Majwi a mu Mbimbiliya Abanalumbununa
A B D F G H I J K L M N P S T W Y Z
A
Akaya.
Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu Akaya yapwile provinsi ya Baloma ije yakele ku mbwela ya Grisi. Mbongi yayo yakama yakele mu Korinte. Akaya yambateselelele mitambela yoshe ya mu Grisi.—Bil 18:12.
Alabasta.
Lizina lya binjaba byabindondo bya mazi a lwengo lwalubwa. Ebi binjaba bakele na kubipanga ha mamanya akele kuyehi na Alabastron ku Ijipiti. Ebi binjaba bakele na kubimingula ku kanwa mangana kupwe kwakwasi kufwikako kutewa mazi etika. Mukwita kwa simbu, awa mamanya nawo bakuwasanene ngwabo Alabasta.—Mak 14:3.
Aliopagasi.
Lilundu lyalilaha lya mu Atena ku north-west ya Akropolisi. Aliopagasi lyapwile lalo lizina lya nkuta yakele kuje ku lilundu. Baka-Stoiki na Baka-Epikuli baje balilongesele mana a bunu batwalele Paulu ku Aliopagasi mangana akalumbunune byakulahelele.—Bil 17:19.
Amagidoni.
Mu Cihebelu Har Meghid·dohnʹ, kulumbununa “Munkinda wa Megido.” Eli lijwi linatalesa ku “nzita ya litangwa lyakama lya Njambi Muka-nzili Yoshe,” co “bimyene ba ha lifuti-libu” bakalikungulula mangana balwise Yehova. (Kuj 16:14, 16; 19:11-21)—Taleni KAYANDO KAKAMA.
Ameni.
“Cifwe ngoco,” nambe “mukemwo.” Eli lijwi litunda ha lijwi lya Cihebelu lya ʼa·manʹ lije lilumbununa “kupwa wa kulongwa, kupwa munu ibakulahela.” “Ameni” bakele na kuyendeka ku kutaba majwi a kulisinga, ku lilombelo, nambe ku majwi amo. Ku Kujombolola, banalipangesa kupwa lizina lya bulemu lya Yesu.—Kwi 27:26; 1 Mi 16:36; Lom 1:25; Kuj 3:14.
Aselgeia.—
Asia.
Kwesekesa na Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu Asia yapwile provinsi ya Baloma ije yambateselele mafuti atuzibuka lelo, a kufwa ngwe mutamba wa western ya lifuti lya Turkey na mañanda amo a kufwa ngwe Samos na Patmos. Mbongi yayo yakama yapwile Efeso.—Bil 20:16; Kuj 1:4.
Aufa na Omega.
B
Badimona.
Basipilitu bababi baje kutwesi kumona baje bakala na nzili kutubakana banu. Ku Kushangumuka 6:2 banabendeka ngwabo ‘bana ba Njambi wa busunga,’ co ku Juda 6 banabendeka ngwabo “tungelo.” Oku kumwesa ngwabo mubabatangele kubapwile tungelo bababi. Oloni balipwisile bitozi ba Njambi omwo kubamwononokele mu simbu ya Nowa, co balikwatasanene na Satana mu kutengulukila Yehova.—Kwi 32:17; Luk 8:30; Bil 16:16; Jms 2:19.
Bafalisi.
Kacibunga kakutsimana ka kulimanena ka bulombelo bwa Bajuda ka mu simbu ya tupositolo. Kubapwile ba ku cikota ca tupilistu, oloni bakele na kukabangeya manene Lishiko na kusingimika manene bisemwa bya banu. (Mat 23:23) Bakele na kulwisa bisemwa bya Bagriki, co hakupwa balongesi ba Lishiko na bisemwa bya banu, bakele na moko yakama ha banu. (Mat 23:2-6) Bamo babo bapwile ba mu Nkuta ya Sanihedrini. Kakangi bakele na kulwisa Yesu ha ñanda ya Sabata na ha bisemwa bya banu na ha kulikwatasana na baka-bubi na baka-kutelesa mitelo. Bafalisi bamo bakupwile baka-Kristu, kwambateselela na Saulu wa ku Tasasi.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Bil 26:5.
Baka-Epikuli baje balilongesele mana a bunu.
Baka-kukabangeya Kagriki wa lizina lya Epikuli uje walilongesele mana a bunu (341-270 B.C.E.). Bilongesa byabo byemanene ha bilongesa bya kwendeka ngwabyo senga ikeyo cuma ca seho mu kuyoya kwa munu.—Bil 17:18.
Baka-Kaudiya.
Banu baje batungile ku Tigrisi na ku ndonga ya Yufreti. Kusañulu, nganda yakama ya mu lifuti lya baka-Kaudiya yapwile Ure. Ku Ure kukekwo kwapwile kwimbo lya Abrahamu.—Bil 7:4.
Baka-Mede.
Batekulwila ba Medai, muna Jafeti. Bakakele ku minkinda ya Irani ije yakupwile lifuti lya Media. Baka-Mede bakele mu Jelusalema ha Pentekosti ya 33 C.E.—Bil 2:9.
Baka-munga ya Heloda.
Babasanene lalo ngwabo Baheloda. Bazemene manene lifuti lyabo na kukundwiya biyongola bya baka-kuyula babasanene ngwabo Heloda mu ciyulo ca Baloma. Omu mu munga hamo na Basaduki bamo mubakele. Baheloda balikwatasanene na Bafalisi mu kulwisa Yesu.—Mak 3:6.
Baka-Stoiki baje balilongesele mana a bunu.
Cibunga ca Bagriki baje bakele na kulongesa banu mana a bunu. Bakulahelele ngwabo munu apwa wa kubwahelela nga azibisisa byuma na kukabangeya mashiko a byuma bya kutanga. Kuli bakebo muka-mana wapwile munu uje kaka mbunge ku byuma bije bizibisa kubabala nambe ku senga.—Bil 17:18.
Bakerubi.
Bale.
Wapwile njambi wa baka-Kanana ibamwene ngwabo ikeye babenya lilu na muka-kwana nyonzi na lusemo. “Bale” lyapwile lalo lizina lya tubinjambi twatundondo twa baka-Kanana. Mu Cihebelu lilumbununa “Babenya; Shukulu.”—1 Vi 18:21; Lom 11:4.
Basaduki.
Kacibunga ka kulimanena ka bulombelo bwa Bajuda muje mwakele banu ba kufuka baje bakele na bitwamo byakama na tupilistu baje bakele na moko yakama ha bipangi bya ku tempele. Babyanene bisemwa byabingi bibakele na kunyunga Bafalisi na byuma bibakulahelele. Kubakulahelele ngwabo kwakala kusanguka nambe ngwabo tungelo kubakala. Bakele na kulwisa Yesu.—Mat 16:1; Bil 23:8.
Basamaliya.
Hakulibanga eli lijwi balisanesele Baisalele ba ku bumwene bwa miyati 10 bwa ku kunto, oloni Samaliya mubakuihyanene Baasiria mu 740 B.C.E., baka-kwija baje babanenele Baasiria nabo babasanene ngwabo Basamaliya. Ha simbu yayoyele Yesu hano hasi, eli lijwi kubalitalesele ku muyati nambe ku cibunga ca bupolitiki, oloni bakele na kulisanesa kacibunga ka kulimanena ka bulombelo kaje kakele kuyehi na Shekemu ya kusañulu na Samaliya. Baje bakele omu mu kacibunga bakulahelele byuma bije byalisezele nebi bya Bajuda.—Iwa 8:48.
Beuzebabu.
Lizina lije linatalesa kuli Satana uje napu mwene nambe muka-kuyula badimona. Cisholoka ngwe lyatunda ha lizina lya Bale-zebabu, kulumbununa Bale ibakele na kulemesa Bafilisitiya ku Ekroni.—2 Vi 1:3; Mat 12:24.
Bikango.
Bikwata bya kupanga ha goldi, siuva, nambe kopa. Babipangesele ku tabanakele na ku tempele mu kwenyeka isense na kutundisa manungu ha mutula wa kwenyekela milambu, na buzulungu bwa mikole ya bindeya ha bitumbikilo bya bindeya bya goldi. Babisanene lalo ngwabo byakulahwila tuhya.—Kut 37:23; 2 Mi 26:19; Heb 9:4.
Bikeleya.
Nanga ya kukwalala ibapangele masaka nambe bingonga bya kufwa ngwe bije byakwambatela bimbuto. Kakangi bakele na kubipanga ha maka a kuzibala a bimembe, co banu bakele na kubizala nga bali mu busiwa.—Kus 37:34; Luk 10:13.
Bikomokeso; Bipangi bya nzili.
Bipangi nambe byuma bije kubasa kulinga banu mu nzili ya bunu, co bakendeka ngwabo bitunda kuli umo ali na nzili kutubakana banu. Mu Mbimbiliya, majwi a kufwa ngwe “bizibukiso” na “bimweso” bakawapangesa kutalesa ku byuma bya kulifwa.—Mat 11:20; Bil 4:22; Heb 2:4.
Biñela.
Byapwile tumabundungulu twa biti nambe twa mamanya tubapangesele mu kwangula byakulinga. Bakele na kutubungila ha nanga nambe kutwaka mu cuma cimo, co batungwanjanga. Ñela ije yacakukilemo nambe ibanonelemo ikeyo ibakele na kwangula. Kakangi bakele na kulombela.—Mat 27:35; Bil 1:26.
Budimona.
Kukulahela ngwabo bisipilitu bya batsi bikatundu mu mibila ya banu ha simbu ibatsa na kutwalelelelaho kuyoya, co ngwabo byasa kwendeka na baje bayoya, maneneni kwitila mu munu (cimbanda) uje ibili na kwendesa. Lijwi lya Cigriki lya phar·ma·kiʹa linapu “bilinga bya budimona.” Nga tukaba lijwi na lijwi lilumbununa “kupangesa bumbanda bwa kupendesa.” Mu kwita kwa simbu, eli lijwi lyakutalesele ku budimona mwafwa kusañulu baka-kupanda bakele na kupangesa bumbanda bwa kupendesa nga basana nzili ya badimona.—Gal 5:20; Kuj 21:8.
Bukoi.
Bupangala.
Mu Cigriki por·neiʹa. Eli lijwi banalipangesa mu Bisoneka kutalesa ku kulilala canabindika Njambi. Linambateselela bukoi, buhule, kulilala kwa banu baje kubalyambatele, kulilala kwa banu ba bushwamwa bumo, na kulilala na tusitu. Banalipangesa mu cifwisa ku Kujombolola kutalesa ku lihule wa bulombelo ibasana ngwabo “Babiloni Wakama” mwafwa ya kulikwatasana na baka-kuyula ba kano kaye mu kushaka nzili na bufuko. (Kuj 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Bil 15:29; Gal 5:19)—Taleni LIHULE.
Bupolofweto.
Muzimbu wakuhwiminina unasa kupwa kujombolola byatonda Njambi nambe kubyendeka. Bupolofweto bunasa kupwa bilongesa bya kuhwiminina, nambe majwi a Njambi a kushika nambe kusompa nambe kwendeka byuma bije bija kulutwe.—Mat 13:14; 2Pi 1:20, 21.
Bushuka bwakulibanga.
Bushuka bwamashangumukilo ha simbu ya kuteja nambe byuma byakulibanga ku byuma byoshe-byoshe. Yehova washikile Baisalele ngwendi bamwane bushuka bwakulibanga, ipwe munu, kasitu, nambe bimbuto. Mbunga yoshe ya Baisalele bakele na kwana Njambi bushuka bwakulibanga ha Cilika ca Makende a Kujeneka Musima na ha Pentekosti. Majwi a “bushuka bwakulibanga” banawapangesa mu cifwisa kutalesa kuli Kristu na kuli baka-kumukabangeya ba kubwabesa.—1Kr 15:23; Kul 15:21; Vis 3:9; Kuj 14:4.
