Yeni ku mithzimbu

Yeni ku mitwe ya viñanda

Biñanda bya Kushongo

Biñanda bya Kushongo

1 YEHOVA

Lizina lya Njambi likelyo Yehova, co lilumbununa ngwalyo “Akalingisa Byuma Bikaleko.” Yehova ikeye watangele byuma byoshe mwafwa wapwa Njambi wa nzili yoshe. Wakala na nzili ya kulinga byoshe byashaka kulinga.

Mu Cihebelu, lizina lya Njambi balisonekele mu bisona biwana. Co mu Ingilishi babisona ngwabo YHWH nambe JHVH. Mu bisoneka bya Cihebelu bya kulibanga, lizina lya Njambi balisonekamo lwa kupwa 7,000. Banu mu kaye koshe bali na kutumbula lizina lya Yehova mu bingila bya kulisezaseza kwesekesa na ndaka yabo.

Capi 1, pala 15

2 MBIMBILIYA YATUNDA KULI NJAMBI

Njambi ikeye babenya Mbimbiliya, oloni wapangesele banu mu kuisoneka. Wapangesele aba banu ngwe mwakalingi kuku ya munu uje aleka mutekulyendi amusonekele mukanda. Njambi wapangesele sipilitu yendi ya kujela mu kutwamenena baje basonekele Mbimbiliya mangana basoneke bisinganyeka byendi. Sipilitu ya Njambi yabakwasele mu bingila bya kulisezaseza. Bamo batambwile mizimbu kwitila mu bimona, beka mu bilota.

Capi 2, pala 5

3 BINANGULO

Ebi binapu bilongesa bya mu Mbimbiliya bije bilumbununa busunga. Cakumwenako, cinangulo ca “builanyo bwabubi bubiisa bilinga byabibwa,” cimwesa ngwaco banu batulizema nabo basa kutushongangeya kulinga byabibwa nambe byabibi. (1 Kolinte 15:33) Co cinangulo ca kwendeka ngwaco “munu ateja bije byanakubile,” cimwesa ngwaco kutwasa kutewa bukalu buje butunda mu bilinga byetu.—Ngalatiya 6:7.

Capi 2, pala 12

4 BUPOLOFWETO

Bunapu majwi a kutunda kuli Njambi. Bunasa kupwa majwi a kulumbununa cizango ca Njambi, cilongesa ca futisi yaibwa, lishiko nambe majwi a kusompa. Bunasa lalo kupwa majwi a byuma bikalingiwa kulutwe. Bupolofweto bwabungi bwa mu Mbimbiliya bwalishulisilila laja.

Capi 2, pala 13

5 BUPOLOFWETO BUJE BUNENDEKA HALI MESIYA

Yesu ikeye washulisilile bupolofweto bwabungi bwa mu Mbimbiliya buje bunendeka hali Mesiya. Taleni cipalo ca “ Bupolofweto Buje Bunendeka Hali Mesiya.”

Capi 2, pala 17, majwi ali mwisi.

6 BYATANGELELE YEHOVA LINO LIFUTI-LIBU

Yehova watangele lino lifuti-libu mangana lipwe paladaisi, limbo lyalibwa lya banu baje bamuzema. Biyongola byendi kubyatengulukile. Njambi ololo atundisako bubi na kwana banu bendi kuyoya kwa myaka yoshe.

Capi 3, pala 1

7 SATANA LIYABOLO

Satana wapwa kangelo uje watengulukilile Njambi. Bamusana ngwabo Satana, kulumbununa “Muka-kulwisa,” mwafwa ali na kulwisa Yehova. Bamusana lalo ngwabo Liyabolo, kulumbununa ngwabo “Muka-kubangeya.” Bamulukile eli lizina, mwafwa ali na kubangeya Njambi biñanda bya makuli, co ali na kukwisa banu.

