1. Bika bitunapande kulinga mangana kulemesa kwetu kuzibise Yehova kubwaha? Co bika bitushakela kulinga ngoco?

 YESU wendekele ngwendi: “Baka-kulemesa ba busunga bakalemesa Tate mu sipilitu na mu busunga, mwafwa Tate ali na kushakezeka banu ba cifwa eci mangana bamulemese.” (Yowano 4:23, NWT; 6:44) Munu na munu napande “kulilongesa bije bibwahelelesa Mwene.” (Efeso 5:10) Oku keti kwakwasi embwe. Satana ashaka kutungumuna mangana tulinge byuma bije bizibisa Yehova kubihya.​—Kujombolola 12:9.

2. Lumbununeni byuma byalingiwile kuyehi na Munkinda wa Sinai.

² Ngila muka imo yali na kupangesa Satana mu kushaka kutungumuna? Satana ali na kuluwanganesa bisinganyeka byetu mangana twonwe kwangununa byuma byabibwa ku byabibi. Omu mukemwo mwalingile kuli Baisalele mubashimbikile cilombo cabo kuyehi na Munkinda wa Sinai. Mosesa walondele ha munkinda, co Baisalele bamubandamenene eluke ku cilombo. Baisalele bajukile kubandamena Mosesa, co balekele Alone ngwabo abamungile njambi. Alone wabamungilile kamponya wa ngolinde wa kufwa ngwe muna ngombe. Co banu balingile ciwano. Bazengelekele uje kamponya, bakinine na kulikombelela kuli ikeye. Basinganyekele ngwabo bali na kulemesa Yehova. Nameme banu basinganyekele ngwabo bali na kulinga  “ciwano ca kusingimika [Yehova],” oloni ciwano cabo kucapwile cacibwa embwe. Yehova wamwene ngwendi bali na kulemesa kaponya, co banu babangi batsile litangwa lije. (Kutuuka 32:1-6, 10, 28) Bika bitulilongesaho? Keti tutabe banu batukwise embwe. Oloni tutabeni Yehova atulongese kwangununa byuma byabibwa ku byabibi. ‘Kesi tukwate cuma ca kujwala’ ca kukundama ku bulombelo bwa makuli.​—Isaya 52:11; Ezekiyele 44:23; Ngalatiya 5:9.

3, 4. Bika bitushakela kusimutwiya okwo kwatunda bilika bimo bibazema manene banu?

³ Yesu mwakele hano hasi, walongesele tupositolo bendi bamwese mwanja waubwa wa kulemesa Njambi mu kujela. Munima ya kutsa kwa Yesu, tupositolo batwaleleleleho kulongesa bandongesi babaha binangulo bya Yehova. Oloni munima ya kutsa kwa tupositolo, balongesi ba makuli bashangumukile kunena bilongesa bya makuli mu cikungulukilo. Banenelemo lalo futisi na bilika bya baka-kaye. Bilika bimo babilukile mazina eka mangana bisholoke kupwa bya baka-Kilisitu. (2 Tesalonika 2:7, 10; 2 Yowano 6, 7) Ebi bilika bacili na kubilinga ano matangwa, co bicili na kukundwiya bilongesa bya makuli na bundemone. *​—Kujombolola 18:2-4, 23.

⁴ Ano matangwa, banu mu kaye banazeme manene matangwa a kuhwima na kulinga bilika. Oloni omwo mutwalelelaho kulilongesa biyongola bya Yehova ha ñanda eyi, hamo kumilingisa mulikele kulinga bilika bimo bije bimwazemene. Oku keti kwakwasi embwe, oloni Yehova amikwasa. Tusimutwiyeni okwo kwatunda bilika bimo  bibazema manene banu. Oku kutukwasa tuzibisise byazindila Yehova ebi bilika.