Bwana bwa byakunwa.
Bwana bwa binyu bubakele na kwitila ha mutula na kubwana hamolika na bwana bukwabo. Paulu wabwendekele kutalesa ku kulyana kwalyanene mu kupangela bakwabo baka-Kristu.—Kul 15:5, 7; Flp 2:17.
Bwana bwa kutetela.
Bwana bubana munu ali mu bujene. Obu bwana kubabwendekele bene mu Bisoneka bya Cihebelu, oloni Lishiko lyashikile Baisalele ngwalyo bakwase tuhutu.—Mat 6:2.
Bwana bwa kwenyeka.
Mulambu wa kasitu ubakele na kwenyeka ha mutula mangana woshe bawane Njambi. Uje wanene bwana bwa (ngombe wa nkomba, manga wa cizamba, membe wa cizamba, liyembe nambe muna katela) kambateleko cilyo nambe cimo.—Kut 29:18; Lev 6:9; Mak 12:33; Heb 10:6.
C
Cabulikumi.
Mutamba wa bu 10 nambe 10 pesenti ibana nambe kufweta kupwa mutelo maneneni ya kupangesa mu kulemesa. (Mal 3:10; Kwi 26:12; Mat 23:23; Heb 7:5) Mu Lishiko lya Mosesa, 10 pesenti ya bimbuto bibakele na kuteja na 10 pesenti ya bimuna baje basemunwine bakele na kubyana Balevi mwaka na mwaka mangana balikwasese. Balevi nabo bakele na kwana 10 pesenti ya milambu ibabanene ku tupilistu ba ku naanga ya Aloni mangana balikwasese. Kwakele byabulikumi bikwabo lalo. Baka-Kristu kubatondeka kwana cabulikumi.
Cialamaiki.
Ndaka ya kulifwa manene na Cihebelu. Ebi bindaka byakele na kupangesa aufabeti ya kulifwa. Hakulibanga, Baalame bakebo bakele na kuyendeka, oloni mu kwita kwa simbu bakele na kuyendeka mu kaye koshe mu mingoso na mu kusimutwiya kwa banu mu bumwene bwa baka-Asiria nobu bwa baka-Babiloni. Ikeyo lalo ibapangesele manene mu Ciyulo ca Bapelesha. (Ezl 4:7) Mitamba imo ya mikanda ya Ezela, Njelemiya na Ndanyele baisonekele mu Cialamaiki. Majwi amo a Cialamaiki banawapangesa mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu.—Ezl 4:8–6:18; 7:12-26; Nje 10:11; Nda 2:4b–7:28; Mak 14:36; Bil 9:36.
Cifwiko ca kwilwisa banu kuli Njambi.
Cifwiko ca cikasha ca cikumiiyo haje hakele na kushamwina kapilistu wahakamwa maninga a bubi abakele na kwana ha Litangwa lya Kukonekela Bubi. Eli lijwi litunda ha lijwi lya Cihebelu lije lilumbununa “kufwika (bubi)” nambe hamo “kutundisa (bubi).” Eci cifwiko capwile ca goldi, co hakele bakerubi babali, umo kushongo imo mukwabo kushongo ikwabo. Simbu imo bakacisana ngwabo “cifwiko.”—Kut 25:17-22; 1 Mi 28:11; Heb 9:5.
Ciganto.
Cuma cibapangesele mu kwaka cizibukiso (kakangi bakele na kucaka ha buma nambe ha sela nambe ngwetu wakisi) cije camwesele ngwaco cuma cinapu ca ngandi, ca busunga, nambe hali lizibasano. Oku kwanyungililile byuma bibasonekele ha mapapelo, nambe byuma byeka bije bibagantele, kwambateselela na bikolo na bimbumbo. Biganto bya kusañulu byakele na cuma cimo ca kukola (ca kufwa ngwe limanya, mbinga ya njamba, nambe citi) haje habacakwile bisona nambe byuma bya kutsilimana. Ciganto banacipangesa mu cifwisa kumwesa ngwabo cuma cibanaganta cinapu ca busunga, nambe kupwa cizibukiso ca kumwesa ngwabo cuma ca munu, nambe cuma cibanashweke nambe lihungu.—Mat 27:66; Iwa 6:27; Efe 1:13; Kuj 5:1; 9:4.
Cigriki.
Ndaka ibapangesele banu ba ku Grisi. Banu bendekele ei ndaka nambe baje naanga yabo yatundile ku Grisi babasanene ngwabo Bagriki. Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, eli lijwi lyakele na bulumbunwisi bukwabo. Lyatalesele na kuli baje boshe kubapwile Bajuda na baje bakele na kwendeka Cigriki na kukaba cisemwa ca Bagriki.—Njw 3:6; Iwa 12:20.
Cihebelu.
Abramu (Abrahamu) ikeye wakulibanga ibasanene ngwabo Kahebelu mangana aliseze na Baamori baje batungile nabo. Mu kwita kwa simbu batekulwila bendi baje basemukile kuli mutekulyendi Jakobu nabo babasanene ngwabo Bahebelu, co ndaka yabo baisanene ngwabo Cihebelu. Ha simbu yakele Yesu hano hasi, ndaka ya Cihebelu yakele na majwi amangi a Cialamaiki. Ei ndaka ikeyo yendekele Kristu na bandongesi bendi.—Kus 14:13; Kut 5:3; Bil 26:14.
Cihilo.
Nga eli lijwi lili mu bisona byabindondo, co linatalesa ku cihilo ca munu umo, oloni nga sona yakulibanga yakama, co linatalesa ku cihilo mubakai banu boshe. Mu Cihebelu “Sheo” mu Cigriki “Hedesi.” Mu Mbimbiliya cihilo banacesekesa ku mwela nambe cifwa ca kujeneka kwasa kupanga bipangi nambe kujeneka kuzibuka cuma nambe cimo.—Kus 47:30; Kwa 9:10; Mat 27:61; Bil 2:31.
Cikasha ca cikumiiyo.
Bacipangele ha muti wa akesha na kucikwita goldi. Cakele mu Mwela wa Kujela Manene mu tabanakele, co mu kwita kwa simbu, cakele mu tempele ije yatungile Solomoni mu Mwela wa Kujela Manene. Cakele na cifwiko ca goldi haje hakele bakerubi babali banalitala. Byuma bya seho byakelemo byapwile bimbazubwila bibali bya mamanya a Mashiko Likumi.—Kwi 31:26; 1 Vi 6:19; Heb 9:4.
Cikumiiyo.
Lizibasano lya mukati ka Njambi na banu nambe mukati ka banu babali lya kulinga cuma nambe kujeneka kulinga cuma. Simbu imo umo wa baje banalikumiiya ikeye wapandele kushulisilila obyo bibanalikumiiya (kakangi eci cakele na kupwa cikulaheso). Simbu ikwaboco boshe babali bapandele kushulisilila bibanalikumiiya. Mbimbiliya kuyendekele lika ha bikumiiyo byalingile Njambi na banu, oloni inendeka lalo na ha bikumiiyo byakele mukati ka banu, miyati, mafuti, na bibunga bya banu. Bikulaheso bimo byakama byalingile Njambi byapwile bije byalingile na Abrahamu, Devidi, na muyati wa Isalele (cikumiiyo ca Lishiko), na Isalele wa Njambi (cikumiiyo caciha).—Kus 9:11; 15:18; 21:27; Kut 24:7; 2 Mi 21:7; Luk 22:29; Bil 3:25; 2Kr 3:6; Heb 8:6.
Cikungulukilo.
Cibunga ca banu baje banalikungulula mangana balinge cuma cimo. Mu Bisoneka bya Cihebelu eli lijwi linatalesa ku Baisalele. Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu eli lijwi linatalesa ku cikungulukilo na cikungulukilo ca baka-Kristu, oloni kakangi likatalesa ku bikungulukilo byoshe bya baka-Kristu.—1 Vi 8:22; Bil 9:31; Lom 16:5.
Cilika ca Bitabanakele.
Cibasana lalo ngwabo Cilika ca Mapapela, nambe Cilika ca Kukungulula. Cakele na kukalako mu ngonde ya Cihebelu ya Ethanimu 15-21. Bakele na kucilinga kumamaneselelo a mwaka wa kuteja mu lifuti lya Isalele. Ei yapwile simbu ya kubwahelela na kwana milambu ya kukandelela kuli Yehova mwafwa ya kubezikisa bimbuto byabo. Ha simbu ya cilika, banu bakele na kukala mu mapapela, nambe ngwetu mu bitebule mangana banuke bungenzi bwabo bwa kutunda ku Ijipiti. Capwile cimo ca bilika bitatu bibashikile banalume ngwabo baye ku Jelusalema na kubilinga.—Lev 23:34; Ezl 3:4; Iwa 7:2.
Cilika ca Kukundika.
Litangwa lya kwanuka kujelesa tempele lumo mu mwaka kutunda haijwaleselele Antiochus Epiphanes. Eci cilika cakele na kushangumuka mu ngonde ya Chizilevu 25, co cakele na kwambata matangwa 8.—Iwa 10:22.
Cilika ca Makende a Kujeneka Musima.
Cilika cakulibanga ku bilika bitatu byakama bya Baisalele bibakele na kulinga mwaka na mwaka. Cakele na kushangumuka ha Nisani 15 munima ya Paseka, co cakele na kwambata matangwa 7. Bakele na kulya lika makende a kujeneka musima mu kubanukisa bungenzi bwa kutunda ku Ijipiti.—Kut 23:15; Mak 14:1.
Cimbimbi ca Solomoni.
Mu simbu yayoyele Yesu hano hasi, capwile mwela wa ku tempele mubakele na kwita banu. Cakele ku butuhukilo bwa litangwa bwa cipango ca hanja. Banu babangi bakulahela ngwabo casalele ku tempele ya Solomoni. Yesu wetilemo ha “cisika,” co baka-Kristu bakulibanga nabo bakele na kuliwanenamo mu kulemesa Njambi.—Iwa 10:22, 23; Bil 5:12.
Cimbwitiko; Kumbwitika.
Cipango.
Lilapa lije lyazengelekele tabanakele, co mu kwita kwa simbu capwile cibumbe cije cazengelekele tempele. Mutula wa kwenyekela bwana wakele mu cipango ca tabanakele, co mu tempele wakele mu cipango ca mukati. Mbimbiliya inendeka lalo na ha bipango bya ku binjibo na ku mapela.—Kut 8:13; 27:9; 1 Vi 7:12; Mat 26:3; Mak 15:16; Kuj 11:2.
Cisimo.
Byendeka bya mana bije bili na bilongesa nambe bije bilumbununa busunga mu majwi amandondo lika. Cisimo ca mu Mbimbiliya cinasa kupwa nkumbu nambe kasau. Cisimo cikalumbununa busunga mu kwesekesa cuma ku cuma ceka. Bisimo bimo byakupwile endekesi ya kushendumuna banu nambe kubashaula.—Kwa 12:9; 2Pi 2:22.
Cisingo.
Capwa kujujwisa nambe kwendeka byuma byabibi hali munu nambe ha cuma. Kunaliseze na kushaula nambe butenu. Kakangi cisingo capwa kwendeka nambe kumikiya byuma byabibi. Nga cisingo citunda kuli Njambi nambe munu ibanana moko, co cilishulisilila.—Kus 12:3; Kul 22:12; Mak 11:21; Bil 23:12; Lom 12:14; Gal 3:10.
Citi ca kushongomoka.
Citi cacilaha cije cakele na kacikubo kakushongomoka kumamaneselelo. Bandimi bacipangesele mu kutiba-tiba bimuna mangana bazambule. Citi ca kushongomoka banacesekesa ku majwi a muka-mana aje akwasa uje awatolilila akabangeye cinangulo cacibwa. Endekesi ya “kulaha ku citi ca kushongomoka” yatunda ha ngombe wa mombulu uje alaha ku citi ca kushongomoka cibali na kumutibisa na kulibulumuna ikeye babenya.—Bil 26:14; Maa 3:31.
