KAPETULU 13
Vilika Vyathzinda Njambi
“Ethekeni kulilongetha vije vivwaheleletha Mwene.”—EFESO 5:10.
1. Yehova akanene vanu va chifwa muka kuli ikeye? Mwafwa vika vanapande kutwalelelaho kulinga vyuma vyashaka?
YESU wendekele ngwendi: “Vaka-kulemetha va vuthunga vakalemetha Tate mu sipilitu na mu vuthunga, mwafwa Tate ali na kutonda vanu va chifwa echi mangana vamulemethe.” (Yowano 4:23, NWT) Omwo Yehova mwakawana vanu va chifwa echi, ngwe muje mwamiwanene yeni lalo, akavashwenyetha kuli ikeye na kuli Munendi. (Yowano 6:44) Oku kunapu kuvethzika kwakama. Vaje vathzema vuthunga vwa mu Mbimbiliya vanapande ‘kwetheka kulilongetha vije vithzivitha Mwene kuvwaha’ mwafwa Satana wapwa muka-makuli wakama.—Efeso 5:10; Kujombolola 12:9.
2. Yehova wamona vati vaje vakapandakana vulombelo vwa vuthunga novu vwa makuli? Lumbununeni.
2 Kengeni vyuma vyalingiwile kuyehi na Munkinda wa Sinai omwo vaIsalele valekele Alone ngwavo avamungile njambi. Alone watavele na kuvamungila muna ngombe wa nkomba wa ngolinde, cho wavalekele ngwendi uje muna ngombe wemanenene Yehova. Wendekele ngwendi: “Imene kukakala chiwano cha kuthingimika Shukulu Kalunga.” Kuma Yehova wavwahelelele omwo vapandakanene vulombelo vwa vuthunga novu vwa makuli ndi? Embwe. Wanyongethele vaka-kulemetha tumponya va kupwa 3,000. (Kutuhuka 32:1-6, 10, 28) Eyi ñanda itulongetha vika? Itulongetha ngwayo nga tushaka kukala mu chithzemo cha Njambi, cho kutwapandele kukwata “chuma cha kujwala.” Tunapande lalo kujenjuka ku vyuma vyoshe vije vitanganetha vuthunga.—Isaya 52:11; Ezekiyele 44:23; Ngalatiya 5:9.
3, 4. Vika tunapande kuthzivithithila mwamuvwa vinangulo vya mu Mbimbiliya omwo tuthimutwiya ha vithemwa na vilika vivakalingi vanu?
3 Kuvindama, mu nima ya kuthsa kwa tupositolo, vaka-kutengulukila Njambi vaje valitumbwile kupwa vaka-Kilisitu vashangumukile kulinga vilika vya vaka-kaye na kunyunga matangwa vamwene vanu kupwa a ‘kujela’ na kuvipwitha vya vaka-Kilisitu. (2 Tesalonika 2:7, 10) Omwo tuthimutwiya ha vilika evi, mumona ngweni evi vilika vyamwetha sipilitu ya kaye, kethi sipilitu ya Njambi embwe. Cho lalo vilika vya ku kaye vyoshe vyalifwa. Vikashongangeya vanu vathzeme vyuma vya ku muvila, cho vikakundwiya vilongetha vya mu vulombelo vwa makuli na kupanda, vilinga vije vyalithala mu ‘Mbambilone Yakama.’ * (Kujombolola 18:2-4, 23) Anukeni ngweni Yehova wamwene na mesho endi muvyashangumukile vilika vya vunyengwe vya ku kaye, vije vivatembwinina vanu vavangi ano matangwa. Na matangwa ano vene wamona evi vilika kupwa vya vunyengwe. Netu tushaka kumona evi vilika ngwe mwavimoma Njambi.—2 Yowano 6, 7.
4 Yetu vaka-Kilisitu va vuthunga tuthzivuka ngwetu vilika vimo vikathzivitha Yehova kuvihya. Ngechi tunapande kulikumiya mu vimbunge vyetu twonwe kulinga evi vilika. Kuthimutwiya ha vyuma vyalingitha Yehova athzinde evi vilika, kutukwatha tujenjuke ku vyuma vyoshe vyoshe vije vitwonowetha kukala mu chithzemo cha Njambi.