5. Bukaleho muka bumwesa ngwabwo Yesu kasemukile ha 25 December?

⁵ Banu babangi mu kaye bakalingi cilika ca Kilisimasi ha 25 December, mu kusinganyeka ngwabo likelyo litangwa lyasemukile Yesu. Mbimbiliya kuyatulekele litangwa nambe ngonde yasemukile Yesu. Oloni inatuleke lika mukwafwile kwilu ha simbu yasemukile Yesu. Kapositolo Luka wasonekele ngwendi ha simbu yasemukile Yesu mu Mbetelehema, ‘tunyungi bakele mu cana’ mu kunyunga bimanga babo. (Luka 2:8-11) Mu ngonde ya December, mu Mbetelehema mukakala manene lisika na nyonzi, co bisimbu bimo mukanyoko mema a kukonda. Ngeci tunyungi kubasele kukala hanja butsiki na bimanga babo. Bika bitulilongesa ku muzimbu ou? Yesu kasemukile mu December, oloni wasemukile ha simbu ije kwilu kwakele mwamubwa. Mizimbu ya mu Mbimbiliya na yeka ya kusañulu imwesa ngwayo Yesu wasemukile ha simbu ije ilitombola na ngonde ya September na October ano matangwa.

6, 7. (a) Bilika byabingi bibakalingi ha Kilisimasi byashangumukile bati? (b) Bika bitulingisa twane bakwetu bwana?

⁶ Kilisimasi yashangumukile bati? Kilisimasi yatunda ha bilika bya baka-kaye, bya kufwa ngwe cilika ca Baloma ca Saturnalia ca kulemesa Saturn, uje wapwa njambi wa bundimi. Libulu limo ngwalyo: “Cilika ca Baloma ca Saturnalia cije cibalingile hakati ka December, cikeco cibakakabangeya banu baje bakali na kunwa ha cilika ca Kilisimasi. Ha cilika eci ca Saturnalia, banu balingile ciwano cakama ca kulya, balyanene bwana na kushwameka makendulu.” (The Encyclopedia Americana) Co lalo  ha 25 December, banu balingile cilika ca kwanuka litangwa lya kusemuka kwa Mithra, uje wapwa njambi wa litangwa wa banu ba ku lifuti lya Pelesha.

⁷ Oloni banu baje bakalingi cilika ca Kilisimasi ano matangwa, kubesi kusinganyeka kucatunda eci cilika. Bakabandamena lika simbu ya Kilisimasi mangana basikame na binaanga byabo, balikuwe byakulya byabibwa na kulyana bwana. Kukwabihile kusikama na baka-naanga yetu na babusamba betu. Co Yehova ashaka lalo ngwendi bangamba bendi baneko bakwabo byuma byabo. Ku  2 Kolinte 9:7 banatuleke ngwabo: “Njambi wazema uje ana na kujolela.” Oloni Yehova kashaka ngwendi tulyane bwana ha matangwa a bilika lika embwe. Banu ba Yehova bakalyana bwana na kusikama na binaanga byabo na babusamba babo ha simbu yoshe yoshe mu mwaka. Co kubesi kulabelela ngwabo nabo babane bwana embwe. Bakana bakwabo mwafwa babazema.​—Luka 14:12-14.

8. Baje baka-mana banene Yesu bwana ha litangwa lyasemukile ndi? Lumbununeni.

⁸ Banu baje bakalyana bwana ha Kilisimasi, bakendeka ngwabo bali na kukabangeya mwanja wa mu Mbimbiliya. Baje baka-mana batatu batwalele bwana kuli mbututu Yesu uje wasemukilile mu litanga lya bingombe. Mukemwo bene, Yesu bamutwalelelele bwana. Kusañulu, capwile cisemwa cabo kutwala bwana ku munu wa bulemu. (1 Vimyene 10:1, 2, 10, 13) Oloni Mbimbiliya inamwesa ngwayo baje banalume bapwile baka-kutahesa bingongonosi, bapwile baka-manseno, banu baje kubalemesele Yehova. Co lalo kubaile kuli Yesu ha litangwa lyasemukile embwe. Oloni baile ha simbu yeka, te muneti bingonde. Co bakawanene “mwanike” Yesu ali mu njubo.​—Mateo 2:1, 2, 11.

9. Bilika muka bya kwanuka matangwa a kusemuka bibanendeka mu Mbimbiliya?

⁹ Banu bakabwahelela manene nga mbututu nasemuka. (Myaso 127:3) Oloni kukulumbununa ngwabo tunapande kulinga bilika bya matangwa a kusemuka embwe. Mu Mbimbiliya muli lika mizimbu ya banu babali baje balingile cilika ca litangwa libasemukile. Cilika cimo capwile ca Falo, Mwene wa ku Ingito. Co cikwabo ca Mwene Helonde Antipase. (Tandeni Kushangumuka 40:20-22; Mako  6:21-29.) Aba bimyene babali kubapwile bangamba ba Yehova embwe. Mu Mbimbiliya kumwesi muzimbu uje umwesa ngwawo ngamba ya Yehova umo walingile cilika ca kwanuka litangwa lyasemukile.

