila ku chitakutaku chetu chiyinalongetha Mbimbiliya. (Loma 14:2, 22, 23) Kutwapandele kwechelela vatuleke vya kulinga. Cho lalo kutwapandele kuvehula ngwetu: “Vika vimunethi kulinga nga yeni munakele mu vukalu vunjili navwo?” Mu viñanda vya chifwa echi, muka-Kilisitu napande ‘kulyambatela chitele chendi vavenya.’ *—Ngalatiya 6:5; Loma 14:12; kengeni chipalo cha “ Njamona Maninga Kupwa a Kujela Ndi?” ha liputa 81.
MASHIKO A YEHOVA AMUMWETHA KUPWA CHITHEMI WA CHITHZEMO
13. Mashiko a Yehova na vinangulo vyendi vyamumwetha kupwa munu wa kufwa vati? Lumbununeni.
13 Mashiko na vinangulo vya mu Mbimbiliya vyamwetha Yehova kupwa Muka-kutwana mashiko, cho lalo wapwa Chithemi uje wathzema vana vendi na kuvaka mbunge. (Myatho 19:7-11) Nameme lishiko lya kujeneka ‘kulya maninga’ kuvalyanene vanu mangana valithzikinine ku mishongo, oloni lyatha kutunyungilila ku vukalu vuje vukatundu mu kwaka maninga mu muvila. (Vilinga 15:20) Vandotolo vavangi matangwa ano vali na kushangathzala thakethi ya kutavula vanu kwa kujeneka kuvaka maninga mu muvila. Evi viyongola vya vandotolo vyamwetha vukama vwa mana a Yehova na chithzemo chendi.—Tandeni Isaya 55:9; Yowano 14:21, 23.
14, 15. (a) Mashiko muka amwetha ngwavo Yehova wathzema vanu vendi? (b) Mwatha kupangetha vati vinangulo vili mu mashiko a kulinyunga?
14 Njambi wamwethele ngwendi wathzemene vaIsalele va kuthañulu mu kuvana mashiko a kulithethzathethza. Chakumwenako, helu lya vinjuvo valingilileho vipangi vyavingi, mukemwo Yehova walekele vaIsalele ngwendi helu lya vinjuvo vyavo vathzengelekeho chipatanga kutewa kwandumuka. (Kwituluka mu Mashiko 22:8; 1 Samwele 9:25, 26; Nehemiya 8:16; Vilinga 10:9) Njambi washikile ngwendi vingombe va vukalu vapandele kuvanyungilila. (Kutuhuka 21:28, 29) Vanu vaje vombwanethele awa mashiko, vamwethele ngwavo kuvathingimikile kuyoya kwa vakwavo na kwatha kukala na mulonga wa maninga.
15 Mwatha kupangetha vati evi vinangulo vili omu mu mashiko? Achithinganyekeni ha munyau weni nomwo mumukawendethela na njuvo yeni na ku vipangi vyeni na vyuma vya thenga vimukangula. Mu mafuti amo, vakwenje vavangi vali na kuthsa mu vimonde mwafwa ya kujeneka kukavangeya mashiko. Oloni vaje vashaka kukala mu chithzemo cha Njambi vakathingimika kuyoya, cho vakajenjuka ku vyuma vije vyatha kuvaka mu vukalu. Vakathinganyeka ngwavo vakwenje navo vatha kulivulumuna. Ngechi vali na kulikuwa vukwenje vwavo ha kujenjuka ku vyuma vyavivi.—Muka-kwambulula 11:9, 10.
16. Lishiko muka lya mu Mbimbiliya lije lyendeka ha kutunditha limo? (Kengeni lalo majwi ali mwithi.)
16 Njambi wamona kuyoya kwa mbututu uje achili mwimo kupwa kwa theho. Mu Isalele ya kuthañulu, nga munu avulumuna munakathzi uje ali na limo, cho uje munakathzi nambe mbututu uje ali mwimo athsa, Njambi wamwene uje munu kupwa muka-kuthsiya, cho chihitho chendi chapwile “mwonyo na mwonyo.” * (Tandeni Kutuhuka 21:22, 23.) Achithinganyekeni mwakalithzivila Yehova ha kumona vanakathzi vavangi vatunditha memo mwaka na mwaka. Vavangi vakalingi ngocho mwafwa vashaka vatwaleleleho kulinga vupangala.
17. Mwatha kuthzembeleka vati munu uje watundithile limo thimbu kanda alilongethe mashiko a Njambi?
17 Vati nga munakathzi watundithile limo thimbu kanda alilongethe vuthunga vwa mu Mbimbiliya? Njambi atha kumuthambetha ndi? Atha kumuthambetha. Munu uje atenguluka mu vuthunga, Yehova atha kumuthambetha kwitila mu maninga a Yesu. (Myatho 103:8-14; Efeso 1:7) Kilisitu wendekele ngwendi: “Omwo yange kunjethzile mu kuthana vanu vaje vanalimono vakevo vavenya ngwavo vaka-vuthunga ngechi vatenguluke, oloni vaje vaka-vuvi.”—Luka 5:32.