CHILIKA CHA KULEMETHA LITANGWA VACHITENGULWILE KUPWA CHILIKA CHA KILISIMASI
5. Vika twendekelela ngwetu Yesu kathemukile ha 25 December?
5 Mu Mbimbiliya kuvatumbwilemo chilika cha kwanuka litangwa lyathemukile Yesu. Naumo wai athzivuka litangwa lyathemukile. Oloni tuthzivuka ngwetu Yesu kathemukile ha 25 December, ngonde ije yakala na lithika manene ku mutambela uje wa kaye. * Luka lalo wathonekele ngwendi ha thimbu yathemukile Yesu, ‘tunyungi vakele mu chana’ na kunyunga vimanga vavo. (Luka 2:8-11) Kumamanethelelo a December, mu Mbetelehema mwakele manene nyondthzi na lithika, cho vimanga vavashokelele mu malimba, ngechi mu ngonde eyi tunyungi kuvathele ‘kukala mu chana’ na kunyunga vimanga. Cho lalo Yosefa na Maliya vaile ku Mbetelehema mwafwa Sezale Angustu washikile vanu kuya na kulithoneketha. (Luka 2:1-7) Ngwe ngonde yathemukile Yesu yapwile ya lithika, Sezale ngwe kashikile vanu vaje valwithile chiyulo cha vaLoma vaye ku vinganda vivathemukilile vakukulwila vavo mu kukalithoneketha.
6, 7. (a) Vyuma vivakalingi ha Kilisimasi vyatunda kuli? (b) Ngila ivakalyanenamo vwana vaka-Kilisitu yalithethza vati na vaka-kulyana mavwana ha Kilisimasi?
6 Kilisimasi kuyapwile ya mu vithoneka embwe, oloni yatunda ku vilika vya kuthañulu vya vaka-kaye, vya kufwa ngwe chilika cha vaLoma cha Saturnalia cha kulemetha Saturn, uje wapwa njambi wa vundimi. Livulu limo lyendeka ngwavo vaka-kulemetha njambi wa Mithra, valingile chilika cha “kuthemuka kwa litangwa lya ndthzili” ha 25 December kwetheketha na kalenda yavo. (New Catholic Encyclopedia). Eli livulu lyendeka lalo ngwalyo, “Kilisimasi yashangumukile omwo kachivunga ka kulemetha litangwa kakele na ndthzili manene mu Loma” munima ya myaka 300 kutunda ha kuthsa kwa Kilisitu.
Vaka-Kilisitu vakana vakwavo mwafwa vavathzema
7 Ha matangwa a vilika vyavo, vanu va kujeneka kukulahela valyanene mavwana na kulya vyakulya vyavivwa, ngwe mutuli na kumona ha vilika vya Kilisimasi ano matangwa. Oloni mavwana avakalyana ha Kilisimasi, kuvethi kulyanawo ngwe muvendeka ku 2 Kolinte 9:7 ngwavo: “Ngechi vene, umo na umo napande kwana ngwe mwanayongwela, kethi ngwe kuvyana na vuthiwa nambe ngwe ha kuthindiya, omwo Njambi wathzema uje ana na kujolela.” Vaka-Kilisitu va vuthunga vakana kutundilila ku mbunge. Kuvethi kwangula litangwa limo lya kulyana mavwana, cho kuvethi kuvandamena ngwavo navo vavane. (Luka 14:12-14; tandeni Vilinga 20:35.) Vakandelela manene kuthokoka ku vyuma vivakakilikita vanu ha Kilisimasi na ku mikuli ivakakala nayo vanu vavangi ha Kilisimasi.—Mateo 11:28-30; Yowano 8:32.
8. Vaje vaka-mana vanene Yesu vwana vwa kwanuka litangwa lya kuthemuka ndi? Lumbununeni.
8 Vamo vanatha kwihula ngwavo kuma vaka-mana kuvanene Yesu vwana vwa kwanuka litangwa lyathemukile ndi? Embwe. Vwana vuvanene vwapwile lika ngila ya kuthingimikilamo munu wa theho kwetheketha na chithemwa cha vanu va kuthañulu. (1 Vimyene 10:1, 2, 10, 13; Mateo 2:2, 11) Vaje vaka-mana kuvethzile ha litangwa lyathemukile Yesu embwe. Muvethzile kuvawanene kambututu ka ngengu kali mu litanga lya vingombe, oloni vamuwanene mu njuvo te ali na vingonde vyavingi.