Citi ca kuyandesela.
Mu Cigriki stau·rosʹ, kulumbununa citi ngwe cije cibatsiilile Yesu. Kukwesi bukaleho bumwesa ngwabwo eli lijwi lilumbununa cilindakano cije cibapangesele baka-mafuti mu bulombelo bwabo ha myaka yaingi simbu kanda Kristu aije. Kunungulula lijwi lya stau·rosʹ ngwetu “citi ca kuyandesela” kumwesa mwamubwa bulumbunwisi bweli lijwi mwafwa Yesu nendi walipangesele mwendekele ngwendi baka-kumukabangeya bakabayandesa na kubashaula. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Taleni CITI.
Citi.
Citi habakele na kupameya munu. Bakele na kucipangesa ku miyati imo ya banu mu kutsiilaho munu nambe kushukikaho cibimbi mangana bakwabo bamweneko nambe mangana bamushaule. Baasiria batsimanene na bukenya bwabo mu binzita. Banu babafungulwile bakele na kubashukika ku biti bya kushongomoka. Citi cakele na kutubila ha lifu kukobela bene na ku mashapala. Mu lishiko lya Bajuda, baje balingile milonga yakama ya kufwa ngwe kushaula Njambi nambe kulemesa tumponya, babangele tahi kubatsiya na mamanya nambe na ngila yeka, co hanima babashukika ha biti nambe ha miti mangana bakwabo bamweneko. (Kwi 21:22, 23; 2 Sa 21:6, 9) Bisimbu bimo, Baloma bakele na kukutiiya munu ha citi, co wakele na kukalaho matangwa amo kweta noho hatsila mwafwa ya kubabala, lihwila, njala nambe litanya. Bisimbu bikwaboco ngwe mubalingile Yesu, bakele na kupameya maboko na mendi a munu ha citi. (Luk 24:20; Iwa 19:14-16; 20:25; Bil 2:23, 36)—Taleni CITI CA KUYANDESELA.
Citikilo ca binyu.
Kakangi apwile mena abali abacakwile mu limanya. Bumo bwakele kwa kukanduka bukwabo kwa kusikumuka, co hakati hakele kapila kakandondo. Bushuka bwa binyu mubakele na kubutikila mu bwina buje bwakele kwa kukanduka, musozi wakele na kuya mu bwina buje bwakele kwa kusikumuka. Majwi a “citikilo ca binyu” banawapangesa mu kwimanenako kusompa kwa Njambi.—Kuj 19:15.
Citwamo ca kusompela.
Kakangi ou mwela wapwile butenda buje bwakele na hakulondela. Bamyata bakele na kutumama aha ha butenda mangana bendeke ku mbunga nambe kwendeka byuma bibanangula kulinga. Majwi a kwendeka ngwawo “citwamo ca kusompela ca Njambi” na “citwamo ca kusompela ca Kristu” anapu a cifwisa. Emanena Yehova mwakasompo banu.—Lom 14:10; 2Kr 5:10; Iwa 19:13.
D
Dekapoli.
Ndandanga ya binganda bya Bagriki ije yakele na binganda 10 (mu Cigriki deʹka, kulumbununa “10” na poʹlis, kulumbununa “nganda”). Lyapwile lalo lizina lya mutambela uje wakele ku butuhukilo bwa litangwa bwa Kalunga-ndonga wa Galileya na Ndonga ya Jodani kuje kwakele bwingi bwebi binganda. Kukekwo kwakele manene cisemwa na mingoso ya Bajuda baje bendekele Cigriki. Yesu wetile omu mu mutambela, oloni kukwesi bukaleho bumwesa ngwabwo waile omu mu binganda.—Mat 4:25; Mak 5:20.
Dinari.
Koini ya siuva ya Baloma ije yaweitile magramu a kweta ku 3.85, co ku mutambela umo yakele na cihanga ca Sezale. Ikeyo yapwile fweto ya litangwa limolika, co lalo ikeyo koini ya “mutelo” ibatelele Bajuda ku Baloma.—Mat 22:17; Luk 20:24.
Drakima.
Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, eli lijwi linatalesa ku koini ya siuva ya Bagriki ije iweita magramu 3.4.—Mat 17:24.
F
Falo.
Lizina lya bulemu libakele na kusanesa bimyene ba Ijipiti. Mbimbiliya inendeka mazina a bimyene batanu baje bakele na lizina lya Falo (Shishaki, So, Tihaka, Niko na Hofra), oloni aba bakwabo kubabatumbwile ha mazina, kwambateselela na baje balikwatasanene na Abrahamu na Mosesa na Jozefu.—Kut 15:4; Lom 9:17.
G
Gehena.
Lizina lya Cinema ca Hinomu mu Cigriki, cinema cije cakele ku southwest ya Jelusalema. (Nje 7:31) Bapolofwetele ngwabo kukekwo kubakombila bibimbi. (Nje 7:32; 19:6) Kukwesi bukaleho bumwesa ngwabo tusitu nambe banu bakele na kubombila mu Gehena oku bayoya mangana babenyeke nambe babayandese. Ngeci, ou mutambela kuwasa kwimanena mwela uje kutwasa kumona kuje kubakayandesela banu bakuyoya myaka yoshe mu tuhya. Oloni Yesu na bandongesi bendi mubendekele bya Gehena balumbunwine kashitiko ka myaka yoshe ka “kutsa camucibali,” cije cinapu kunyonga kwa myaka yoshe.—Kuj 20:14; Mat 5:22; 10:28.
H
Hedesi.
Lijwi lya Cigriki libasana mu Cihebelu ngwabo “Sheo.” Banalinungulula ngwabo “Cihilo” (banamesa sona yakulibanga) mangana litalese ku cihilo mubakai banu boshe.—Taleni CIHILO.
Heloda.
Lizina lya naanga imo. Omu mu naanga mukemwo mwatundile baje bayulile Bajuda. Baloma bakebo bangwile aba baka-kuyula. Wakulibanga wapwile Heloda Wakama. Watsimanene mwafwa watungulwile tempele ya mu Jelusalema na kushika kwashikile ngwendi batsiye banike mwafwa washakele kutsiya Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Heloda Akelausi na Heloda Antipasi bana ba Heloda Wakama babangwile ngwabo bayule mitambela yayulile ishabo. (Mat 2:22) Antipasi wapwile ngubulu ibazibukile manene ngwabo “mwene.” Wayulile myaka itatu yapangele Kristu cipangi cendi kweta na simbu ibyalingiwile byuma bili ku Bilinga capita 1 kutwala capita 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Bil 4:27; 13:1) Munima yebi, Heloda Agripa I, mutekulya Heloda Wakama bamutsiile kuli kangelo ka Njambi munima ya kuyula lika ha simbu yaindondo. (Bil 12:1-6, 18-23) Munendi Heloda Agripa II wamwingile, co wayulile kweta na ha simbu Bajuda batengulukilile Baloma.—Bil 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Hemesi.
Njambi ya Bagriki muna Zeusi. Paulu mwakele mu Listra bamusanene ngwabo Hemesi kutalesa kuli njambi ibamwene ngwabo ikeye katumwa ka binjambi, co lalo njambi wa mutongwe mu kwendeka.—Bil 14:12.
Hisopu.
Cimena cije cakele na tuminango na tumaputa twatubotsi. Bakele na kucipangesa mu kushamwina maninga nambe mema ha kulijelesa. Hamo eci cimena capwile marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Kwesekesa nomu mubanacendekela ku Iwano 19:29, cisholoka ngwe cimena ca marjoram bacikutiiye ku cishati ca muyati umo wa masha uje wakeleko manene ha simbu ije (Sorghum vulgare), mwafwa capwile cacilaha mukemwo bakutiiyeko ciponci ca binyu bya kungangamena bije bibakele ku kanwa ka Yesu.—Heb 9:19.
I
Irikamu.
Provinsi ya Baloma ya ku northwest ya Grisi. Paulu mwakele na kwambulula waketele na ku Irikamu, oloni kubendekele indi nakwo wakambulwilileko indi waketeleko lika.—Lom 15:19.
Isalele.
Lizina lya Jakobu lyamulukile Njambi. Co mu kwita kwa simbu batekulwila bendi boshe nabo babasanene ngwabo Isalele. Kakangi batekulwila ba Jakobu ba kusemuka ku bana bendi 12 babasanene ngwabo bana ba Isalele, bakunjibo ya Isalele, banu ba Isalele nambe Baisalele. Bumwene bwa ku kunto bwa miyati 10 buje bwalyangunwine ku bumwene bwa ku mbwela nabwo babusanene ngwabo Isalele. Co mu kwita kwa simbu baka-Kristu bakubwabesa nabo babasanene ngwabo “Isalele ya Njambi.”—Gal 6:16; Kus 32:28; Bil 4:10; Lom 9:6.
Isense ya kutoka.
Lemba ya kuma yakele na kutunda ha miti na ku biputa bibasana ngwabo Boswellia. Ei lemba nga bayenyeka yakala na lwengo lwalubwa. Bakele na kuipandakana na isense ya kujela ibapangesele ku tabanakele na ku tempele. Bakele na kuyana hamolika na bwana bwa bimbuto. Bayakele lalo ha mutumbo na mutumbo wa makende a kwana kuli Njambi mu Mwela wa Kujela.—Kut 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Isense.
Baipangele ha lemba ya lwengo lwalubwa na mazi a lwengo lwalubwa abasana ngwabo balsams. Mubakele na kubyenyeka byakele na kutuhula lwengo lwalubwa. Isense ibapangesele ku tabanakele na ku tempele yapwile ya kulitila, ikeyo baipangele ha byuma biwana. Bakele na kuyenyeka mutondo na butsiki ha mutula wa kwenyekela isense mu Mwela wa Kujela. Co ha Litangwa lya Kukonekela Bubi bakele na kuyenyekela mu Mwela wa Kujela Manene. Isense yemanenene malombelo a bangamba ba Njambi ba kulongwa aje atambula. Baka-Kristu kubabashikile ngwabo bapangese isense.—Kut 30:34, 35; Lev 16:13; Kuj 5:8.
J
Jakobu.
Muna Isaki na Rabeka. Mu kwita kwa simbu Njambi wamulukile ngwendi Isalele, co ikeye wapwile kukulwila ya banu ba Isalele (baje babasanene lalo ngwabo Baisalele, co mu kwita kwa simbu ngwabo Bajuda). Ikeye ishe ya bana 12 baje hamolika na bana babo bapwile miyati 12 ya Isalele. Lizina lya Jakobu batwaleleleleho kulipangesa ku muyati wa Isalele nambe banu ba Isalele.—Kus 32:28; Mat 22:32.
Joko.
Mutiyo wakele na kwambata munu ha bitsili nambe mukambo ubakele na kukutiiya bimuna babali ha binsingo (kakangi bingombe) nga bali na kulima nambe nga bakoka litemba. Joko banaipangesa mu kwimanenako bundungo nambe kukala mwisi ya munu nambe kulyatelela munu nambe kumuyandesa mwafwa kakangi bindungo bakele na kupangesa bijoko mubakele na kwambata byuma bya kulema. Kutundisa joko nambe kuipokola kwemanenene munu kutunda mu bundungo, mu kumulyatelela nambe mu kayando.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.
Juda.
Muna Jakobu wamuciwana wa kukitila kuli Leya. Jakobu mwakele hayehi na kutsa, wapolofwetele ngwendi mu naanga ya Juda mukatunda mwene uje akapwa wakama, co akayula myaka yoshe. Yesu mwakusemukile kupwa munu, wasemukilile mu naanga ya Juda. Lizina lya Juda linatalesa lalo ku muyati, co mu kwita kwa simbu balilukile bumwene.—Kus 29:35; 49:10; Heb 7:14.