UMBILENI VITHINGANYEKA VYAVIVI
18. Vika viyendeka Mbimbiliya vije vilingitha munu athe kuthsiya mukwavo?
18 Yehova ashaka ngwendi tumbile vithinganyeka vyavivi vije vitulingitha tuthzinde vakwetu na kwatha kuvathsiya. Kapositolo Yowano wathonekele ngwendi: “Vaje vathzinda vakwavo vanapu vaka-kuthsiya.” (1 Yowano 3:15) Munu wa chifwa echi kethi kuthzinda lika mukwavo, oloni akashaka ngwe uje munu athse. Chithzindo chendi chimutwala ku kufweya na makuli vije vimulingitha vamuthompethe kuli Yehova. (VaLevi 19:16; Kwituluka mu Mashiko 19:18-21; Mateo 5:22) Ngechi tunapande kumbila vithinganyeka vyavivi vyoshe vije vili mu vimbunge vyetu.—Yakomba 1:14, 15; 4:1-3.
19. Munu uje akavangeya vinangulo vya mu Mbimbiliya akamono vati vithoneka vya kufwa ngwe Myatho 11:5 na Filipu 4:8, 9?
19 Vaje vamona kuyoya ngwe mwachimona Yehova na vaje vashaka kukala mu chithzemo chendi vanapande kuthzinda vyuma vyoshe vya vukenya. Ku Myatho 11:5, NWT ngwavo: “Yehova wathzinda vaje vathzema lwothzi.” Echi chithoneka kuchituleke lika viyongola vya Njambi, oloni chinatunangula mutunapande kuyoyela. Chishongangeya vavuthamba va Yehova voshe vajenjuke ku vyuma vya thenga vije vikundwiya vukenya. Ngechi majwi endeka ngwavo Yehova ikeye “muka-kutwana kwoloka,” ashongangeya vangamba vendi vakale na vifwa vije vinena kwoloka.—Tandeni Filipu 4:8, 9.
JENJUKENI KU VIMUNGA VIJE VIKUNDWIYA KUTHSIYA VANU
20-22. Vaka-Kilisitu vamona vati kaye, cho mwafwa vika vamwena ngocho kaye?
20 Ku mesho a Njambi, kaye koshe ka Satana kali na mulonga wa kwitila maninga a vanu. Viyulo vya kaye vya vupolitiki, vije vivamwetha mu Vithoneka ngwe chikashama wa vutenu, vinathsiyi vanu vavangi, kwakelako na vangamba va Yehova. (Ndanyele 8:3, 4, 20-22; Kujombolola 13:1, 2, 7, 8) Vaka-mingotho na vaka-sayansi vanapangela hamo na viyulo vya kaye mu kumunga vitwa vya kukomoketha, vije vinavanenela vimbongo vyavingi. Mwa vuthunga vene ‘kaye koshe kali mu ndthzili ya uje Liyavolo.’—1 Yowano 5:19.
21 Vaka-kukavangeya Yesu kuvethi kulikoveletha mu viñanda vya chiyulo cha lifuti na mu vindthzita, mwafwa ‘kuvakundamene kuli vaka-kaye.’ * (Yowano 15:19; 17:16) Vakatembwinina Kilisitu mukemwo kuvethi kulwitha vaje vavayandetha. Oloni vathzema vitothzi vavo, cho vakavalombelela.—Mateu 5:44; Loma 12:17-21.
22 Vaka-Kilisitu va vuthunga kuvethi kulikwatathana na ‘Mbambilone Yakama,’ ije yapwa vulombelo vwa makuli vwa mu kaye koshe, ije lalo inetila maninga a vanu vavangi. Mbimbiliya ngwayo: “Mu ikeyo, vawanenemo maninga a vapolofweto, nawa a vaka-kujela, nawa a vanu voshe vathsiyile hano hathi.” Ngechi vatunangula ngwavo: “Eni vanu vange. Tundeni kuli ikeye.”—Kujombolola 17:6; 18:2, 4, 24, NWT.
23. Kutunda mu Mbambilone Yakama kulumbununa vika?
23 Kutunda mu Mbambilone Yakama kulumbununa vyuma vyavingi, kethi ngwe kutunditha lika lithzina lya munu mu livulu. Munu napande kuthzinda vilinga vyavivi vije vivali na kukundwiya mu vulombelo vwa makuli, vya kufwa ngwe vukwithzi na kulikoveletha mu viñanda vya vupolitiki na kushakethzeka manene vufuko. (Tandeni Myatho 97:10; Kujombolola 18:7, 9, 11-17) Evi vyuma vikevyo vili na kulingitha vanu vathsiye vakwavo.