Capi 3, pala 4

8 TUNGELO

Yehova wabangelele kutanga tungelo simbu kanda atange lifuti-libu. Wabatangele kuyoya mwilu. Tungelo bapwa babangi manene. (Ndanyele 7:10) Bakala na mazina na bifwa bya kulisezaseza. Tungelo ba kulongwa bakabyana kubalemesa. Bakala na bitwamo na bipangi bya kulisezaseza. Bamo bakapangela ku litanda lya Yehova, bamo bapwa baka-kutwala mizimbu yendi, bamo bakanyungu na kutwamenena bangamba bendi ba hano hasi, bamo bapwa baka-kusompa, beka bakakundwiya cipangi ca kwambulula. (Myaso 34:7; Kujombolola 14:6; 22:8) Kulutwe, tungelo bakakwasa Yesu mu kulwa nzita ya Alamagidoni.—Kujombolola 16:14, 16; 19:14, 15.

Capi 3, pala 5; Capi 10, pala 1

9 BUBI

Bubi bwapwa bilinga nambe bisinganyeka bije kubilitombola na cizango ca Yehova. Njambi natwana mashiko na binangulo kutewa tulinga bubi bwa shakelo, mwafwa bwasa kutsiya busamba bwetu nendi. Yehova mwatangele byuma ha kulibanga, byoshe byalumbunukile. Oloni Adama na Eva mubalingile bubi, kubapwile lalo ba kulumbunuka. Bakulubalele na kutsa, mukemwo netu tuli na kukulubala na kutsa mwafwa tunatambula ku bubi bwa Adama.

Capi 3, pala 7; Capi 5, pala 3

10 ALAMAGIDONI

Nzita ya Njambi ije ikanyongesa kaye ka Satana na kutundisako bubi bwoshe.

Capi 3, pala 13; Capi 8, pala 18

11 BUMWENE BWA NJAMBI

Bumwene bwa Njambi bwapwa fulumende yanashimbika Yehova mwilu. Yesu Kilistu ikeye Mwene wayo. Yehova akapangesa obu Bumwene mu kutundisako bubi bwoshe. Bumwene bwa Njambi bukayula na hano hasi hoshe.

Capi 3, pala 14

12 YESU KILISTU

Njambi wabangele kutanga Yesu asina atange byuma byoshe. Yehova watumine Yesu hano hasi akutsile banu boshe. Yesu bamutsiile, oloni Yehova wamusangwile ku batsi. Yesu ikeye Mwene uje ali na kuyula mu Bumwene bwa Njambi bwa mwilu.

Capi 4, pala 2

13 BUPOLOFWETO BWA BYALUMINGO 70

Mbimbiliya yapolofwetele simbu ije yakasholoka Mesiya. Yamwesele ngwayo akasholoka ku mamaneselelo a simbu ibatumbula ngwabo byalumingo 69, ije yashangumukile mu mwaka wa 455 B.C.E. na kuhwa mu mwaka wa 29 C.E.

Tuzibuka bati ngwetu yahwile mu 29 C.E.? Simbu ya byalumingo 69, yashangumukile mu mwaka wa 455 B.C.E. omwo Nehemiya waile ku Yelusalema mu kushangumuka kutungulula nganda. (Ndanyele 9:25; Nehemiya 2:1, 5-8) Lijwi lya “calumingo” litwanukisa matangwa 7. Ngeci, byalumingo bibanendeka omu mu bupolofweto keti byalumingo bya matangwa 7, oloni myaka 7 kwesekesa na labesi ya bupolofweto ya “litangwa limo ha mwaka.” (Kulava 14:34; Ezekiyele 4:6) Oku kulumbununa ngwabo calumingo cimo cimanena myaka 7, co byalumingo 69 binapu myaka 483 (69 x 7). Nga tulaba myaka 483 kushangumukila mu mwaka wa 455 B.C.E., itutwala ku mwaka wa 29 C.E. Ou ukewo mwaka ubambwitikile Yesu na kupwa Mesiya.—Luka 3:1, 2, 21, 22.