K
Kacibunga ka kulimanena.
Cibunga ca banu cije cili na kukabangeya bilongesa bimo nambe ntwama umo na kukulahela byuma bibanalimungila. Kakangi cikatalesa ku bibunga bibali bya bulombelo bwa Bajuda, ca Bafalisi neci ca Basaduki. Baje kubapwile baka-Kristu nabo basanene baka-Kristu ngwabo “kacibunga ka kulimanena” nambe ngwabo “kacibunga ka kulimanena ka baka-Nazaleta.” Hamo babasanene ngoco mwafwa babamwene ngwabo balyangunwine ku bulombelo bwa Bajuda. Mu kwita kwa simbu, mu cikungulukilo ca baka-Kristu mwashangumukile kukala tubibunga twa kulimanena. Ku Kujombolola banendekako bya “kacibunga ka kulimanena ka Nikolasi.”—Bil 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kuj 2:6; 2Pi 2:1.
Kajuda.
Lijwi libasanesele munu wa ku muyati wa Juda munima ya kunyonga kwa bumwene bwa miyati 10 ya Isalele. (2 Vi 16:6) Eli lijwi balisanesele lalo miyati ya kuliseza-seza ya Baisalele baje batundile ku Babiloni. (Ezl 4:12) Mu kwita kwa simbu, banu balipangesele mu kaye koshe mu kwangununa Baisalele ku baka-mafuti. (Esi 3:6) Kapositolo Paulu nendi wapangesele eli ljwi mu cifwisa mwendekele ngwendi cikungulukilo ca baka-Kristu kucesi kutala ha muyati wa munu.—Lom 2:28, 29; Gal 3:28.
Kamponya; kulemesa tumponya.
Kamponya wapwa cifwisa ca cuma cimo, ipwe cuma cije ciliko nambe cakusinganyeka lika cije cibakapangesa banu mu kulemesa. Kulemesa tumponya kunapu kusingimika, kuzema, nambe kulemesa tumponya.—Mya 115:4; Bil 17:16; 1Kr 10:14.
Kangelo wakama.
Kanyungi.
Munalume uje ali na cipangi cakama ca kunyunga na kunyungilila cikungulukilo. Mu Cigriki lijwi lya kanyungi lya e·piʹsko·pos maneneni lilumbununa kwendesa byuma na kubinyungilila. Majwi a “kanyungi” na “mukulunu” (pre·sbyʹte·ros) anatalesa ku bipangi bya kulifwa mu cikungulukilo ca baka-Kristu. Oloni lya “mukulunu” limwesa ngwalyo uje ibanangula nakolo, co ali na bifwa byabibwa. Lya “kanyungi” limwesa bipangi bibanamwangwila.—Bil 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.
Kapilistu wahakamwa.
Mu Lishiko lya Mosesa wapwile kapilistu ibasingimikile uje wemaneneneko banu kuli Njambi na kutwamenena bakwabo tupilistu. Ikeye lika ibatabesele kukobela mu Mwela wa Kujela Manene uje wakele mu mulili wa mukati ka tabanakele, co mu kwita kwa simbu wakele mu tempele. Walingile ngoco lumo mu mwaka ha Litangwa lya Kukonekela Bubi. Lijwi lya “kapilistu wahakamwa” linatalesa lalo na kuli Yesu Kristu.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.
Kapilistu wakama.
Ngila ikwabo ya kusanenamo “kapilistu wahakamwa” mu Bisoneka bya Cihebelu. Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu cisholoka ngwe “tupilistu bakama” bapwile banu ba bulemu ba ku binaanga bya bupilistu, hamo kwambateselela na tupilistu bahakamwa babatundisile ha bitwamo byabo na baje batwamenenene bibunga 24 bya tupilistu.—2 Mi 26:20; Ezl 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.
Kapilistu.
Munu uje wakele na kwimanenako Njambi ku banu bakele na kupangela. Wabalongesele bya Njambi na mashiko endi. Tupilistu bakele na kwimanenako lalo banu kuli Njambi. Bakele na kwana milambu na kubalambelelako kuli Njambi. Simbu kanda kukale Lishiko lya Mosesa, mutwe wa naanga ikeye wapwile kapilistu wa naanga yendi. Mu Lishiko lya Mosesa, banalume ba ku muyati wa Levi baje batundile mu naanga ya Aloni bakebo bapwile tupilistu. Oloni Balevi ba banalume baje kubatundile mu naanga ya Aloni bakebo bapwile bakwasi ba tupilistu. Mucashangumukile kupanga cikumiiyo caciha, Isalele wa ku sipilitu ikeye napu muyati wa tupilistu, co Yesu Kristu napu Kapilistu Wahakamwa.—Kut 28:41; Heb 9:24; Kuj 5:10.
Kapositolo.
Kaproselite.
Munu uje ibanatengulula. Mu Bisoneka, napu munu uje natambula bilongesa bya Bajuda. Nga munalume bakele na kumutwala ku mukanda.—Mat 23:15; Bil 13:43.
Katumameno ka myaka; Tutumameno twa myaka.
Lijwi lya Cigriki lya ai·onʹ likatalesa ku byuma bilingiwa ha simbu oyo nambe byuma bije byangununa bisimbu. Mbimbiliya muikendeka ngwayo “katumameno ka myaka ino” ikatalesa ku byuma bili na kulingiwa mu kaye koshe na yoyesi ya banu mu kaye. (2Ti 4:10) Kwitila mu cikumiiyo ca Lishiko, Njambi wanenele katumameno ka myaka kabasana bamo ngwabo simbu ya Baisalele nambe simbu ya Bajuda. Kwitila mu ndando yendi ya kupatula, Yesu Kristu bamupangesele kuli Njambi mangana anene katumameno ka myaka keka kaje kakundamene cikungulukilo ca baka-Kristu ba kubwabesa. Awa apwile mashangumukilo a simbu yaiha ije yakele na byuma bibendekelele cimweja mu cikumiiyo ca Lishiko. Mbimbiliya muikendeka ngwayo “tutumameno twa myaka” ikatalesa ku tutumameno twa myaka twa kuliseza-seza nambe byuma bije binalingiwa manene nambe bije bikalingiwa manene kulutwe.—Mat 24:3; Mak 4:19; Lom 12:2; 1Kr 10:11.
Kayando kakama.
Lijwi lya Cigriki libanalumbununa ngwabo “kayando” lilumbununa kukala mu bukalu nambe kuyanda mwafwa ya byuma bimo. Yesu wendekele bya “kayando kakama” kaje kanda kakaleko, kaje kezile ha Jelusalema. Maneneni aka kayando kakama katalesele ku kayando kabakaliwana nako banu kulutwe ‘mwakaija mu bumpau’ bwendi. (Mat 24:21, 29-31) Paulu wendekele bya aka kayando ngwendi kanapu kusompa kwa Njambi kwa kusungama hali “baje kubazibuka Njambi na kuli baje kubesi na kwononoka muzimbu waubwa” wa Yesu Kristu. Mukanda wa Kujombolola capita 19 umwesa Yesu ali na kutwamenena bibunga bya maswalale bya mwilu mu kulwisa “cikashama na bimyene ba ha lifuti-libu na maswalale babo.” (2Te 1:6-8; Kuj 19:11-21) “Mbunga yakama” banaimwesa ili na kwoboka aka kayando. (Kuj 7:9, 14)—Taleni AMAGIDONI.
Kristu.
Kubwabesa.
Mu Cihebelu eli lijwi lilumbununa “kukwita byuma bya mema-mema.” Mazi bakele na kuwakwita munu nambe cuma mu kumwesa ngwabo banabikundika ku cipangi ca kulitila. Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, eli lijwi banalipangesa lalo ku kwitila sipilitu ya kujela hali baje babanangula, baje bali na lilabelelo lya kukayoya mwilu.—Kut 28:41; 1 Sa 16:13; Luk 4:18; Bil 10:38; 2Kr 1:21.
Kujela.
Cifwa cakala naco Yehova. Kujeneka kukala na mazilo nambe kamandondo. (Kut 28:36; 1 Sa 2:2; Iwa 17:11) Mu Cihebelu na Cigriki eli lijwi nga balitalesa ku banu (Mak 6:20; Bil 3:21), ku byuma (Lom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), ku myela (Mat 4:5; Bil 7:33; Heb 9:1), na ku bipangi (Kut 36:4), likalumbununa kwaka cuma ku mukulo nambe kucijelesa mwafwa ya Njambi nambe kucangununa mangana cipange cipangi ca Yehova. Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu lijwi lya “kujela” likatalesa lalo na ku bilinga bya munu bya kujela.—2Kr 7:1; 1Pi 1:15, 16.
Kujwala.
Eli lijwi linasa kutalesa ku mazilo a ku mubila nambe ku kupokola mashiko abanapande kukabangeya banu. Oloni mu Mbimbiliya, eli lijwi kakangi likatalesa ku cuma cije kucapandele nambe cije kucajelele kwesekesa na Lishiko lya Mosesa. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Bil 10:14; Efe 5:5)—Taleni KUJELA.
Kukalako.
Mu mavesi amo a mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, eli lijwi lilumbununa kukalako kwa Yesu Kristu kutunda habamwakelele ha litanda na kupwa Mwene wa Bumwene bwa Bumesiya kweta bene na mu matangwa a mamaneselelo a katumameno ka myaka ino. Kukalako kwa Kristu kukulumbununa kwija na kwiluka oho bene, oloni kwambata simbu yailaha.—Mat 24:3.
Kukambeka maboko.
Kulibindika kulya.
Kujeneka kulya byakulya byoshe-byoshe ha simbu ibanaka. Baisalele bakele na kulibindika kulya ha Litangwa lya Kukonekela Bubi, na ha simbu ibakele mu bukalu, na simbu ibatondele ngwabo Njambi abakwase. Bajuda bakele na kulibindika kulya luwana mu mwaka mangana banuke bukalu bubaliwanene nabwo mu kuyoya. Baka-Kristu kubatondeka kulibindika kulya.—Ezl 8:21; Isa 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Bil 13:2, 3; 27:9.
Kulila.
Kumwesa busiwa mwafwa ya butsi nambe mwafwa ya bukalu bumo. Mu simbu ibasonekele Mbimbiliya, banu bakele na kulila ha simbu yailaha. Baka-kulila kubakele na kulila lika mu kutambeka, oloni bakele na kuzala bizalo bya kulitila, na kwaka lito ha mitwe yabo, na kutabula bizalo byabo na kulipupa ha binulo. Simbu imo baka-kulila ba kulitila bakele na kubasana ku byakutsa.—Esi 4:3; Mat 11:17; Mak 5:38; Iwa 11:33; Kuj 21:4.
Kulinga byuma byabibi kwa kujeneka shwamwa.
Mu Cigriki a·selʹgei·a, majwi aje anatalesa ku bilinga byabibi manene bya kupokola mashiko a Njambi bije bimwesa ngwabyo munu nakundwila, kesi na shwamwa, nambe ali na likamba. Ei futisi imwesa kujeneka kasingimiko na kushaula baje bali na moko, mashiko, na byuma bibanapande kukabangeya banu. Awa majwi kuwatalesa ku kulinga bubi bwabundondo.—Gal 5:19; 2Pi 2:7.
Kulisinga.
Majwi amwesa ngwabo byuma bimo binapu bya busunga nambe cikumiiyo calinga munu ngwendi alinga nambe kalingi byuma bimo. Kakangi akapu majwi a cikumiiyo abakendeka banu kuli uje ali na nzili kubatubakana, maneneni Njambi. Njambi wakanyamesele cikumiiyo calingile na Abrahamu ha kulisinga.—Kus 14:22; Heb 6:16, 17.
Kulya ca Mwata ca Mangwezi.