VIYENDEKA MBIMBILIYA HA MATANGWA A KUTHEMUKA
9. Vika vyalingiwile ha vilika vivatumbula mu Mbimbiliya vya kwanuka matangwa a kuthemuka?
9 Vanu vakavwahelela manene nga mbututu nathemuka. Oloni mu Mbimbiliya kumwethi muthzimbu umo wa ngamba ya Njambi uje walingile chilika cha kwanuka litangwa lyendi lya kuthemuka. (Myatho 127:3) Vevalele kuthoneka awa matangwa ndi? Embwe. Mbimbiliya yendeka lika chilika cha litangwa lya kuthemuka kwa Mwene wa ku Ingito na Helonde Antipase. (Tandeni Kushangumuka 40:20-22; Mako 6:21-29) Vyuma vyalingiwile ha vilika vivali evi vyapwile vyavivi. Ha chilika cha Helonde Antipase vavatwile mutwe wa Yowano Muka-kumbwitika.
10, 11. Vaka-Kilisitu va kulivanga vamwene vati vilika vya matangwa a kuthemuka, cho mwafwa vika?
10 Livulu limo lyendeka ngwavo: “Vaka-Kilisitu va kulivanga vamwene vilika vya kwanuka matangwa a kuthemuka kwa vanu kupwa vya vaka-kaye.” (The World Book Encyclopedia) Chakumwenako, vaNgiliki va kuthañulu vakulahelele ngwavo sipilitu ikaija ku munu na munu ha litangwa lya kuthemuka kwendi, cho ikamunyungu mu kuyoya kwendi kwoshe. Vanu va kujeneka kutava va mu matangwa aje valingile vilika vya kwanuka kuthemuka kwavo, mwafwa vakulahelele ngwavo kulinga ngocho kulingitha vinjambi vavo vanyungilile munu wathemukile ha litangwa olyo.” Vilika vya kwanuka matangwa a kuthemuka vyendelela hamo na kutahetha vingongonothi.
11 Vangamba va Njambi va kuthañulu kuvavyanene evi vilika vya matangwa a kuthemuka mwafwa ngwavo vyapwa vya vaka-kaye embwe, oloni nameme vavenya kuvashakele kuvilinga. Mwafwa vika? Mwafwa vapwile va kulikehetha, cho kuvamwene kuthemuka kwavo kupwa kwa theho manene ngechi valinge vilika. * (Mika 6:8; Luka 9:48) Oloni vashangathzalele Yehova ha kuvana kuyoya. *—Myatho 8:3, 4; 36:9; Kujombolola 4:11.
12. Litangwa lyetu lya kuthsa linapu vati lyalivwa kutuvakana lya kuthemuka?
12 Nga vanu va kulongwa vathsa, Yehova akavanuka, cho vakayoya lalo kulutwe. (Yombi 14:14, 15) Ku Muka-kwambulula 7:1 vendeka ngwavo: “Lithzina lyalivwa lyatuvakana mathzi a theho yakama, cho litangwa lya kuthsa lyatuvakana litangwa lya kuthemuka.” “Lithzina” lyalivwa linemanena luthsimo lwetu lwaluvwa lwa kupangela Njambi mu kulongwa. Vaka-Kilisitu vavashika kulinga lika chilika cha kuthsa kwa Yesu kethi kuthemuka kwendi embwe, mwafwa Yesu wakele na “lithzina” lyalivwa lije litulingitha tukovoke.—VaHevelu 1:3, 4; Luka 22:17-20.
CHILIKA CHA ISITA CHAPWA CHA KULEMETHA NJAMBI WA LUTHEMO
13, 14. Chilika cha Isita chatunda kuli?
13 Chilika cha Isita chatunda mu vulombelo vwa makuli, nameme vanu vachimwetha kupwa chilika cha kwanuka kuthanguka kwa Kilisitu. Lijwi lya Isita lyatunda ha lijwi lya Eostre nambe Ostara, njambi wa munakathzi wa vaka-Anglo-Saxon wa kutuhuka kwa litangwa na kuhwa kwa ndombo. Vanu vashangumukile vati kupangetha mayaki na tulumba ha Isita? Livulu limo lyendeka ngwavo mayaki “vawamona kupwa chuma chakama mwafwa emanena kuyoya na kuthanguka.” (Encyclopædia Britannica) Cho lalo kalumba wemanena luthemo. Chilika cha Isita chapwa chilika cha vaka kaye cha luthemo, oloni vachitengulula lika kupwa chilika cha kuthanguka kwa Kilisitu. *
14 Yehova atha kutavetha chilika cha vunyengwe cha luthemo chipwe cha kwanuka kuthanguka kwa Munendi ndi? Embwe. (2 Kolinte 6:17, 18) Mu Vithoneka kumwethi lishiko limwetha ngwavo vanu vanapande kulinga chilika cha kwanuka kuthanguka kwa Yesu. Kulinga chilika cha kwanuka kuthanguka kwa Yesu kwitila mu Isita wapwa mulonga wakama manene.