10. Baka-Kilisitu ba kulibanga bamwene bati bilika bya kwanuka matangwa a kusemuka kwa munu?

¹⁰ Libulu limo lyendekele ngwalyo baka-Kilisitu ba kulibanga “bamwene cilika ca kwanuka litangwa lyasemukile munu kupwa ca baka-kaye.” (The World Book Encyclopedia) Eci cilika catunda ha bilongesa bya makuli. Cakumwenako, Bangiliki ba kusañulu bakulahelele ngwabo munu na munu wakele na sipilitu ije yamunyungililile ha litangwa lyasemukile. Basinganyekele ngwabo ije sipilitu yatundile kuli njambi uje wasemukile ha litangwa ngwe lije lyasemukile ikeye. Ngeci, nga munu alinga cilika ca litangwa lyasemukile, co ije sipilitu imunyungilila mu kuyoya kwendi kwoshe. Cikwabo lalo, matangwa a kusemuka anakundama ku bilinga bya bundemone, mwafwa ha litangwa lyasemukile munu, bapangesele bingongonosi mu kuzibuka buyoye bwendi bwa kulutwe.

11. Yehova akalizibi bati nga tukala na mbunge ya kwana?

¹¹ Banu babangi bakalizibi ngwabo litangwa libasemukile lyapwa lya seho, co banapande kubakandelela na kubamwesa cizemo. Oloni twasa kumwesa cizemo baka-naanga yetu na babusamba betu ha simbu yoshe yoshe mu mwaka, keti ngwe ha litangwa libasemukile lika embwe. Yehova ashaka ngwendi tumwese ngozi na kukala na mbunge ya kwana simbu yoshe. (Tandeni Vilinga 20:35.) Tukandelela Yehova uje natwana kuyoya kwa litangwa na litangwa, keti ngwe ha litangwa litwasemukile lika embwe.​—Myaso 8:3, 4; 36:9.

12. Litangwa lya kutsa lyatubakana bati litangwa lya kusemuka?

¹² Ku Muka-kwambulula 7:1 ngwabo: “Lizina lyalibwa  lyatubakana mazi a seho yakama, co litangwa lya kutsa lyatubakana litangwa lya kusemuka.” Litangwa lya kutsa lyatubakana bati litangwa lya kusemuka? Ha litangwa lya kusemuka, kutwesi kukala na byuma byabibwa nameme byabibi bitunalingi laja mu buyoye byahi. Oloni omwo tupangesa buyoye bwetu mu kupangela Yehova na kulingila bakwetu byuma byabibwa, tukala na “lizina lyalibwa.” Co eli lizina lyalibwa likelyo lyakatwanukila Yehova nameme  tunatsi. (Yombi 14:14, 15) Yetu bangamba ba Yehova kutwesi kulinga cilika ca kwanuka litangwa litwasemukile, nameme lije lyasemukile Yesu. Yesu watushikile lika ngwendi tulinge cilika ca Kwanuka kutsa kwendi.​—Luka 22:17-20; Vahevelu 1:3, 4.

13, 14. Cilika ca Isita catunda kuli?

¹³ Banu babangi baje bakalingi cilika ca Isita bakasinganyeka ngwabo bali na kulinga cilika ca kusanguka kwa Yesu. Oloni cilika ca Isita catunda ha lijwi lya Eostre, njambi wa munakazi wa ba Anglo-Saxon wa kutuhuka kwa litangwa na cibatuko ca nyonzi. Libulu limo lyendekele ngwalyo ou njambi wapwile lalo njambi wa lusemo. (The Dictionary of Mythology) Oku kukekwo kwatunda bilongesa bimo bya Isita. Cakumwenako, libulu limo ngwalyo mayaki “bawamona kupwa cuma cakama mwafwa emanena kuyoya na kusanguka.” (Encyclopædia Britannica) Co lalo tulumba banabapangesa mu bulombelo bwa makuli ngwabo banemanena lusemo. Kwesekesa na mizimbu itunasimutwiya, cilika ca Isita kucakundamene ku kusanguka kwa Yesu.

¹⁴ Kuma Yehova asa kuliziba kubwaha kumona banu batengulula bilika bya mu bulombelo bwa makuli na kubipandeka ku kusanguka kwa Munendi ndi? Embwe. (2 Kolinte 6:17, 18) Yehova katushikile ngwendi tulinge cilika ca kusanguka kwa Yesu.