Capwa kulya likende lya kujeneka musima uje wimanena mubila wa Kristu na kunwa binyu bije bimanena maninga endi. Capwa kwanuka kutsa kwa Yesu. Ha kuwana ngwe Bisoneka bimwesa ngwabyo baka-Kristu banapande kwanuka-anuka eci cilika, kunapande kucisana “Canukiso.”—1Kr 11:20, 23-26.
Kulyana kupangela Njambi.
Kusanguka.
Kwinduka ku batsi. Lijwi lya Cigriki lya a·naʹsta·sis lilumbununa “kwinduka” nambe “kwimana.” Mbimbiliya inendeka bya banu 9 baje basangukile, kwambateselela na Yesu ibasangwile kuli Yehova Njambi. Nameme banu bamo babasangwile kuli Eliya, Elisha, Yesu, Pita na Paulu, oloni bapangesele nzili ya Njambi. Kusanguka ca hano hasi ca “baka-kusungama na baka-kujeneka kusungama” ca seho mu byuma byanayongola Njambi. (Bil 24:15) Mbimbiliya inendeka lalo bya kusanguka ca mwilu cibanendeka ngwabo kusanguka “cakulibanga” ca bandolome ba Yesu ba kubwabesa na sipilitu.—Flp 3:11; Kuj 20:5, 6; Iwa 5:28, 29; 11:25.
Kusungama.
Kutenguluka.
Kwesekesa na Mbimbiliya, eli lijwi linapu kutenguluka kwa bisinganyeka kuje kunambateselela kuliziba kubihya ku mbunge mwafwa ya futisi ya munu ya kunima, nambe bilinga byendi byabibi, nambe mwafwa ya kwonwa kulinga byuma bimo. Kutenguluka kwa busunga kukemi bushuka, kulumbununa kutengulula bilinga bya munu.—Mat 3:8; Bil 3:19; 2Pi 3:9.
Kutengulukila.
Mu Cigriki (a·po·sta·siʹa) lilumbununa “kulyangununa.” Lilumbununa lalo “kumbila kuti, kuseza, nambe kulwisa.” Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, lijwi lya “kutengulukila” linatalesa manene kuli baje banatundu ku kulemesa kwa busunga.—Vis 11:9; Bil 21:21; 2Te 2:3.
Kyubiti.
Bulaha bwa kutunda ku ñokwela kweta na kushongo ya munye wa hakati. Kakangi Baisalele bapangesele kyubiti ya kweta ku masentimita 44.5, oloni bapangesele lalo na kyubiti ya kweta ku masentimita 51.8.—Kus 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Kuj 21:17.
L
Lepta.
Ha simbu ibakele na kusoneka Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, lepta ikeyo yapwile koini ya Bajuda ya kopa yaindondo manene. Mu Bimbimbiliya bimo banainungulula ngwabo “mite.”—Mak 12:42; Luk 21:2; ftn.
Levi; Kalevi.
Lizina lya muna Jakobu wamucitatu wa kukitila kuli munakazi wendi Leya. Co lalo linapu lizina lya muyati utunda ha lizina lyendi. Ku bana bendi batatu kukekwo kwatundile bibunga bitatu byakama bibasana ngwabo bupilistu bwa Balevi. Bisimbu bimo lijwi lya “Balevi” likatalesa ku muyati woshe wa Balevi, oloni kakangi kulyesi kutalesa ku bupilistu bwa naanga ya Aloni. Muyati wa Levi kubawanene libu mu Lifuti lya Cikulaheso, oloni bawanene binganda 48 mukati ka miyati ikwabo.—Kwi 10:8; 1 Mi 6:1; Heb 7:11.
Libulu lya kuzenga.
Lipapelo lyalilaha lya kupanga ha cilambu nambe ha matebe lije libanasoneka ku mutambela umolika. Kakangi bakele na kulizengela ku citi. Bisoneka bakele na kubisoneka na kubisononona ha mabulu a kuzenga. Awa mabulu akewo akeleko manene ha simbu ibakele na kusoneka Mbimbiliya.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Lihule.
Munu uje alilala na munu kalyambatele nendi, maneneni kulingila bimbongo. (Lijwi lya Cigriki lya porʹne lije lilumbununa “lihule” lilumbununa “kulandesa.”) Kakangi likatalesa ku munakazi nameme Mbimbiliya inendeka na mahule ba banalume. Mu Lishiko lya Mosesa buhule babubindikile, co mulambu wa kutunda mu buhule kubakele na kuutambula ku njibo ya Yehova ya kujela. Oloni baka-kulemesa ba makuli bapangesele mahule ba ku tempele mangana bawaneneho bimbongo. (Kwi 23:17, 18; 1 Vi 14:24) Mu Mbimbiliya, eli lijwi banalipangesa mu cifwisa kutalesa ku banu, mafuti, nambe bibunga bya banu baje bakalemesa tumponya mu ngila yoshe-yoshe oku balishasha ngwabo bakalemesa Njambi. Cakumwenako, bulombelo bwa “Babiloni Wakama” banabutumbula ku Kujombolola ngwabo lihule mwafwa bunalikwatasana na baka-kuyula ba kano kaye mu kushaka nzili na bufuko.—Kuj 17:1-5; 18:3; 1 Mi 5:25.
Lihungu lya kujela.
Lijungu.
Limanya lya kulolela bunga.
Limanya lya raundi lije libakaka ha limanya lya kulifwa nalyo mangana batikileho binona na kubipwisa bunga. Hakati ka limanya lya kwisi bakele na kushomekaho citi cije cakele na kukwasa limanya lya helu lijeneke kuwa. Mu bisimbu bibasonekele Mbimbiliya, banakazi babangi bakele na kupangesa mamanya a kulolela bunga ha binsenge byabo. Ha kuwana ngwe binaanga byakulahelele manene limanya lya kulolela bunga mangana base kulya, mukemwo Lishiko lya Mosesa lyabindikile kunyeka munu eli limanya na kulikwatelamo kupwa cishimbikiya. Mamanya a kulolela bunga akama bakele na kuwakutiiya bimuna.—Kwi 24:6; Mak 9:42.
Limanya lya mu mbango.
Limanya libakaka mu mbango mangana liwanese na kushumisa bibumbe bibali. Limanya lya mu mbango lya seho lyapwile lije libajalele lubula. Kakangi bakele na kwangula limanya lya kukola manene nga batunga mitungo ya mbunga na bibumbe bya nganda. Eli lijwi banalipangesa mu cifwisa kutalesa ku lubula lwa lifuti-libu. Yesu nendi banamwendeka ngwabo “limanya lya mu mbango lya lubula” lya cikungulukilo ca baka-Kristu cije cibanesekesa ku njibo ya ku sipilitu.—Efe 2:20; Yom 38:6.
Limbinga.
Kutalesa ku mambinga a tusitu abapangele kupwa bikwata bya kunwila, bikwata bya kwaka mazi na bikwata bya kwaka inki na tubyuma twa kulibwahesa natwo. Bawapangesele lalo mu kwimba na mu kuleka banu byuma bimo. (1 Sa 16:1, 13; 1 Vi 1:39; Eze 9:2) Kakangi “limbinga” likemanenako nzili, kufungulula na kuhyana.—Kwi 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.
Lishali lya tuhya.
Mwela wa cifwisa uje ‘ushukuma na tuhya na saufa’ uje ubanalumbununa lalo ngwabo “kutsa kwamucibali.” Baka-bubi baje kubatenguluka, na Liyabolo na kutsa na Cihilo, (nambe ngwetu “Hedesi,”) bakabyumbilamo. Banendeka ngwabo munu wa sipilitu na kutsa na Hedesi bakabyumbila mu lishali lya tuhya. Ebi byuma kubyasa kwenya na tuhya, ngeci oku kumwesa ngwabo eli lishali limanena kunyonga kwa myaka yoshe, keti kuyanda myaka yoshe.—Kuj 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Lishiko lya Mosesa.
Lishiko.
Kakangi nga sona yakulibanga banayamesa, co eli lijwi linatalesa ku Mashiko a Mosesa nambe ku mikanda itanu yakulibanga ya mu Mbimbiliya. Nga sona yakulibanga yaindondo, co linasa kutalesa ku lishiko limo na limo lya Mashiko a Mosesa nambe ku cinangulo ca lishiko.—Kul 15:16; Kwi 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.
Litangwa lya Kukonekela Bubi.
Litangwa lya kujela, lya seho manene kuli Baisalele. Balisana lalo ngwabo Yom Kippur (litunda ha lijwi lya Cihebelu lya yohm hak·kip·pu·rimʹ, kulumbununa “litangwa lya kufwika”), libakele na kulinga mu ngonde ya Ethanimu 10. Mu Bisoneka bya Cihebelu balisana ngwabo Litangwa lya Kukonekela Bubi. Aha ha litangwa, lumo mu mwaka, kapilistu wahakamwa wakele na kukobela mu Mwela wa Kujela Manene mu tabanakele na kwana mulambu wa maninga wa bubi bwendi, wa bwa bakwabo Balevi nou wa bubi bwa banu. Ije milambu yemanenene mulambu wa Yesu uje wanene lumolika na kulingisa banu babakonekele bubi bwabo na kubashokolwela cikolo ca kwiluka kuli Yehova. Lije litangwa lyapwile lalo lya ciwano ca kujela na kulibindika kulya, lyapwile lalo lya sabata kulumbununa kuhwima ku bipangi.—Lev 23:27, 28; Bil 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.
Litangwa lya Kulibwahesela.
Lizina lya litangwa lije lyakabele Sabata. Ha litangwa eli, Bajuda bakele na kulibwahesela Sabata. Eli litangwa lyakele na kuhwa ha kulahuka kwa litangwa libasana lelo ngwabo lyamucitanu, co hakeho hayashangumukilile Sabata. Ku Bajuda, litangwa lyakele na kushangumuka mangwezi na kuhwa lyamukwabo mangwezi.—Mak 15:42; Luk 23:54.
Litangwa lya Kusompa.
Litangwa nambe simbu yakasompa Njambi bibunga bya banu, nambe muyati wa banu, nambe banu boshe. Inasa kupwa simbu ya kutsiya baje babanasompela kutsa, nambe simbu ya kusompela bamo ngwabo boboke na kubana kuyoya kwa myaka yoshe. Yesu Kristu na tupositolo bendi bendekele bya “Litangwa lya Kusompa” lya kulutwe lije linakundama baje bayoya, na baje batsile laja.—Mat 12:36.
Litemba.
Litota.
Lili na bulumbunwisi bwa kulifwako na “ngongonosi ya mutondo.” Ikeyo ikapu ngongonosi yamamaneselelo kutuhuka nga litangwa lili na kuya na kukya.—Kuj 22:16; 2Pi 1:19.
Liyabolo.
Lizina lya Satana mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu lije lilumbununa “muka-kubiisa lizina.” Satana banamuluku ngwabo Liyabolo mwafwa ikeye muka-kubiisa manene lizina lya Yehova na kumubangeya biñanda bya makuli. Akendeka lalo biñanda bya makuli ha lijwi lya Njambi na ha lizina lyendi lya kujela.—Mat 4:1; Iwa 8:44; Kuj 12:9.
Lupembo.
Cikwata ca kupembezela ca kupanga ha cikubo cibapangesele mu kunangula banu na mu kwimba. Kakangi, cilumo ca mapembo cakele na kwimanena muzimbu wa kusompa wa kutunda kuli Yehova nambe byuma byeka bya kutunda kuli Njambi.—1Kr 15:52; Kuj 8:7–11:15.
M
Makende a kwana kuli Njambi.