CHILIKA CHA KWANUKA LITANGWA LYA MWAKA WAUHA
15. Chilika cha litangwa lya mwaka wauha chatunda kuli?
15 Chilika cha litangwa lya mwaka wauha nacho chathsimana manene mu kaye. Echi chilika chatunda kuli? Livulu limo lyendeka ngwavo: “Mwene wa vaLoma, Julius Caesar wangwile litangwa lya January 1 kupwa litangwa lya kulinga chilika cha mwaka wauha mu 46 B.C. VaLoma vakundikile eli litangwa kuli Janus, njambi wa kushokolola vikolo na kushangumuka kwa myaka. Ngonde ya January yatunda ha lithzina lyou njambi Janus, uje wakele na vihanga vivali. Chihanga chimo chatalele kulutwe, cho chikwavo chatalele kunima.” (World Book Encyclopedia) Litangwa lya mwaka wauha na vyuma vikalingiwa ha litangwa eli vyalithethzathethza mu lifuti na lifuti. Mu mitambela yaingi vanu vakanene kalwa na kunwa mavwala ha litangwa eli. Oloni ku Loma 13:13 vatunangula ngwavo: “Ngwe vanu vaje vali na kuyoya mu cheke cha mutanya, kethi kulinga kalwa ka ku viwano, nambe kupenda, nambe kulinga vupangala, nambe kukethzima, nambe kulinga lwothzi, nambe lifuwa.”
CHILIKA CHENI CHA VULO CHIPWE CHA KUJELA
16, 17. (a) Mwafwa vika vaka-Kilisitu vaje vashaka kulyambata vanapande kuthinganyeka vinangulo vya mu Mbimbiliya ha kwilula vyuma vikalingiwa ha vilika vya vulo? (b) Vaka-Kilisitu vanapande kwanuka vika ha vithemwa vya kufwa ngwe kukuva loso mwilu nameme vyuma vyeka?
16 Vilika vya vulo vije vimwetha vilinga vya mu Mbambilone Yakama vyapwa vya mathzilo ku mesho a Njambi. (Mako 10:6-9) Mukemwo vendekela ku Kujombolola 18:23 ngwavo ololo “na lumo lwai vakathziva lijwi lya shombolwa na vavenya vulo mu [Mbambilone Yakama]” lalo.
17 Lifuti na lifuti lyakala na vithemwa vyalyo. Vithemwa vimo vinatha kusholoka kupwa vyavivwa na kwatha kunena ‘sande,’ nambe ngwetu kuvethzika kuli vaje valyambata na ku vangendthzi vaje vaija ku chilika, oloni hamo vyatunda mu Mbambilone. (Isaya 65:11) Chilika chimo cha kufwa ngocho chapwa cha kukuva loso mwilu nambe vyuma vyeka. Vaje vashangumukile echi chilika hamo vathinganyekele ngwavo vyakulya vithzivitha vakulu kuvwaha na kuvonwetha kuvulumuna vaje valyambata. Vanu vakulahelele lalo ngwavo loso ikanene luthemo na kuvwahelela na kutumbama myaka yaingi. Ngechi voshe vaje vashaka kukala mu chithzemo cha Njambi vanapande kujenjuka ku vilika evi vya mathzilo.—Tandeni 2 Kolinte 6:14-18.
18. Vinangulo muka vya mu Mbimbiliya vivanapande kwanuka vaje vashaka kulinga chilika cha vulo na vaje vavanalanya?
18 Vangamba va Yehova navo vanapande kujenjuka ku vilinga vya vaka-kaye vije vyatha kushawitha chilika chavo cha vulo, nambe kutanwitha vakwavo. Chakumwenako, kuvapandele kwendeka majwi amavi na matuka, nambe majwi alyepe aje atha kuthzivitha shwamwa vaje valyambata na vaje vali ku chilika. (Vithimo 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Vaka-Kilisitu vanapande kulikehetha, kuvapandele kulinga vilika vya ndando vije vikomowetha vanu na kumwetha “vyuma vyoshe vya muno mu kaye vije vanu vali na kulyaletha navyo.” (1 Yowano 2:16) Nga muyongola kulinga chilika cha vulo, anukeni ngweni Yehova ashaka mukale na chilika chije chimilingitha muvwahelele thimbu yoshe, kethi kuliveya embwe. *
KULINJENGULA VINGANJA CHATUNDA MU VULOMBELO NDI?