Mu bupolofweto bene obu banendekamo lalo calumingo cikwabo cije cimanena myaka 7 ikwabo. Mu simbu eyi bene, mu mwaka wa 33 C.E., Mesiya bakamutsiya. Co kushangumuka mu mwaka wa 36 C.E., muzimbu waubwa wa Bumwene bwa Njambi bakawambulula ku miyati yoshe, keti kuli Bayunda lika embwe.—Ndanyele 9:24-27.

Capi 4, pala 7

14 CILONGESA CA MAKULI CA BINJAMBI BATATU

Mbimbiliya inalongesa ngwayo Yehova ikeye Ishamatanga, co wabangele kutanga Yesu simbu kanda atange byuma byoshe. (Kolose 1:15, 16) Yesu kapwile Njambi Muka-nzili Yoshe. Kalitumbwile ngwendi wapwa hamolika na Njambi. Wendekele ngwendi: “Tate wapwa wakama kutubakana yange.” (Yowano 14:28; 1 Kolinte 15:28) Oloni mu bulombelo bumo bali na kulongesa ngwabo kwakala Binjambi Batatu. Kulumbununa ngwe mu Njambi umo muli banu batatu, muli Tate, Mwana na sipilitu ya kujela. Oloni mu Mbimbiliya kubendekelemo “Binjambi Batatu.” Eci cinapu cilongesa ca makuli.

Sipilitu ya kujela yapwa nzili ya Njambi ije kutwesi kumona, co ali na kuipangesa mu kushulisilila cizango cendi. Kuyapwile munu embwe. Cakumwenako, baka-Kilistu ba kulibanga “bashulile na munzinzime [sipilitu] wa kujela.” Yehova wendekele ngwendi: “Njiketila munzinzime wange hali munu na munu.”—Vilinga 2:1-4, 17.

Capi 4, pala 12; Capi 15, pala 17

15 CILINDAKANO

Baka-Kilistu ba busunga kubesi kupangesa cilindakano mu kulemesa Njambi. Mwafwa bika?

  1. Cilindakano banacipangesa mu bulombelo bwa makuli ha myaka yaingi. Kusañulu cilindakano bacipangesele ku banu baje kubalemesele Njambi. Mu myaka 300 ya kulibanga kutunda ha kutsa kwa Yesu, baka-Kilistu kubakele na kupangesa cilindakano mu kulemesa Njambi. Kupangesa cilindakano kwashangumukile omwo Constantine, Mwene wa Baloma wacipwisile kupwa cizibukilo ca bulombelo bwa baka-Kilistu. Wapangesele cilindakano mu kutsimanesa bulombelo bwa baka-Kilistu. Cilindakano kucakundamene kuli Yesu Kilistu embwe. Libulu limo ngwalyo: “Cilindakano bacipangesele mu bisemwa bya banu baje bayoyele simbu kanda bulombelo bwa baka-Kilistu bukaleko, na mubisemwa bya banu baje kubapwile baka-Kilistu.” (New Catholic Encyclopedia)

  2. Yesu kubamutsiilile ha cilindakano. Majwi a Cingiliki abananungulula ngwabo cilindakano, alumbununa “citi ca kwimika,” “mukambo” nambe “muti.” Mbimbiliya ya The Companion Bible ngwayo: “Mu Cingiliki ca [Lizibasano Lyaliha] kukwesi hamo habanendeka bya mikambo ibali.” Yesu bamutsiilile ha citi cimo ca kwimika.

  3. Yehova kesi kushaka ngwendi tupangese tuponya nambe bifwisa mu kulemesa kwetu.—Kutuuka 20:4, 5; 1 Kolinte 10:14.

Capi 5, pala 12

16 CANUKISO

Yesu washikile bandongesi bendi ngwendi balinge Canukiso ca kutsa kwendi. Bakalingi eci cilika ha litangwa lya Nisane 14, litangwa lije libakele na kulinga Baisalele cilika ca Paseka. Ku Canukiso, baketisamo likende na binyu bije bimanena mubila na maninga a Yesu. Baje bakayula na Yesu mwilu bakebo bakali likende na kunwa binyu. Baje bali na lilabelelo lya kukayoya hano hasi bakamwesa kasingimiko mu kuya ku Canukiso, oloni kubesi kulya likende nambe kunwa binyu.