Makende 12 abakele na kulundika mu mitumbo ibali ha mesa mu mulili wa Kujela wa mu tabanakele na wa mu tempele. Mutumbo na mutumbo wakele na makende 6. Bawasana lalo ngwabo ‘makende a kulilundakana’ na “makende a kumwesa kuli Njambi.” Awa makende bakele na kuwengisa na eka ha Sabata na Sabata. Aje abakele na kutundisa, tupilistu lika bakele na kuwalya.—2 Mi 2:4; Kut 25:30; Lev 24:5-9; Mat 12:4; Heb 9:2.
Mamaneselelo a katumameno ka myaka ino.
Simbu ije iya yee na kumamaneselelo a katumameno ka myaka ino nambe futisi iliko ije yali na kutwamenena Satana. Ei simbu yendelela hamo na kukalako kwa Kristu. Yesu akashika tungelo, co “bakangununa banu bababi ku banu ba kusungama” na kubanyongesa. (Mat 13:40-42, 49) Bandongesi ba Yesu bashakele kuzibuka ije simbu ya “mamaneselelo.” (Mat 24:3) Simbu kanda eluke mwilu, Yesu wakulahesele baka-kumukabangeya ngwendi akala nabo kweta bene na haje ha simbu.—Mat 28:20.
Mambinga a ku mutula.
Byuma bya kufwa ngwe mambinga bije byakele mu bimbango biwana bya mitula imo.—Lev 8:15; 1 Vi 2:28; Kuj 9:13.
Manna.
Byakulya bibalile manene Baisalele ha myaka 40 ibakele mu mambo. Yehova ikeye wabanenebyo. Mutondo na mutondo hasi hakele na kukala manna, kutundisako lika lya Sabata. Ei manna yakele na kukala kwisi ya lime. Baisalele mubaimwene lwakulibanga bendekele ngwabo, “Bikebi?” nambe mu Cihebelu ngwabo, “man huʼ?” (Kut 16:13-15, 35) Yesu nendi wendekele bya manna ya cifwisa.—Iwa 6:49, 50.
Masedonia.
Mutambela wa ku kunto ya Grisi uje wakutsimanene manene mu ciyulo ca Alekizanda Wakama, co watwaleleleleho kulimanena kweta noho habakuufungulwile Baloma. Paulu mwaile ku Yuropu lwakulibanga, Masedonia te provinsi ya Baloma. Paulu waile ku Masedonia lutatu.—Bil 16:9.
Matangwa a mamaneselelo.
Ei endekesi na endekesi ikwabo ya kufwa ngwe ‘mamaneselelo a matangwa,’ banaipangesa mu bupolofweto bwa mu Mbimbiliya kutalesa ku simbu ibikalishulisilila byuma bibendekele kunima. (Eze 38:16; Nda 10:14; Bil 2:17) Ei simbu inasa kupwa myaka yaindondo nambe yaingi, kwesekesa na byuma bibali na kwendeka mu bupolofweto. Maneneni Mbimbiliya inapangesa ei endekesi kutalesa ku “matangwa a mamaneselelo” a katumameno ka myaka ino, kulumbununa simbu ya kukalako kwa Yesu.—2Ti 3:1; Jms 5:3; 2Pi 3:3.
Mbulu.
Mu Cigriki aʹbys·sos, kulumbununa “kuloba manene” nambe “kuloba kuje kutuzibisisa nambe kwa kujeneka masima.” Eli lijwi banalipangesa mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu kutalesa ku kamenga nambe kukala mu cifwa ca kufwa ngwe munu ali mu kamenga. Linatalesa ku cihilo, oloni keti cihilo lika.—Luk 8:31; Lom 10:7; Kuj 20:3.
Mbumba; Muka-mbumba.
Mushongo wa ha cikonde. Mu Bisoneka, mbumba kuyapwile lika ngwe mutuizibukila ano matangwa, mwafwa kuyakele lika ku banu, oloni yakele na ku bizalo na mu binjibo. Munu ali na mbumba bakamusana ngwabo muka-mbumba.—Lev 14:54, 55; Luk 5:12.
Mesiya.
Lijwi lije lyatunda ha lijwi lya Cihebelu lya “kubwabesa” nambe “wakubwabesa.” Mu Cigriki eli lijwi bakalitumbula ngwabo “Kristu.”—Nda 9:25; Iwa 1:41.
Mira.
Lemba ya lwengo lwalubwa ibakele na kutundisa ha biputa bya mingonga bya kuliseza-seza nambe ku miti yaindondo ibasana ngwabo Commiphora. Mira yapwile bimo bya byuma bibakele na kwaka mu mazi a kujela a kupangesa mu kubwabesa. Baipangesele lalo na mu kunikisa bwino byuma bya kufwa ngwe bizalo nambe myela. Bakele na kuyaka mu mazi a ha mubila nambe mazi a kunyatekesa munu. Bakele na kuikumbasana na binyu mangana bitobale mwamubwa. Kutundaho, mira bakale na kuipangesa mu kubwahesa bibimbi simbu kanda babitsinde.—Kut 30:23; Vis 7:17; Mak 15:23; Iwa 19:39.
Moloki.
Ou njambi ya Baamoni. Cisholoka ngwe ikeye bene lalo ibasanene ngwabo Maukamu, Miukomu na Moleki.—Bil 7:43.
Muka-Kristu.
Lizina lyanana Njambi baje bakabangeya Yesu Kristu.—Bil 11:26; 26:28.
Muka-kulwisa Kristu.
Eli lijwi mu Cigriki lili na bulumbunwisi bubali. Linatalesa ku cuma cije cilwisa Kristu. Lyasa kutalesa lalo kuli Kristu wa makuli uje ali mu mwela wa Kristu. Banu boshe, bimunga, nambe bibunga bya banu baje balishasha ngwabo bemanena Kristu nambe ngwabo banapu Mesiya nambe baje balwisa Kristu na bandongesi bendi banapu baka-kulwisa Kristu.—1Iw 2:22.
Muka-kumikiya.
Munu uje alishasha ngwendi asa kwendekela cimweja byuma bikalingiwa kulutwe. Mbimbiliya inendeka baka-kumikiya bamo ba kufwa ngwe tupilistu ba manseno, baka-kutaha, baka-kutahesa bingongonosi na bakwabo.—Lev 19:31; Kwi 18:11; Bil 16:16.
Muka-kupanda.
Munu uje akapangesa nzili ibakendeka ngwabo itunda ku basipilitu bababi.—Bil 13:6.
Muka-kusoneka.
Muka-kusononona Bisoneka bya Cihebelu. Ha simbu yayoyele Yesu hano hasi, eli lijwi balisanesele cibunga ca banu baje balilongesele manene Lishiko. Aba banu bakele na kulwisa Yesu.—Ezl 7:6; Mak 12:38, 39; 14:1.
Muka-kutahesa bingongonosi.
Munu uje akelula mulikendela litangwa na ngonde na bingongonosi mangana omikiye byuma bya kulutwe.—Mat 2:1.
Muka-kuwanesa.
Muka-kwimanena Wakama.
Muka-Nazaleta.
Mukanda.
Kutundisa cilambu ca ku bunalume. Lyapwile lishiko libanene Abrahamu na batekulwila bendi, oloni baka-Kristu kubesi mwisi yalyo. Banalipangesa lalo mu cifwisa ku Bisoneka bimo.—Kus 17:10; 1Kr 7:19; Flp 3:3.
Mukulunu; Munalume wa kukola.
Mu Bisoneka bakatalesa ku munu uje ali na moko nambe cipangi mu citingitingi nambe mu lifuti. Eli lijwi banalipangesa lalo kutalesa ku byakutanga bya mwilu bije bibanendeka ku mukanda wa Kujombolola. Lijwi lya Cigriki lya pre·sbyʹte·ros bakalinungulula ngwabo “mukulunu” nga linatalesa kuli baje bali na cipangi ca kutwamenena mu cikungulukilo.—Kut 4:29; Vis 31:23; 1Ti 5:17; Kuj 4:4.
Mulambu wa bubi.
Mulambu ubananene mwafwa ya bubi, keti bubi bwa kulingila shakelo, oloni mwafwa ya kujeneka kulumbunuka. Banene milambu ya tusitu ba kuliseza-seza. Kushangumukila bene ku ngombe wa nkomba kutwala ku katela. Munu wakele na kwana ei milambu kwesekesa na cipangi cendi nambe byuma byanaliwana nabyo.—Lev 4:27, 29; Heb 10:8.
Mulambu.
Bwana bwa kwana Njambi mu kumwesa kukandelela, kulitabela mulonga na kukanyamesa busamba nendi. Kushwa bene kuli Abele, banu bakele na kwana milambu ya kuliseza-seza, kwambateselela na milambu ya tusitu mu kushaka kwabo babenya. Balingile ngoco kweta bene na ha simbu ilyezile Lishiko lya Mosesa lije lyamwesele ngwalyo banu bapandele kwana milambu. Yesu mwanene kuyoya kwendi kupwa mulambu wa kulumbunuka, banu kubapandele lalo kwana milambu ya tusitu. Nameme ngoco, baka-Kristu banatwalelelaho kwana Njambi milambu ya ku sipilitu.—Kus 4:4; Heb 13:15, 16; 1Iw 4:10.
Muna Devidi.
Awa majwi anatalesa kuli Yesu kumwesa ngwabo ikeye Swana wa cikumiiyo ca Bumwene cije capandele kushulisilila munu uje atunda ku cikota ca Devidi.—Mat 12:23; 21:9.
Muna munu.
Awa majwi awaniwa lwa kweta ku 80 mu mikanda ya Biñanda Byabibwa. Anatalesa kuli Yesu Kristu, co amwesa ngwawo mwakusemukile, wapwile munu bene keti munu wa sipilitu uje ali na mubila wa situ. Awa majwi amwesa lalo ngwawo Yesu ashulisilila bupolofweto buli ku Ndanyele 7:13, 14. Mu Bisoneka bya Cihebelu, awa majwi bawasanesele Ezekiyele na Daniele kumwesa kuliseza kwa aba banu ba mubila wa situ bakele na kwendekelako Njambi na Njambi babenya muzimbu ubakele na kwambulula.—Eze 3:17; Nda 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Musima.
Wapwa byuma bibakaka ha fulawa ya kutika mangana ifutunuke, na mu byakunwa mangana bisete. Kakangi musima wapwa mutamba wa fulawa ya kutika ije inasalele ha fulawa yakulibanga. Kakangi mu Mbimbiliya musima ukemanenako bubi na kubola. Ukatalesa lalo ku byuma bije binabanda bije bijalakana.—Kut 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.
Muti wa kuyoya.
Muti uje wakele mu citungu ca Edeni. Mbimbiliya kuimwesa ngwayo bushuka bwou muti bwakele na nzili ya kwana kuyoya, oloni ou muti wemanenene kuyoya kwa myaka yoshe kuje kwana Njambi kuli baje batabesa ngwendi balyeko. Ku mukanda wa Kujombolola, ou muti wimanena byuma byanana Njambi banu bije bibana kuyoya.—Kus 2:9; 3:22; Kuj 2:7; 22:19.
Mutula.
Wapwile wa kutunga na libu, nambe mamanya, nambe limanya limo lyakama, nambe biti, co helu bakele na kwakaho cikubo. Hakeho habakele na kwanena milambu nambe isense nga balemesa. Mu mulili wakulibanga wa tabanakele nou wa tempele mwakele “mutula wa goldi” waundondo wa kwanena isense. Wapwile wa biti, co baukwitile goldi. “Mutula wa kopa” wakama wakwenyekela milambu wakele hanja mu cipango. Mitula yalisalele na kuli baka-kulemesa binjambi ba makuli.—Kut 39:38, 39; 1 Vi 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Bil 17:23.
Muzimbu waubwa.
Mwela wa Kujela.