19, 20. Livulu limo lyendeka ngwavo kulinjengula vinganja chatunda kuli? Cho mwafwa vika vaka-Kilisitu vanapande kuvyana vilinga vya chifwa echi?
19 Vanu vashaka manene kulinjengula vinganja ha vilika vya vulo na ha viwano vyeka. Livulu limo lyendeka ngwavo: “Kulinjengula vinganja . . . hamo chatunda ha chilika cha kuthañulu chije vanu vakele na kwana maninga nambe vwala ku tulunga twavo . . . mangana tulunga twavo vavakwithule, nambe kuvakulahetha ngwavo ‘vayoye myaka yaingi,’ na kupwa ‘va kulikangula.’”—The 1995 International Handbook on Alcohol and Culture
20 Vanu vavangi kuvethi kuthinganyeka ngwavo kulinjengula vinganja chatunda mu vulombelo, nambe mu vilinga vya vundemone. Nameme ngocho, kujundula vinganja vya vwala mwilu vanapande kuchimona kupwa ngila ya kulombelamo vukwathi ku “vinjambi” mangana vavavethzikithe mu ngila ije kuilitombola na Vithoneka.—Yowano 14:6; 16:23. *
“YENI MWATHZEMA SHUKULU KALUNGA MUNAPANDE KUTHZINDA VUVI”
21. Vaka-Kilisitu vanapande kujenjuka ku vilika muka nameme kuvyakundamene ku vulombelo? Cho mwafwa vika vanapande kulingila ngocho?
21 Mu mafuti amo vakafwete vimbongo mu kulinga vilika vyakama mwaka na mwaka vije vimwetha vilinga vimo vya mu Mbambilone Yakama. Ku vilika evi, vanu vakakini mu ngila ije ishangumuna lishungu lya kulilala, cho lalo vakathzumbangeya yoyethi ya vaka-kulilala mu vushwama vumo. Vaje “vathzema Yehova” vanapande kukala ku vilika vya chifwa echi ndi? Kuma vamwetha ngwavo vathzinda vyavivi nga navo valikoveletha mu vilika evi ndi? (Myatho 1:1, 2; 97:10) Vaka-Kilisitu valinga mwamuvwa nga vatembwinina muka-kwimba myatho uje walombele ngwendi: “Tengulwila mesho ange kweka, ngechi kethi njimone vyuma vyangocho.”—Myatho 119:37.
22. Vilika muka vyanatha muka-Kulisitu kulyangwila vavenya kwetheketha na chitakutaku chendi?
22 Ha matangwa a vilika vya vaka-kaye, muka-Kilisitu napande kunyanyama kutewa amwetha ngwe nendi nalikovelethamo. Paulu wathonekele ngwendi: “Vyoshe ulinga, nambe ulya nambe unwa, vilinge mu kwana Njambi vumpau.” (1 Kolinte 10:31; kengeni chipalo cha “ Kwangula Mwamuvwa vya Kulinga,” ha liputa 158-159.) Oloni nga chilika chimo kuchakundamene ku vulombelo vwa makuli, nambe ku vupolitiki, cho lalo kuchalipyakanene na mashiko a mu Mbimbiliya, cho muka-Kilisitu napande kulyangwila ikeye vavenya kuchilinga indi embwe. Oloni napande kwaka vakwavo mu viyongola kutewa avatanwitha.
SHANGATHZALENI NJAMBI MU VYENDEKA NA MU VILINGA
23, 24. Twatha vati kwana vukaleho vwavuvwa ha mashiko a Yehova a kuthungama?
23 Vanu vavangi vamona matangwa a vilika vya kuthsimana kupwa thimbu ya kuliwana na vavushoko na vavuthamba vavo. Nga munu atuthinganyekela mwamuvi ngwendi tunahyanetha kukava mashiko a mu Mbimbiliya, cho twatha kumulumbunwina mwamuvwa ngwetu Vakaleho va Yehova vathzema kulikungulula hamo na vavushoko na vavuthamba vavo. (Vithimo 11:25; Muka-Kwambulula 3:12, 13; 2 Kolinte 9:7) Tukalikuu kuliwana hamo na vakwetu vatwathzema yoshe yoshe thimbu mu mwaka. Oloni kutushaka kulikoveletha mu vilika vije vipokola mashiko a Njambi mwafwa twamuthzema na kuthzema mashiko endi a kuthungama.—Kengeni chapalo cha “ Kulemetha kwa Vuthunga Kukanene Kuvwahelela Kwakama,” ha liputa 156.