Capi 5, pala 21

17 MWONYO

Mu Mbimbiliya ya Ingilishi ya New World Translation, banapangesa lijwi lya “mwonyo” mu kulumbununa (1) munu, (2) kasitu, (3) kuyoya kwa munu nambe kwa kasitu. Kengeni byakumwenako bino:

  • Munu. “Ha matangwa aje . . . banu babandondo baje bakele mu bwato, bapwile batanu na batatu [nameme myonyo itanu na itatu, NWT], bakebo bobokele ku mema.” (1 Petulu 3:20) Lijwi lya “mwonyo” hano limanena banu, Nowa, munakazi wendi, bana babo batatu ba banalume na banakazi babo.

  • Kasitu. “Njambi wendekele ngwendi: ‘Mu mema mukale byuma byabingi bya kuyoya [“myonyo yaingi ya kuyoya,” NWT, majwi ali mwisi], co tuzila bapulule ha mukambwila.’ Asinoni Njambi wendekele ngwendi: ‘ha nunda hakale byuma bya kuyoya [“myonyo yaingi ya kuyoya,” NWT, majwi ali mwisi] ngwe ku miyati yabyo yoshe, bimuna naba baka-kulikoka, na tusitu ba mushwata ba ha nunda ku miyati yabo yoshe. Co calingiwile.”—Kushangumuka 1:20, 24.

  • Kuyoya kwa munu nambe kwa kasitu. Yehova walekele Mosesa ngwendi: “Banu boshe baje bakele na kushaka kukutsiya [“na kushakazeka mwonyo wobe,” NWT, majwi ali mwisi] banatsi laja.” (Kutuuka 4:19) Yesu mwakele hano hasi wendekele ngwendi: “Yange kanyungi wamubwa, kanyungi wamubwa ali na cizango ca kutsila [ca kwana mwonyo wendi, NWT] bimanga.”—Yowano 10:11.

    Co lalo nga munu alinga cuma na ‘mwonyo wendi woshe,’ acilinga mu kushubuluka na nzili yendi yoshe. (Mateo 22:37; Kwituluka mu Mashiko 6:5) Lijwi lya “mwonyo” linasa lalo kulumbununa lishungu lya cuma ca kuyoya. Co lalo munu wa kutsa nambe cibimbi banasa kumutumbula ngwabo mwonyo wa kutsa.—Kulava 6:6; Visimo 23:2; Isaya 56:11; Hangai 2:13.

Capi 6, pala 5; Capi 15, pala 17

18 SIPILITU

Lijwi lya Cihebelu na Cingiliki libanatengulula ngwabo “sipilitu” banalipangesa mu bingila bya kulizesaseza mu Mbimbiliya ya Ingilishi ya New World Translation. Oloni banalikundika ku byuma bije kutwasa kumona, bya kufwa ngwe mpunzi, nambe muku wa munu na kasitu. Banasa lalo kulipangesa mu kutumbula munu wa ku sipilitu, nambe sipilitu ya kujela ije yapwa nzili ya Njambi. Mbimbiliya kuyesi kulongesa ngwayo kwakala cuma cimo cikatundu ku munu na kutwalelelaho kuyoya nga natsi embwe.—Kutuuka 35:21; Myaso 104:29; Mateo 12:43; Luka 11:13.