Mulili wa kulibanga, co lalo wakama uje wakele mu tabanakele na mu tempele. Walyangunwine na mulili wa mukati kulumbununa Mwela wa Kujela Manene. Mu Mwela wa Kujela wa mu tabanekele mwakele citumbikilo ca bindeya ca goldi, na mutula wa goldi wa kwenyekela isense, na mesa ya kwaka makende a kwana kuli Njambi, na bikwata bya goldi. Mu tempeleco mwakele bitumbikilo bya bindeya bya goldi 10 na bimesa 10 bya kwaka makende a kwana kuli Njambi.—Kut 26:33; Heb 9:2.
Mwela wa Kujela Manene.
Mulili wa mukati ka tabanakele na tempele muje mubakele na kutulika cikasha ca cikumiiyo. Kutundisako lika Mosesa, naumo wahi ibatabesele kukobela mu Mwela wa Kujela Manene kubanga kapilistu wahakamwa, co wakele na kukobelamo lumolika mu mwaka ha Litangwa lya Kukonekela Bubi.—Kut 26:33; Lev 16:2, 17; 1 Vi 6:16; Heb 9:3.
Mwonyo.
Mu Cihebelu neʹphesh mu Cigriki psy·kheʹ. Kwesekesa nomu mubanawapangesela mu Mbimbiliya, awa majwi anatalesa (1) ku banu, (2) ku tusitu, nambe (3) ku kuyoya kwa munu nambe kwa kasitu. (Kus 1:20; 2:7; Kul 31:28; 1Pi 3:20; taleni futunoti.) Biyendeka Mbimbiliya binaliseze nomu mubakapangesela lijwi lya “mwonyo” mu bulombelo bwabwingi. Ikeyo ngwayo lijwi lya neʹphesh neli lya psy·kheʹ, oshe anatalesa ku byuma bya kutanga bya hano ha lifuti-libu bije bitwasa kukwata, kumona, bije byasa kutsa. Ha mitambela yaingi, muno mu Mbimbiliya bananungulula awa majwi kwesekesa nebi biwalumbununa. Banawanungulula ngwabo, “kuyoya,” “cakutanga,” “munu,” ‘mubila woshe’ nambe nga munu alyendeka ikeye babenya (cakumwenako, “yange” “mwonyo wange”). Kakangi ha majwi a cifwa eci banakaho futunoti ya “mwonyo.” Hoshe hatunapangesa lijwi lya “mwonyo” ipwe ha vesi nambe ku futunoti, tunapande kulizibisisa kwesekesa nebi bitunalumbununa helu. (Kwi 6:5; Mat 22:37) Nga Mbimbiliya inendeka ngwayo munu napande kulinga byuma na mwonyo wendi woshe, ilumbununa ngwayo napande kubilinga na mbunge yendi yoshe. (Kwi 6:5; Mat 22:37) Ha mavesi amo, majwi a neʹphesh na psy·kheʹ, alumbununa mashungu nambe lishungu lya kushaka kulya nambe kunwa. Anasa lalo kulumbununa cibimbi.—Kul 6:6; Vis 23:2; Isa 56:11; Han 2:13.
N
Nadi.
Mazi a lwengo lwalubwa a ndando ya helu. Apwile a kubenga kamandondo, co bakele na kuwapanga ha bintemo bibasana ngwabo spikenard (Nardostachys jatamansi). Mwafwa ya kutula manene, kakangi nadi bakele na kuikumbasana na mazi a ndando ya kwisi, co simbu imo kuyapwile nadi hayo. Maki na Iwano boshe banendeka ngwabo Yesu bamwitilile “nadi hayo.”—Mak 14:3; Iwa 12:3.
Nanga.
Nanga ibatongele mwamubwa ije yakele na bakerubi ije yangunwine Mwela wa Kujela na Mwela wa Kujela Manene mu tabanakele na mu tempele.—Kut 26:31; 2 Mi 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3.
Ndando ya kupatula.
Fweto ibakafwete mangana bapatule cuma nambe munu mu bundungo, ku kashitiko, ku kayando, ku bubi, nambe ku cikumiiyo. Keti bimbongo lika bibakele na kufweta. (Isa 43:3) Ndando ya kupatula yapangele ku byuma bya kuliseza-seza. Cakumwenako, mu Isalele, bantwatwa boshe ba banalume nambe bantwatwa boshe bankomba bapwile ba Yehova, co bapandele kubapatula nambe kubafwetela mangana keti bapange lika cipangi ca Yehova. (Kul 3:45, 46; 18:15, 16) Nga ngombe wa bukalu uje kubanyungililile atsiya munu, babenyaye bamutomenene ndando ya kupatula mangana apatuke ku kumwana kashitiko ka kumutsiya. (Kut 21:29, 30) Oloni uje watsiilile mukwabo shakelo kubatambwile ndando yendi ya kupatula. (Kul 35:31) Mbimbiliya inendeka manene ha ndando ya kupatula ije yafwetele Kristu mwalyanene kutsa mangana apatule banu ba kwononoka ku bubi na kutsa.—Mya 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.
Ngamba wa cikungulukilo.
Mu Cigriki di·aʹko·nos, co kakangi bakalinungulula ngwabo “muka-kupanga” nambe “ngamba.” “Ngamba wa cikungulukilo” napu munu uje akakwasa cibunga ca bakulunu mu cikungulukilo. Napande kupwisamo byuma bibanendeka mu Bisoneka mangana bamwangule.—1Ti 3:8-10, 12.
Ngonde yaiha.
Litangwa lyakulibanga mu ngonde na ngonde kwesekesa na kalenda ya Bajuda. Lyapwile litangwa lya kulikungulula na kulya na kwana milambu ya kulitila. Mu kwita kwa simbu, eli litangwa lyapwile cilika ca seho manene, co banu kubakele na kupanga ha litangwa olyo.—Kul 10:10; 2 Mi 8:13; Kol 2:16.
Ngonga ya binyu.
Ngonga ya cilambu ca kasitu. Kakangi baipangele ha cilambu ca membe nambe ca manga, co mukemwo mubakele na kwaka binyu. Binyu bakele na kubyaka mu bingonga byabiha mwafwa mubyakele na kuseta byakele na kutuhula mpunzi ya carbon dioxide ije yakele na kuzimbisa ngonga. Bingonga byabiha mubyakele na kuzimba byakele na kufutunuka, oloni bya laja byakele na kutabuka.—Yos 9:4; Mat 9:17.
Ngongonosi ya mutondo.—
Taleni LITOTA.
Ngozi yakama.
Mu Cigriki awa majwi anatalesa manene ku cuma cije cinai munu ku mbunge. Awa majwi kakangi akatalesa ku bwana bwabubwa nambe kwana mu ngila yaibwa. Awa majwi muwakatalesa ku ngozi yakama ya Njambi akamwesa bwana bwa Njambi bwana kutundilila kwisi ya mbunge kwa kujeneka kubandamena kumwilwisila cimo. Ngeci amwesa ngwawo Njambi wapwa muka-kwana, co lalo wazema banu na kubazibila ngozi. Awa majwi simbu imo bakawanungulula ngwabo “kubezika” nambe “bwana bwa ngozi.” Mbunge ya kwana ya muka-kwana ikeyo ikamulingisa ane, keti ngwabo uje ibana bwana nabupangela nambe ngwabo nabupande.—2Kr 6:1; Efe 1:7.
Nisani.
Lizina lyaliha lya ngonde ya Abibu munima ya kutunda mu bunzinda mu Babiloni. Ngonde yakulibanga kwesekesa na kalenda ya kujela ya Bajuda. Kwesekesa na kalenda ya kaye inapu ngonde ya bu 7. Yakele na kutunda hakati ka ngonde ya March kuya hakati ka ngonde ya April. (Neh 2:1) Paseka ya Bajuda bakele na kuilinga lya Nisani 14, co Yesu Kristu washangumukile Kulya kwa Mwene kwa Mangwezi ha litangwa eli bene. (Luk 22:15, 19, 20) Co bamutsiilile ha citi ca kuyandesela ha litangwa lije bene.—Luk 23:44-46.
Ntwatwa.
Kakangi bakatalesa ku mwana wa munalume wakulibanga kuli ishe. Mu Mbimbiliya, mwana wa ntwatwa wa munalume bamusingimikile mu naanga, co lalo ikeye ibangwile kutala byuma byoshe nga ishe natoko. Yesu kapwile lika ntwatwa wa Yehova, oloni wapwa lalo ntwatwa wa byuma byoshe byakutanga, co lalo ikeye ntwatwa kusanguka ku batsi.—Kus 25:33; Kut 11:5; Kol 1:15; Kuj 1:5.
P
Paradaisi.
Mwela waubwa nambe citungu cacibwa. Mwela wakulibanga wa cifweci wapwile Edeni. Yehova waubwaheselele munalume na munakazi bakulibanga. Yesu mwakele na kwendeka na umo wa baje bikenya bakele kumukulo wendi ha citi ca kuyandesela wamwesele ngwendi lifuti-libu likapwa paradaisi. Ku 2 Korinte 12:4, cisholoka ngwe eli lijwi linatalesa ku paradaisi ya cifwisa, co ku Kujombolola 2:7 linatalesa ku paradaisi ya mwilu.—Sol 4:13; Luk 23:43.
Paseka.
Pentekosti.
Cilika camucibali ku bilika bitatu byakama bibapandele kukalako Bajuda boshe ba banalume mu Jelusalema. Lijwi lya Pentekosti lije lilumbununa “Litangwa lya bu 50” banalipangesa mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu kutalesa ku cilika cibanendeka mu Bisoneka bya Cihebelu ngwabo Ciwano ca Kuteja nambe Ciwano ca Mapapela. Eci cilika bakele na kucilinga ha litangwa lya bu 50 kutunda lya Nisani 16.—Kut 23:16; 34:22; Bil 2:1.
Porneia.—
Taleni BUPANGALA.
S
Sabata.
Mu Cihebelu lilumbununa “kuhwima” nambe “kulikela.” Litangwa lya bu 7 mu calumingo ca Bajuda (kushangumuka Lyamucitanu kutwala Lyasapalalo). Matangwa amo a bilika a mu mwaka, na mwaka wa bu 7 nou wa bu 50, nabyo babisanene ngwabo sabata. Ha Sabata kubatabesele cipangi ceka kubanga cipangi ca tupilistu ca ku mwela wa kujela. Mu myaka ya Sabata kubakele na kulima, co Bahebelu kubakele na kwimana bakwabo mikuli. Mu Lishiko lya Mosesa, kwononoka Sabata kukwakaluwile embwe, oloni mu kwita kwa simbu, bakulunu ba bulombelo babwezeleleleko mashiko eka, mukemwo mu simbu ya Yesu, banu kwabakaluwilile kuinyunga.—Kut 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
Samaliya.
Lizina lije lyakeleko ha myaka 200 lya nganda yakama ya bumwene bwa miyati 10 bwa ku kunto mu Isalele. Co lalo lyapwile lizina lya mutambela woshe wa ije miyati 10. Ije nganda baitungile ha munkinda ubasanene ngwabo Samaliya. Mu simbu yayoyele Yesu hano hasi, Samaliya yapwile lizina lya mutambela wa Baloma uje wakele mukati ka Galileya ije yakele ku kunto na Judeya ije yakele ku mbwela. Kakangi Yesu kakele na kwambulwilamo, oloni bisimbu bimo wakele na kwitamo na kusimutwiya na banu batungilemo. Pita wapangesele sapi yendi ya cifwisa ya Bumwene yamucibali Basamaliya mubatambwile sipilitu ya kujela.—1 Vi 16:24; Iwa 4:7; Bil 8:14.
Samu.
Mwaso wa kushangazala Njambi. Baka-kulemesa Njambi bakele na kwimba bisamu. Babimbilile na ku mbunga mu kulemesa Yehova Njambi ku tempele yendi mu Jelusalema.—Luk 20:42; Bil 13:33; Jms 5:13.
Sanihedrini.