24, 25. Njambi atha kuthzivila vati ngothzi munu uje ali na mulonga wa kwitila maninga, cho echi chalingiwile vati mu thimbu ya kuthañulu?
24 Thimbu kanda tuthzivuke vuthunga, twakele na kukundwiya kaye ka Satana mu vingila vimo, ngechi twakundwiyiye chipangi cha kwitila maninga a vanu. Oloni mutwatengulukile na kukulahela ñombelo ya kupatula ya Kilisitu na kulikundika kuli Njambi, mukemwo natuthambetha, cho ali na kutunyunga ku sipilitu. (Vilinga 3:19) Mu thimbu ya kuthañulu, vanu vavanyungilile mu vinganda vya kutewela.—Kulava 35:11-15; Kwituluka mu Mashiko 21:1-9.
25 Vanu vatewelelelemo vati? Mu vithimbu vya kuthañulu nga kaIsalele nathsiyi mukwavo mu chintulu, wakele na kushatukilila ku nganda imo ya kutewela. Munima ya kumuthompa kuli maako, wapandele kutumbama mu nganda ya kutewela noho hakathsila kapilisitu wakama athinoni akapatuka na kuya na kutumbama kweka. Echi chamwethele ngwavo Njambi wakala na ngothzi, cho lalo wamona kuyoya kwa munu kupwa kwa theho. Vije vinganda vya kutewela vinalifu na vyuma vyanavwahetha Njambi ano matangwa. Evi vyuma vinemana ha ndando ya kupatula ya Kilisitu mangana vatunyungilile ku kuthsa nga kutwapokwelele shakelo mashiko a Njambi aje endeka ha maninga na kuyoya. Mwamona evi vyuma vyanavwahetha Njambi kupwa vya theho ndi? Mwatha kumwetha vati ngocho? Mwatha kumwetha ngocho nga mulanya vanu vaije mu nganda ya kutewela, mwafwa “ñavava” yakama ili muyehi.—Mateo 24:21; 2 Kolinte 6:1, 2.
AMBULULENI MUTHZIMBU WA VUMWENE MUMWETHE NGWENI MWAMONA KUYOYA KUPWA KWA THEHO
26-28. Matangwa etu analifu vati nawaje a kapolofweto Ezekiyele, cho twatha vati kukala mu chithzemo cha Njambi?
26 Kalethi ya vanu va Njambi matangwa ano inalifu naije ya vanu va mu matangwa a kapolofweto Ezekiyele uje ivanene chipangi kuli Yehova cha kunyunga njuvo ya Isalele. Njambi wamulekele ngwendi: “Unapande kuvanangula vije vinjikuleka.” Nga Ezekiyele wombwanethele chipangi chendi, nga vamwanene mulonga wa maninga a vanu vaje vathsile omwo vanyongethele Yelusalema. (Ezekiyele 33:7-9) Oloni Ezekiyele wapangele chipangi chendi, ngechi kakele na mulonga wa maninga.
27 Matangwa ano tuli ku mamanethelelo a kaye ka Satana. Ngechi Vakaleho va Yehova valimona kuvethzika kupanga chipangi cha kwambulula vya Vumwene vwa Njambi na vya litangwa lya Njambi lya “kufungulula vitothzi.” (Isaya 61:2; Mateo 24:14) Neni mukapanga na ndthzili mu chipangi echi cha kwambulula ndi? Kapositolo Paulu wapangele na ndthzili chipangi chendi cha kwambulula. Mukemwo wendekele ngwendi: “Yange kunjethi na mulonga wai, omwo kunjalikelele kwambulula kuli yeni vutumbe vwoshe vwa Njambi.” (Vilinga 20:26, 27) Netu tunapande kukavangeya mwanja wendi wauvwa.
28 Kutwapandele lika kumona kuyoya na maninga ngwe mwavimona Yehova, oloni tunapande kulingako vimo mangana tukale mu chithzemo chendi. Tunapande lalo kupwa va kujela ku mesho a Njambi. Eyi ñanda ikeyo itukathimutwiya mu kapetulu kanatako.
^ par. 12 Kengeni Toneni! ya Vundele ya August 2006, liputa 3-12 ivathoneka Vakaleho va Yehova.
^ par. 16 Anukeni ngweni Mbimbiliya kuyendekele matangwa anapande kukala nawo mbututu mwimo athinoni Yehova athe kuthompa munu uje athsiya mbututu wa mwimo.
^ par. 21 Kengeni Kapetulu 5, “Mumwatha Kujenjukila Kuli Vaka-Kaye.”
^ par. 69 Nga mushaka kuthzivuka vyavingi, kengeni Viñanda Vikwavo ha puta 215-216.