15. Cilika ca litangwa lya Mwaka Wauha cashangumukile bati?

¹⁵ Litangwa lya Mwaka Wauha na byuma bikalingiwa ha litangwa eli byalisezaseza mu mafuti. Cilika ca kwanuka Mwaka Wauha cashwile laja. Mizimbu ya kusañulu  imwesa ngwayo cashangumukile mu Mbambilone ku maputukilo a myaka ya ma 2,000 B.C.E. Libulu limo ngwalyo: “Mu Loma ya kusañulu, bakundikile litangwa lya kulibanga mu mwaka kuli Janus, njambi wa kushokolola bikolo na kushangumuka kwa myaka. . . . Litangwa lya Mwaka Wauha balitengulwile kupwa litangwa lya kujela mu bulombelo mu 487 A.D.” Ha litangwa eli, banu babangi bakanene kalwa na kunwa manene bwala. Oloni ku Loma 13:13 banatunangula ngwabo: “Twendeni mwamubwa, ngwe banu baje bali na kuyoya mu ceke ca mutanya, kesi kulinga kalwa ka ku biwano nambe kupenda, nambe kulinga bupangala nambe kukezima nambe kulinga lwozi nambe lifuwa.”

16, 17. Bika bitunapande kusinganyeka omwo tubwahesa bilika bya bulo?

¹⁶ Cilika ca bulo cikazibisa banu kubwaha. Bilika bya bulo bali na kubilinga mu bingila bya kulisezaseza mu kaye. Banu kubesi kusinganyeka okwo kwatunda futisi imo ije ikakala ha bilika bya bulo. Ngeci, kubesi kunanguka ngwabo futisi imo yatunda mu bulombelo bwa makuli. Oloni baka-Kilisitu baje babwahesa cilika cabo ca bulo banapande kumona ngwabo cizibisa Yehova kubwaha. Nga bazibuka okwo kwatunda futisi imo ya ha bilika bya bulo, kubakwasa bangule mwamubwa byakulinga.​—Mako 10:6-9.

¹⁷ Futisi imo ya ha bilika bya bulo baimona ngwabo inena ‘sande,’ nameme kubezika ku banu baje balyambata. (Isaya 65:11) Cakumwenako, ku mitambela imo, banu bakakubu loso nameme byuma byeka hali shombolwa na cambato. Bakalingi ngoco mangana ngwabo baje balyambata bakale na lusemo, babwahelele, bayoye myaka yaingi  na kubanyungilila ku byuma byabibi. Oloni baka-Kilisitu banapande kubyana futisi ije yatunda mu bulombelo bwa makuli.​—Tandeni 2 Kolinte 6:14-18.

18. Binangulo muka bya mu Mbimbiliya bitwasa kupangesa mu kulibwahesela bilika bya bulo?

¹⁸ Baka-Kilisitu baje balyambata bashaka cilika cabo ca bulo cibwahe na kumwesa kasingimiko ku boshe baje banakunguluka. Bangenzi babanasana ku cilika kubapandele kwendeka majwi amabi, aje endula lishungu lya kulilala, nambe majwi aje azibisa shwamwa shombolwa na cambato na beka. (Visimo 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Cilika ca baka-Kilisitu kucapandele kumwesa ngwaco bali na ‘kulyalesa na byuma bibali nabyo mu buyoye.’ (1 Yowano 2:16) Nga muyongola kulinga cilika ca bulo, co libwaheseleni mwamubwa mangana mukacanuke na kubwahelela.​—Taleni Biñanda bya Kushongo ha 28.

19, 20. Kulinjengula binganja catunda kuli?

¹⁹ Banu bashaka manene kulinjengula binganja ha bilika bya bulo na ha biwano byeka. Ha kulinjengula binganja, umo endeka majwi a kukwisula, co boshe bajundula binganja byabo helu. Baka-Kilisitu banapande kumona bati eyi futisi?

²⁰ Libulu limo lyendeka ngwalyo kulinjengula binganja hamo catunda ha cilika ca kusañulu cije banu “bakele na kwana maninga nambe binyu ku binjambi babo.” Balingile ngoco mangana binjambi babo “babakwisule, babakulahese ‘kuyoya myaka yaingi,’ nambe ‘kulikangula ku mubila.’” (International Handbook on Alcohol and Culture) Kusañulu, banu bakele na kujundula binganja byabo helu mangana binjambi babo bababezikise. Oloni Yehova kesi kubezikisa banu mu ngila ya cifwa eci.​—Yowano 14:6; 16:23.