Nkuta yakama ya Bajuda ya mu Jelusalema. Ha simbu yayoyele Yesu hano hasi, ei nkuta yakele na banu 71. Mwakele kapilistu wahakamwa na baje bapwile tupilistu bahakamwa na ba mu naanga ya tupilistu bahakamwa na bakulunu na mitwe ya miyati na mitwe ya binaanga na baka-kusoneka.—Mak 15:1; Bil 5:34; 23:1, 6.
Satana.
Sezale.
Lizina lya naanga imo ya mu Loma lije lyakupwile lizina lya bulemu lya baje bayulile mu Loma. Agustu, Tibeliasi, na Kulodiasi, banabendeka mu Mbimbiliya ngwabo bapwile Sezale. Nero nendi wapwile Sezale nameme Mbimbiliya kuyendekele lizina lyendi. Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu lizina lya Sezale limanena lalo baje bali na moko mu fulumende nambe fulumende ya lifuti.—Mak 12:17; Bil 25:12.
Sinagogi.
Lijwi lije lilumbununa “kulikungulwila hamo na kuliwana hamo.” Oloni mu bisoneka byabingi likalumbununa mutungo nambe mwela ubakele na kulikungulwila Bajuda mangana batande Bisoneka, balilongese, bambulule na kulombela. Ha simbu yakele Yesu hano hasi, mbongi na mbongi yaindondo mu Isalele yakele na sinagogi, oloni mu bimbongi byakama mwakele masinagogi a kutubakana imo.—Luk 4:16; Bil 13:14, 15.
Sipilitu.
Lijwi lya Cihebelu lya ruʹach neli lya Cigriki lya pneuʹma libakanungulula kakangi ngwabo “sipilitu,” lyakala na bulumbunwisi bwabwingi. Awa majwi akatalesa ku byuma bije kubasa kumona banu, oloni bili na nzili. Mu Cihebelu na mu Cigriki, awa majwi akatalesa ku (1) lihunzi, (2) nzili ya kuyoya ije yakala mu byakutanga bya hano ha lifuti-libu, (3) byuma bya ku mbunge ya munu bije bikamulingisa endeke nambe kulinga byuma mu ngila imo, (4) majwi a kuhwiminina aje atunda ku cuma cije kutwasa kumona, (5) banu ba sipilitu, na (6) nzili ya Njambi, nambe ngwetu sipilitu ya kujela.—Kut 35:21; Mya 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
Sipilitu ya kujela.
Siria; Baasiria.
Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, Siria yapwile provinsi ya Baloma, co nganda yayo yakama yapwile Antioke. Antioke yakele na mutambela wa kushaka kupwa hamo nou wa Siria (ibasana lalo ngwabo Aramu) ibanendeka mu Bisoneka bya Cihebelu. Ngubulu wa Siria wakele na kutwamenena Palestine yoshe.—Luk 2:2; Bil 18:18; Gal 1:21.
Sitisi.
Myela ibali yakama yakushelukila ya mu cikuma ca Libya ku North Africa. Baka-kujabula ba kusañulu baitewele manene mwafwa ya mushekesheke uje wakele na kununguluka-nunguluka kushwa kumo mwafwa ya mankimba.—Bil 27:17.
Siyone; Munkinda wa Siyone.
Lizina lya nganda ya Bajebusi ije yakele na cibumbe ca kukola ibasanene ngwabo Jebusi. Yakele ha lilundu lya ku southeast ya Jelusalema. Devidi mwaifungulwile, watungilemo lipela lyendi, co bashangumukile kuisana ngwabo ‘Nganda ya Devidi.’ (2 Sa 5:7, 9) Munkinda wa Siyone wapwile wa kujela kuli Yehova omwo Devidi waneneleho Cikasha. Mu kwita kwa simbu, mwela wa tempele uje wakele ha Munkinda wa Moraya nawo bausanene ngwabo Siyone, co ha bisimbu bimo nganda ya Jelusalema nayo baisanene ngwabo Siyone. Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, Siyone banaipangesa kwimanenako byuma bimo.—Mya 2:6; 1Pi 2:6; Kuj 14:1.
T
Talenti.
Yapwile cipimo cakama manene ca Bahebelu ca kuweitisa, co lalo ikeyo yapwile bimbongo byabo byakama manene. Yalemene makilogramu 34.2. Talenti ya Bagriki yapwile yaindondo, yalemene makilogramu a kweta ku 20.4.—1 Mi 22:14; Mat 18:24.
Tatarasi.
Mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, eli lijwi linatalesa ku kukala mu cifwa ca kufwa ngwe munu ali mu kamenga. Omu mukemwo mubombilile tungelo ba kujeneka kwononoka ba mu simbu ya Nowa. Lijwi lya Cigriki lya tar·ta·roʹo (kulumbununa “kumbila mu Tatarasi”) banalipangesa ku 2 Pita 2:4. Oloni kulilumbununa ngwalyo “tungelo baje balingile bubi” babombilile mu Tatarasi ibakendeka banu ngwabo kamenga ka kwisi ya libu na mwela wa lisusulungu wa binjambi babandondo. Eli lijwi limwesa ngwalyo Njambi wabanyekumwine, kulumbununa kubatundisa mu myela yabo ya mwilu na kubecelesa bipangi byabo na kubaka mu lisusulungu lyakama lya kujeneka kuzibuka byanayongola Njambi. Lisusulungu lilumbununa lalo byuma bikalingiwa kuli bakebo bije bibanendeka mu Bisoneka ngwabo kunyonga kwa myaka yoshe kuje kubakanyongela hamo na mwene yabo Satana Liyabolo. Ngeci, Tatarasi ilumbununa cifwa ca kwisi cibalimo baje tungelo batengulukilile Njambi. Inaliseze na “mbulu” ibanendeka ku Kujombolola 20:1-3.
Tempele.
Mutungo wa mu Jelusalema uje wengile tabanakele ije yakele na kununguluka-nunguluka. Kukekwo kubakele na kulemesela Baisalele. Tempele yakulibanga baitungile kuli Solomoni, co bainyongesele Bababiloni. Yamucibali baitungile kuli Zerubabele mubakelukile mu bunzinda ku Babiloni, co mu kwita kwa simbu bakuitungulwile kuli Heloda Wakama. Bisimbu bimo bakaisana ngwabo “njibo.”—Mat 21:13; Luk 11:51; 1 Mi 29:1; 2 Mi 2:4; Mat 24:1.
Tukunju.
Muma mubakele na kwaka munu nga bamwana kashitiko. Mumo mwapwile lika mwakwaka mendi. Mukwaboco cisholoka ngwe mwapwile mwakwaka mendi, maboko na nsingo, co munu wakele na kulikondobeka nga banamwakamo.—Nje 20:2; Bil 16:24.
Tungelo.
Mu Cihebelu mal·ʼakh,ʹ mu Cigriki agʹge·los. Oshe alumbununa “katumwa,” oloni banawanungulula ngwabo “kangelo” nga atalesa ku tutumwa ba ku sipilitu. (Kus 16:7; 32:3; Jms 2:25; Kuj 22:8) Tungelo bapwa basipilitu ba nzili. Njambi wabatangele ku laja okwo simbu kanda atange banu. Mu Mbimbiliya banabendeka ngwabo “makulukazi a bakujela,” “bana ba Njambi,” na bingongonosi bya mutondo. (Kwi 33:2; Yom 1:6; 38:7; Jud 14) Kubabatangele ngwabo basemunwine, oloni babatangele umo na umo. Babangi manene kutubakana mamilyoni 100. (Nda 7:10) Mbimbiliya imwesa ngwayo bali na mazina abo na bifwa bya kuliseza-seza, oloni boshe bakabyana kubalemesa, co kakangi bakabyana kwendeka mazina abo. (Kus 32:29; Luk 1:26; Kuj 22:8, 9) Bali na bitwamo bya kuliseza-seza, co banabana bipangi bya kuliseza-seza, kwambateselela na kupangela ku litanda lya Yehova, kutwala mizimbu yendi, kukwasa bangamba ba Yehova ba hano hasi, kwana kashitiko bitozi ba Njambi na kukundwiya cipangi ca kwambulula muzimbu waubwa. (2 Vi 19:35; Mya 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Kuj 5:11; 14:6) Kulutwe bakakwasa Yesu mu kulwa nzita ya Amagidoni.—Kuj 19:14, 15.
W
Wamubi.
Y
Yehova.
Mbimbiliya ya Bisoneka bya Kaye Kakaha inapangesa lizina lya “Yehova” lwa kupwa 237 mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu. Byuma binatako bikebyo binalingisa lizina lya Njambi balyake ha myela halili:
1. Bisoneka bya Cihebelu bibapangesele mu simbu yayoyele Yesu na tupositolo bendi byakele na Tetragrammaton (kulumbununa bisona bya Cihebelu biwana (יהוה) bije bimanena lizina lya Njambi.) Omu mu Bisoneka lizina lya Njambi lyatuminemo.
2. Ha simbu yayoyele Yesu na tupositolo bendi, Tetragrammaton yakele lalo na mu bisoneka bya Cigriki bije bibanungulwile kutunda mu Bisoneka bya Cihebelu.
3. Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu bimwesa ngwabyo kakangi Yesu wapangesele lizina lya Njambi, co walisholwele ku banu.—Iwano 17:6, 11, 12, 26.
4. Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu byapwile bisoneka bikwabo bya kuhwiminina bije bibabwezelelele ku Bisoneka bya Cihebelu bya kujela. Ngeci, kujeneka kuwana lizina lya Yehova mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu kukomokesa manene.
5. Lizina lya Njambi mu kabatu mulili mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu.—Kujombolola 19:1, 3, 4, 6.
6. Byuma bibasonekele Bajuda ba kusañulu bimwesa ngwabyo baka-Kristu ba Bajuda bakele na kupangesa lizina lya Njambi mu byuma bibasonekele.
7. Baka-kulilongesa Mbimbiliya bamo nabo banataba ngwabo cisholoka ngwe lizina lya Njambi mulyakele mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu, lyakele ha majwi aje abambatele ku Bisoneka bya Cihebelu.
8. Bimbimbiliya bibananungulula mu bindaka bya kutubakana 100 bili na lizina lya Njambi mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu.
Cili bene kuli bukaleho bwa kushula bumwesa ngwabwo lizina lya Yehova linapande kwiluka mu Bisoneka bya Cigriki bya Baka-Kristu. Omu mukemwo bene mubanalingi baje bananungulula Mbimbiliya ya Kaye Kakaha. Basingimika manene lizina lya Njambi, co bakamuzibila lyoba mukemwo kubashaka kutundisa biñanda bije byakele mu Bisoneka bya kujela byakulibanga.—Kujombolola 22:18, 19.
Yufreti.
Ndonga yailaha manene ku southwest ya Asia, co lalo ya seho. Ei ndonga yapwa imo ya bindonga bibali byakama ku Mesopotamia. Banayendeka lwakulibanga ku Kushangumuka 2:14 ngwabo yapwile imo ya bindonga biwana bya mu Edeni. Kakangi bakaisana ngwabo “Ndonga.” (Kus 31:21) Ikeyo yapwile nginga ya ku kunto ya mutambela ubanene Baisalele.—Kus 15:18; Kuj 9:14; 16:12.
Z
Zeusi.
Wapwile njambi wakama wa Bagriki baje bakele na kulemesa binjambi babangi. Banabasi mwakele mu Listra bamusanene ngwabo Zeusi. Ha bimbazubwila bya kusañulu bibawanene kuyehi na Listra basonekeleho ngwabo “tupilistu ba Zeusi” hakwabo ngwabo “Zeusi njambi wa litangwa.” Bwato bwalondele Paulu mwatundile ha liñanda lya Mauta bwakele na cizibukiso ca “Bana ba Zeusi,” kulumbununa bana bendi ba bampasa, Kasta na Polaki.—Bil 14:12; 28:11.