24 Vakaleho vamo vanakwatha vanu va vimbunge vyavivwa mu kuthimutwiya navo vithimpi vili mu kapetulu 16 ka livulu lya Vika Viyitulongetha Mbimbiliya? * Anukeni ngweni tushaka kukwatha vanu vathzivuke vuthunga, kethi kulikanangana navo embwe. Ngechi kaleni na kathingimiko na mbunge yaivwa, cho “endekethi yeni thimbu yoshe inapande kupwa yaivwa ya mbwathe na kuvwaheleletha.”—Kolose 4:6.
25, 26. Vithemi vatha vati kukwatha vana vavo vakanyamethe likulahelo lyavo na kuthzema Yehova?
25 Yetu vangamba va Yehova, twalilongetha vyavingi. Tuthzivuka ovyo vikatulingitha tutave kulinga vyuma vimo na kuvyana vikwavo. (VaHevelu 5:14) Ngechi vithemi, longetheni vana veni vathzivuke vinangulo vya mu Mbimbiliya. Nga mulinga ngocho, cho mukanyametha likulahelo lyavo. Muvalongetha vapangethe Vithoneka mu kukumbulula vaje vavehula ha vyuma vivakulahela. Cho lalo muvakwatha vathzivuke ngwavo Yehova wavathzema.—Isaya 48:17, 18; 1 Petulu 3:15.
26 Voshe vaje valemetha Njambi mu “sipilitu na mu vuthunga” kuvapandele lika kujenjuka ku vilika vije kuvilitombola na Vithoneka embwe, oloni vanapande lalo kupwa vaka-vuthunga mu kuyoya kwavo kwoshe. (Yowano 4:23) Ano matangwa vanu vavangi vali na kwombwanetha kukala na vuthunga. Oloni mu kapetulu kanatako vatuleka ngwavo vingila vya Njambi vyapwa vyavivwa thimbu yoshe.
^ par. 3 Kengeni ñanda ya “ Njinapande Kulinga Echi Chilika Ndi?” mu chipalo chili ha liputa 148-149. Matangwa amo avamona vanu kupwa a “kujela” vawathoneka mu livulu lya Watch Tower Publications Index, livathoneka Vakaleho va Yehova.
^ par. 5 Mithzimbu ya mu Mbimbiliya na yeka ya kuthañulu yamwetha ngwayo Yesu wathemukile mu mwaka wa 2 B.C.E. mu ngonde ya vaYunda ya Ethanime, ije yalitombola na ngonde ya September/October ano matangwa.—Kengeni livulu lya Insight on the Scriptures, Volume 2, ha liputa 56-57, livathoneka Vakaleho va Yehova.
^ par. 11 Kengeni chipalo cha “ Matangwa a ‘Kujela’ na Vulombelo vwa Kulemetha Satana” ha liputa 150.
^ par. 11 Mashiko endekele ngwavo munima ya kupapa, munakathzi wapandele kwana ñombelo ya vuvi kuli Njambi. (VaLevi 12:1-8) Eli lishiko lyanukithile vanu ngwavo vithemi vakatambwitha vana vavo vuvi ha kuthemuka. Ngechi lyakwathele vaIsalele vamone kuthemuka kwa mwana mu ngila yaivwa na kuvalingitha vavyane vilika vya vaka-kaye vya matangwa a kuthemuka.—Myatho 51:5.
^ par. 13 Eostre (nambe Eastre) wapwile njambi wa munakathzi wa luthemo. Livulu limo lyendeka ngwavo ou njambi “wakele na kalumba mu ngonde ije yathemene manene mayaki, cho vithimbu vimo vamumwethele ali na mutwe wa kalumba.”—The Dictionary of Mythology
^ par. 18 Kengeni viñanda vitatu vije vinendeka ha vilika vya vulo na ha viwano vya kulya mu Kaposhi ka Kukengela ka Silozi ka October 15, 2006, liputa 18-31.
^ par. 20 Kengeni Kaposhi ka Kukengela ka Silozi ka February 15, 2007, liputa 30-31.
^ par. 24 Livathoneka Vakaleho va Yehova.