21. Bilika muka bikwabo bije kubapandele kulinga baka-Kilisitu?

²¹ Simbu kanda mwangule kulinga cilika cimo, singanyekeni tahi ha byuma byalibungila omwo mu cilika. Cakumwenako, ku bilika bimo, banu bakakini bwino buje bwindula mashungu a kulilala, bakanu manene bwala na kulikobelesa mu bilinga bya bukwizi. Bilika bya cifwa eci, binasa kuzumbangeya yoyesi ya baka-kulilala mu bushwamwa bumo, nambe kuzumbangeya mafuti abasemukila banu. Nga tulikwatasana na banu mu bilika ebi, kutwasa kumwesa ngwetu twazinda byuma byazinda Yehova.​—Myaso 1:1, 2; 97:10; 119:37.

22. Bika bikwasa muka-Kilisitu kumona indi asa kulingako cilika cimo?

²² Baka-Kilisitu banapande kubyana bilika bije bishawisa Njambi. Kapositolo Paulu wasonekele ngwendi: “Byoshe ulinga, nambe ulya nambe unwa, bilinge mu kwana Njambi bumpau.” (1 Kolinte 10:31; taleni Biñanda bya Kushongo ha 29.) Tuzibuka ngwetu bilika bimo kubyesi kukundwiya bilinga bya bukwizi, bulombelo bwa makuli, nambe kuzumbangeya mafuti abasemukila banu. Nga cilika cimo kucalisebukile na binangulo bya mu Mbimbiliya, co tunapande kulyangwila nga tulinga oco cilika indi embwe. Tunapande lalo kwaka bakwetu mu biyongola kutewa tubatanwisa.

23, 24. Twasa kulumbunwina bati babushoko bwetu baje keti Bakaleho bitunalikelela kulinga bilika bimo?

²³ Hamo munalikela laja kulinga bilika bije bishaula Yehova. Oloni babushoko bweni baje keti Bakaleho ba Yehova banasa kusinganyeka ngwabo kumwabashakele, co  kumushaka kulikwatasana nabo. Basa kumisindiya ngwabo mulikwatasane nabo mwafwa ha matangwa awa a kuhwima naanga yoshe ikalikungulwila hamo. Mulinga bati? Kuli bingila byabingi bimwasa kumweselamo ngweni mwabazema, co mwabamona kupwa ba seho. (Visimo 11:25; Muka-kwambulula 3:12, 13) Mwasa kubalanya kwa kusikama nabo ha litangwa lyeka.

²⁴ Nga babushoko bweni bashaka mubaleke bimunalikelela bilika bimo bya ha matangwa a kuhwima, co tondeseseni mizimbu ije imikwasa kubalumbunwina mwamubwa mu mabulu etu nambe ha jw.org. Keti mumwese ngweni mushaka kubapaya, nambe ngweni mushaka batabe bisinganyeka byeni embwe. Bakwaseni bamone ngwabo munayongola ñanda yoshe, co kumushaka kulikwatasana nabo mu bilika byabo. Simpeni, co “endekesi yeni simbu yoshe inapande kupwa yaibwa ya mbwase na kubwahelelesa.”​—Kolose 4:6.

25, 26. Bisemi basa kukwasa bati bana babo bazeme mashiko a Yehova?

²⁵ Cibwaha nga tubaboshe tuzibuka mwamubwa obyo binatulingisa tulikele kulinga bilika bimo. (Vahevelu 5:14) Cuma cakama, tushaka kuzibisa Yehova kubwaha. Nga tu bisemi, co tunapande kukwasa bana betu bazibisise binangulo bya mu Mbimbiliya na kubizema. Nga bamona Yehova kupwa kabusamba kabo, co kubakwasa balinge byuma bimuzibisa kubwaha.​—Isaya 48:17, 18; 1 Petulu 3:15.

²⁶ Yehova ali na kuziba kubwaha kutumona tuli na kumulemesa mu busunga. (Yowano 4:23) Oloni banu babangi bakasinganyeka ngwabo munu kasa kukala na busunga muno mu kaye ka bilinga byabibi. Mukemwo ndi? Eyi ñanda tuisimutwiya mu capita inatako.