Capi 6, pala 5; Capi 15, pala 17

19 NGEHENA

Ngehena yapwile cimbongo cakele kuyehi na Yelusalema muje mubakele na kumbila mazilo na kuwenyekelamo. Kukwesi bukaleho bumwesa ngwabwo mu simbu ya Yesu, banu nambe tusitu babenyekele na myonyo yabo muje mu cimbongo. Ngeci, Ngehena kuilumbununa ngwayo wapwa mwela uje kutwesi kumona, kuje kukai banu ba kutsa na kubayandeselako. Yesu mwendekele bya kumbila banu mu Ngehena, walumbunwine kubanyongesa.—Mateo 5:22; 10:28.

Capi 7, pala 20

20 LILOMBELO LYA MWENE

Lilombelo lyalombele Yesu mu kulongesa bandongesi bendi mwakulombela. Bamo bakalisana ngwabo lilombelo lya Tate Yetu, nameme ngwabo Lilombelo lya Mwene. Cakumwenako, Yesu watulongesele tulombele ngwetu:

  • “Balemese [nameme bajelese] lizina lyobe”

    Tuli na kulombela ngwetu Yehova atundiseko byuma bije binajwalesa lizina lyendi. Napande kulinga ngoco mangana boshe baje bali mwilu na hano hasi basingimike lizina lyendi.

  • “Bumwene bwobe bwije”

    Tuli na kulombelela fulumende ya Njambi mangana inyongese kaye kakabi ka Satana na kuyula hasi hoshe na kupwisaho paladaisi.

  • “Cizango cobe bacilinge hano hasi”

    Tuli na kulombela ngwetu cizango ca Njambi cilingiwe hano hasi mangana banu ba kwononoka bayoye mu Paladaisi, ngwe muje mwayongwelele Yehova ha kutanga banu.

Capi 8, pala 2

21 NDANDO YA KUPATULA

Yehova wanene ndando ya kupatula mangana obole banu ku bubi na ku kutsa. Ndando ya kupatula ikeyo yasele kulanda kuyoya kwa kulumbunuka kuje kwazimbalesele Adama na kukwasa banu balikute busamba na Yehova lalo. Njambi watumine Yesu hano hasi mangana akutsile baka-bubi boshe. Banu boshe basa kukayoya myaka yoshe na kupwa ba kulumbunuka mwafwa ya kutsa kwa Yesu.

Capi 8, pala 21; Capi 9, pala 13

22 BIKA MWAKA WA 1914 WAPWILA WA KULITILA?

Bupolofweto bwa ku Ndanyele capita 4 butulongesa ngwabwo Njambi washimbikile Bumwene bwendi mu 1914.

Bupolofweto: Yehova walotesele Mwene Nebukataneza cilota ca muti wakama uje ubashinjile. Muje mu cilota, wamwene lilenge lya butale na bunengu banalizengeleka ku ntsina ya citi mangana conwe kujobelela “ha myaka itanu na ibali,” nameme ha bisimbu bitanu na bibali. Kutundaho asina uje muti ujobelela lalo.—Ndanyele 4:1, 10-16.

Bitulilongesa kuli obu bupolofweto: Muti wimanena ciyulo ca Njambi. Ha myaka yaingi, Yehova wapangesele bimyene mu Yelusalema mangana bayule Baisalele. (1Mizimbu 29:23) Oloni aba bimyene bongumukile, ngeci biyulo byabo byahwile. Yelusalema bainyongesele mu mwaka wa 607 B.C.E. Ou mwaka ukewo ubashangumukilile kulaba “myaka itanu na ibali,” nameme bisimbu bitanu na bibali. (2 Vimyene 25:1, 8-10; Ezekiyele 21:25-27) Omwo Yesu wendekele ngwendi: “Baka-kujeneka kukulahela, bakalyatangela Yelusalema noho simbu yabo inete,” wakundikile bene oku ku ‘bisimbu bitanu na bibali.’ (Luka 21:24) Ngeci, ebi ‘bisimbu bitanu na bibali’ kubyahwile mu simbu yakele Yesu hano hasi. Yehova wakulahesele kwangula Mwene ku mamaneselelo ebi ‘bisimbu bitanu na bibali.’ Ciyulo ca Mwene wamuha, Yesu, cikanenela banu ba Njambi bibezikiso byabingi bije bikakalako myaka yoshe.—Luka 1:30-33.

Bulaha bwa ‘bisimbu bitanu na bibali: ‘Bisimbu bitanu na bibali’ byapwile myaka 2,520. Nga mulaba myaka 2,520 kushangumukila mu mwaka wa 607 B.C.E., yakuhwila mu mwaka wa 1914. Ou ukewo mwaka uje Yehova wangwile Yesu kupwa Mesiya, Mwene wa Bumwene bwa Njambi mwilu.

Nambala ya 2,520 tunaiwana bati? Mbimbiliya inamwesa ngwayo myaka itatu na bingonde bitanu na imo anapu matangwa 1,260. (Kujombolola 12:6, 14) Ngeci, ‘bisimbu bitanu na bibali,’ binapu matangwa 2,520, nameme kukumbasana matangwa 1,260 lubali. Matangwa 2,520 apwa myaka 2,520 kwesekesa na labesi ya bupolofweto ya “litangwa limo ha mwaka.”—Kulava 14:34; Ezekiyele 4:6.

Capi 8, pala 23

23 MINGELI KANGELO WAKAMA

Lijwi lya “kangelo wakama” lilumbununa “mwata wa tungelo.” Mbimbiliya inatumbula kangelo wakama umolika, lizina lyendi ikeye Mingeli.—Ndanyele 12:1; Yunda 9.

Mingeli wapwa Ntwama wa mbunga ya tungelo ba Njambi ba kulongwa. Ku Kujombolola 12:7 ngwabo: “Mingeli na tungelo twendi balwile nzita na uje canza-ngombe na tungelo twendi.” Ku Kujombolola banendeka ngwabo Yesu ikeye Ntwama wa mbunga ya tungelo ba Njambi. Ngeci Mingeli linapu lizina likwabo lya Yesu.—Kujombolola 19:14-16.

Capi 9, pala 4

24 MATANGWA A KUKOTOKA

Awa majwi enika ku simbu ije kukasholoka byuma byakama hano hasi omwo kanda Bumwene bwa Njambi bunyongese kaye ka Satana. Mbimbiliya inapangesa lalo majwi akwabo a kufwa ngwe “kukotoka [mamaneselelo, NWT] kwa futisi ya byuma” na “kwija [kukalako, NWT] kwa Muna Munu.” Majwi oshe awa enika ku simbu imolika. (Mateo 24: 3, 27, 37) “Matangwa a kukotoka” aputukile omwo Bumwene bwa Njambi bwashangumukile kuyula mwilu mu 1914, co akahwa mubakanyongesa kaye ka Satana ha Alamagidoni.—2 Timateo 3:1; 2 Petulu 3:3.

Capi 9, pala 5

25 KUSANGUKA

Nga Njambi endula munu uje natsi mangana ayoye lalo, co uje munu nasanguka. Mbimbiliya inendeka banu ba kupwa 9 babasangwile. Co Elinja, Elisha, Yesu, Petulu na Paulu nabo basangwile banu. Nzili ya Njambi ikeyo yabakwasele kulinga ebi bikomokeso. Yehova nakulahesa kukasangula banu “bababwa naba bababi” bakayoye hano hasi. (Vilinga 24:15) Mbimbiliya inendeka lalo bya banu baje basanguka na kuya mwilu. Oku kuli na kulingiwa omwo banu ba kubwabesa, nameme banangula Njambi basanguka mangana bakayoye na Yesu mwilu.—Yowano 5:28, 29; 11:25; Filipu 3:11; Kujombolola 20:5, 6.

Capi 9, pala 13

26 BUNDEMONE (KUPANDA)

Bundemone nambe kupanda kunapu futisi yaibi ya kwendeka na bandemone. Munu nasa kwendeka nabo ikeye babenya, nambe kupangesa bimbanda, nambe baka-kutaha. Baka-kupanda bakulahela ngwabo nga munu natsi, sipilitu yendi ikatundu kuli ikeye na kulimuka mukulu. Bandemone bali na kungumuna banu mangana bonwe kwononoka Njambi. Bilinga bikwabo bya bundemone binapu kutahesa bingongonosi, kutaha bingombo, maseno na bulozi. Mabulu amangi, mavidio, bilanyo, myaso bili na kulingisa banu bamone bilinga bya bundemone na maseno kupwa byabibwa. Bilika byabingi bya kukundama ku kutsa, bya kufwa ngwe kukombelela bakulu, bilika bya kuzumbangeya batsi, bilika bya kwanuka batsi, kusakesa bifwile na bizila bya ha myala, binapu bingila bya kusimutwiya na bandemone. Banu bamo lalo bakalehula bimpelo mangana bapangese nzili ya bandemone.—Ngalatiya 5:20; Kujombolola 21:8.

Capi 10, pala 10; Capi 16, pala 4

27 CIYULO CA YEHOVA

Yehova wapwa Njambi Muka-nzili Yoshe, co ikeye watangele lilu na hasi. (Kujombolola 15:3) Ikeye babenya byuma byoshe, co lalo ali na moko, nameme nzili ya kuyula byuma byatanga. (Myaso 24:1; Isaya 40:21-23; Kujombolola 4:11) Nana mashiko ku byuma byoshe byatanga. Yehova ali lalo na nzili ya kwangula bamo bakayule mwilu. Tukundwiya ciyulo ca Yehova nga tumuzema na kumwononoka.—1 Mizimbu 29:11.

Capi 11, pala 10

28 KUTUNDISA LIMO

Kutundisa limo kwapwa kutsiila shakelo mbututu uje acili mwimo. Oku keti kutsa kwa monde nambe kwa bukalu bumo bwa mu mubila wa munu embwe. Kutunda ha simbu yashangumuka mbututu mwimo, akapu munu wa kulimanena.

Capi 13, pala 5

29 KWAKA MANINGA MU MUBILA

Inapu sakesi ya ku cipatela ya kwaka maninga hawo mu mubila wa mubezi, nambe kumwaka cuma cimo ha byuma byakama biwana bije byatunga maninga. Awa maninga anasa kupwa a munu weka, nambe maninga endi aje abanatulika. Byuma byakama biwana bije byatunga maninga bikebyo plasma, red blood cells, white blood cells na platelets.

Capi 13, pala 13

30 KUNYANYAMESA

Lijwi lya “kunyanyamesa” libapangesa mu Mbimbiliya, kulilumbununa kwana kashitiko. Munu uje ibananyanyamesa, banamunangula, banamulongesa na kumwolola. Yehova kesi kunangula banu nambe kubanyanyamesa mu ngila ya bukenya. (Visimo 4:1, 2) Yehova nana bisemi mwanja waubwa. Kunangula, nameme kunyanyamesa kwendi kwapwa kwakubwa mwafwa kulingisa munu azeme kumunyanyamesa. (Visimo 12:1) Yehova wazema banu bendi, ngeci ali na kubalongesa. Ali na kubana mashiko aje abakwasa baseze bisinganyeka byabibi na kulinga byuma bije bimuzibisa kubwaha. Kunyanyamesa bana kunambateselela na kubakwasa bazibisise obyo bibanapande kwononokela. Kulumbununa lalo kubalongesa bazeme Yehova, Lijwi lyendi Mbimbiliya na kuzibisisa mwamubwa binangulo byakalamo.

Capi 14, pala 13

31 BANDEMONE

Banu ba nzili ba ku sipilitu baje kutwesi kumona. Bandemone bapwa tungelo bababi. Batengulukilile Njambi na kulikela kumwononoka. (Kushangumuka 6:2; Yunda 6) Balikwatasanene na Satana mu kulwisa Yehova.—Kwituluka mu Mashiko 32:17; Luka 8:30; Vilinga 16:16; Yakomba 2:19.

Capi 16, pala 4